Đã có quá nhiều nhà lý luận phê bình, với tư cách cá nhân, xác định khái niệm thơ : Poetry của Aristote, Văn Tâm Điêu Long của Lưu Hiệp….Bước vào thời cận đại và đương đại, nhiều triết gia cũng quan tâm đến ý nghĩa thơ như Hegel, Jean Paul Sartre… Còn những nhà nho làm thơ và những nhà thơ phương Tây hầu hết đều luận về thơ. Ngoài ra, định nghĩa thơ cũng vô vàn  trong trăm ngàn tự điển với đủ loại ngôn ngữ . Nhưng Vì sao loài người làm thơ ?

I. Ba phương thức thơ:

1/Mô tả bằng tri thức ( knowledge) những gì mà giác quan tiếp nhận được từ thực tại khách quan (ngoại giới) ( p.th.I )

2/Diễn đạt bằng tâm thức( mind inner felling), theo cách nhìn trực cảm của nội tâm. ( p.th.II)

3/Diễn đạt  bằng tiềm thức ( unconcious)  do bản năng (instinct) chi phối (p. th.III)

Ba phương thức đó kết hợp biến ra thiên hình vạn trạng, sản sinh trăm triệu  bài thơ khác nhau.  Đó là lý do không thể định nghĩa bao quát cả vũ trụ thơ  cũng như ta không thể đếm hết hàng tỷ thiên hà  trong vũ trụ vật chất vậy.  Mỗi bài thơ là một định nghĩa thơ, nên đừng bao giờ dùng khái niệm duy lý này để khái quát về thơ. Nên chăng tiếp cận thơ bằng tìm hiểu những nhân tố tương tác hình thành ra thơ theo ba phương thức nêu trên.

Nghệ thuật sinh ra từ thuộc tính bắt chước (imitation) và trình diễn (représentation) của loài người - như Aristote đã nói-  chỉ đúng ở Hy Lạp thời điểm đó. Thơ được trình diễn trong vở kịch, còn ở phương Đông thơ không hẳn vậy ( Kinh Thi không trình diễn)*. Động vật cũng biết băt chước và diễn trò như khỉ, chó, cá heo, két, vẹt …  nhưng chúng không thể làm thơ được. Đơn giản là chúng không biết tự hỏi vì sao có tồn tại ? Nguồn gốc hình thành vũ trụ ? Thuợng đế là gì ? Tại sao lại khổ đau ? Những câu hỏi thế này duy nhất chỉ có con người bận tâm và con người làm thơ .

Thơ, do đó, phản ánh vô vàn hiện tượng, luôn ẩn chứa thắc mắc siêu hình của loài người**. Những câu ca dao của dân gian, tưởng chừng không ưu tư, không đề cập gì đến thân phận làm người nhưng không :

“Tiếc thay con hạc đầu đình

Muốn bay không nhấc nỗi mình mà bay”

Phải chăng khắc khoải nỗi lòng đau đáu của một hiền tài không được trọng dụng? Còn  đây là một ví dụ khác,  chuyện người hiền không gặp thời, sinh bất phùng thời nên lỡ vận :

“Chim quyên xuống đất ăn trùng

Anh hùng lở vận lên rừng đốt than” (1)

Thơ là bí mật của những con chữ và hình ảnh . “Gánh kiền khôn” trong bài thơ Bán Than của Trần Khánh Dư là cả một hoài bảo chí hướng vĩ đại. là một vũ trụ sao bay đầy tính siêu hình của Kinh Dịch .

Một gánh kiền khôn quẩy tếch ngàn

Hỏi chi bán đó? Gửi rằng: than (1)

Theo khảo cổ học, một bài thơ (2)  khắc trên trống đổng trước thời kỳ Bắc thuộc, ( từ khoảng 700 năm đến 1000 năm trước công nguyên) có lẽ là bài thơ cổ nhất của Việt Nam cũng thấm nhuần ý nghĩa nhân sinh :

Khoai to bồn thì tốt cổ

Ðậu ba lá thì bừa un

Gà mất mạ thì lâu khun

Gái thiếu trai thì thậm khổ

Trai thiếu gái thì thậm khổ.

Trời sinh trâu thì sinh cỏ.

Ðất sinh giếng thì sinh mo

Khuất Nguyên, tác giả của Ly Tao ( 3 ) cũng băn khoăn khắc khoải về lẽ biến dịch của thời gian, của tình đôi lứa :

Mộc lan sớm cắt trên đồi,

Ðông thanh chiều hái bên ngoài bến sông.

Ngày tháng vút đi