Mỹ thuật và kiến trúc xưa nay được gọi là “nghệ thuật lớn”. Bất kỳ một tác phẩm kiến trúc nào có sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa điêu khắc và kiến trúc cũng thường là tác phẩm lớn, rất lớn. Chuyện đó đã rõ từ xưa đến nay. Từ kiến trúc cổ Ai Cập, Hy Lạp hay Lưỡng Hà - ấn Độ đến các tác phẩm của Antonio Gaudi ở Barcelona, của Bruce Golf, Frank O.Gehry ở California hay Santiago Calatrava thời hiện đại đều là những tác phẩm lớn, những tác phẩm kiến trúc - điêu khắc không thể phân định rõ ràng thể loại. Các khối hình điêu khắc hóa thân thành yếu tố kiến trúc, ngôn ngữ biểu hình và diễn đạt của tác phẩm là ngôn ngữ điêu khắc: chỉ là các khối mảng tự do, thoát khỏi mọi ràng buộc của kết cấu, để biểu hình và diễn ý, để “chơi” với ánh sáng và không gian. Đã từng có và đang có dòng kiến trúc - điêu khắc: trước đây là dòng kiến trúc biểu hiện và bây giờ là kiến trúc phi kiến tạo (deconstruction architecture). Vậy liệu có thể có các tác phẩm điêu khắc - đô thị hay không?

Điêu khắc đô thị là những tác phẩm điêu khắc có kích thước đô thị, là một yếu tố cấu thành của cấu trúc không gian đô thị. Kích thước đô thị không hẳn là kích thước lớn của tác phẩm điêu khắc. Kích thước đô thị là kích thước nhận thức trong không gian đô thị, trong thế động và trong tốc độ di động ≥ 20km/h. Nghĩa là trong không gian đô thị, dầu lớn hay nhỏ, tác phẩm điêu khắc là một ký hiệu không gian theo kiểu hễ nhìn thấy “cây đa, quán nước” là biết ngay không gian làng Bắc Bộ. Do vậy rất khó tìm được hoặc rất hiếm tác phẩm điêu khắc có tầm nhìn đô thị, không phải ở độ cao, độ to của tác phẩm tự thân, mà ở cách biểu hiện của tác phẩm.

Điêu khắc đã tồn tại trong không gian đô thị từ ngàn xưa, nhưng luôn là yếu tố trang trí cho đô thị. Ta có thể nhấc ra một tác phẩm của Henry Moore để thay vào đó một J.Arp hay một J.Miró mà không làm thay đổi cấu trúc và hình thái của không gian đô thị. Đó là cách làm vẫn thường thấy xưa nay. Người ta có một vật và cần đặt vật đó ở đâu đó trong phòng, trong nhà và trong không gian đô thị cũng vậy. Câu hỏi ngược lại: có không gian đô thị thì cần đặt cái gì? và cái đó như thế nào? thì chúng ta, các nhà điêu khắc và các kiến trúc sư chỉ làm vế hai. Vế một thì các nhà quản lý tự làm lấy. Điều đó có nghĩa là các điều kiện và đặc tính không gian chưa được hoạch định để chúng nhập vào tư duy tạo hình của tác giả điêu khắc, trở thành một yếu tố tạo hình của tác phẩm điêu khắc, để tác phẩm điêu khắc đứng được trong không gian đô thị, trở thành điêu khắc đô thị. Và điêu khắc của chúng ta vẫn có thể nhấc lên khỏi nơi này để đặt vào nơi khác, như định làm ở Hà Nội hay đã làm ở Nghệ An.

Không gian đô thị có những đặc tính khác hẳn không gian kiến trúc. Trước hết là tính đa thể của cảnh quan, độ rộng và các yếu tố xây dựng không gian. Nhận thức hình ảnh trong không gian đô thị thường trong thế động. Để hiểu về hình thái và đặc trưng không gian đô thị, không gian thể chỉ đứng một chỗ, loanh quanh trong một khoảng trống có bán kính độ 20m. Người ta cần di động, tùy tốc độ di động mà có hình ảnh nhận thức khác nhau. Là khối mảng lớn hay chi tiết, là hình đơn hay hình được lặp lại. Nhận thức hình ảnh trong không gian đô thị có tuyến và hướng nhất định, có góc nhìn và tốc độ khác nhau, hình ảnh được biến theo chuỗi. Từ các đặc tính không gian đô thị đó, từ những khả năng nhận thức không gian đó ta mới xác định các kích thước đô thị cho tác phẩm điêu khắc. Và một khi tác phẩm điêu khắc có kích thước đô thị, tự thân nó sẽ nhập vào hệ thống cấu trúc không gian đô thị, sẽ là yếu tố cấu thành không gian đô thị. Mất nó, cấu trúc không gian đô thị sẽ gãy rời, hình ảnh đô thị sẽ đứt đoạn; phải mất nhiều thời gian mới tái lập lại hình ảnh và cấu trúc mới cho không gian. Nhưng là hình ảnh đô thị hoàn toàn khác. Kích thước đô thị còn có chiều thời gian là vậy.

Thử hình dung cái đài nước nhỏ, giản dị, xưa và cũ, cũng chẳng có gì là truyền thống Việt ở quảng trường Đông Kinh nghĩa thục, được thay bằng một yếu tố kiến trúc hay điêu khắc khác. Nghĩa là các góc nhìn về Hồ Hoàn Kiếm, về đền Ngọc Sơn, cầu Thê Húc và phố cổ được ghim bằng một vật thể khác. Cấu trúc chính - phụ, quan hệ phông nền, tương quan thị giác trong không gian, hệ thống ý nghĩa và hình ảnh quen thuộc bị đảo lộn và thay đổi, nghĩa là cấu trúc và kích thước đô thị của không gian không còn như trước nữa. Độ bền thị giác và kích thước đô thị của cái đài nước nhỏ ấy nhờ thời gian mà có được.

Liệu cái mới có đủ tầm để nhập vào cấu trúc không gian của quảng trường này không? Có cần thêm một vật thể mang nghĩa nữa ở đây không, khi mà trong một không gian không lớn lắm của Hồ Hoàn Kiếm đã có rất nhiều vật thể mang nghĩa?... Có thể là tôi đã bày chuyện, nhưng đó là những kiến thức tối thiểu về không gian đô thị. Nếu muốn một tác phẩm design, tác phẩm điêu khắc hay kiến trúc đứng được trong những không gian đặc trưng như quảng trường Đông Kinh nghĩa thục không thể không cân nhắc đến chúng khi quyết định, đặc biệt là với tác phẩm điêu khắc.

Tác phẩm điêu khắc khác rất rõ tác phẩm kiến trúc và design ở hình thể và ý nghĩa biểu hiện, càng khác hơn khi nó là tượng đài. Sự xuất hiện một tác phẩm điêu khắc trong không gian đô thị, dầu có nghĩa hay chỉ thuần tạo hình, thường là một sự kiện của không gian bởi tính độc lập và hình ảnh đô thị mà nó tạo nên. Công trình kiến trúc không có được tính này. Công trình kiến trúc, dù lớn nhỏ hay cao thấp khác nhau, luôn là yếu tố tạo không gian đô thị. Còn tác phẩm điêu khắc thì định không gian: định vị, định tính, định nghĩa... cho không gian đô thị. Có thể nhận thấy điều này ở quảng trường Nhà hát lớn. Xung quanh rất nhiều kiến trúc lớn, nhưng chỉ có cái khuyên tròn nhỏ của đảo giao thông là định hướng được không gian quảng trường. Ta cũng thấy quảng trường Ba Đình chống chếnh không chỉ vì kích thước thật của nó lớn mà như còn thiếu một yếu tố định hình, định tính, định giới hạn cho không gian, mặc dầu công trình kiến trúc Lăng Bác đã nằm ở vị trí chính, nhưng về hình thái không gian thì đó chỉ là yếu tố tạo chứ không phải là yếu tố định. Yếu tố thiếu đó phải là một tác phẩm điêu khắc. Ta cũng thấy rõ sự lạo xạo, quê huyện ở nút ngã tư Trần Hưng Đạo - Lê Thánh Tông khi người ta đặt lại một cách cẩu thả mấy phương tiện điều khiển giao thông, gây cảm giác không sạch cho không gian ngã tư này.

Sự chiếm lĩnh không gian đô thị không cứ ở cái to, cái rộng mà cốt ở kích thước đô thị của nó trong không gian đó. Công trình kiến trúc chỉ có khả năng tạo hình, tạo dạng cho không gian đô thị, còn yếu tố định tính, tốt nhất nếu có thể, là tác phẩm điêu khắc.

Không phải bất cứ không gian nào cũng cần đến điêu khắc, nhưng một khi tác phẩm điêu khắc đứng được trong không gian đô thị thì cá tính của không gian dễ hình thành, hình ảnh đô thị của không gian dễ nhận biết, cùng với thời gian, nó sẽ là một hình ảnh đặc trưng của không gian đó.

Trong sự thiếu hụt hình ảnh đặc trưng của không gian đô thị ở các thành phố, thị xã của nước ta có sự thiếu hụt của tác phẩm điêu khắc đô thị. Những tượng đài ở các đô thị đó chưa đủ tầm để trở thành một điêu khắc đô thị. Các tượng Phật, tượng Chúa ở Nha Trang, Vũng Tàu cũng không phải là các tác phẩm điêu khắc đô thị. Chúng tạo được ấn tượng thị giác lớn, có kích thước khổng lồ, có vai trò lớn với cấu trúc cảnh quan thị giác nhiều hơn là cấu trúc không gian đô thị. Không gian đô thị với các đặc trưng nhận thức động, cần đến cái khái quát, cần đến cái nghĩa của hình tượng, của ký hiệu hơn là lối kể chuyện chương hồi chi tiết. Rất đơn giản vì thời gian, khoảng cách và tốc độ tiếp cận không cho phép. Hình tượng, khái quát và ký hiệu không có nghĩa là đơn sơ.

Là người ngoại đạo, tôi không dám đi sâu vào lĩnh vực này nhưng dám mạnh dạn nói rằng nghệ thuật điêu khắc còn nợ với không gian đô thị Việt Nam, dẫu biết rằng đô thị Việt Nam cũng chưa thực sự cởi mở để điêu khắc tự biểu hiện hết mình. Những gì đã có ở các đô thị hiện nay khiến chúng ta có quyền nghĩ vậy.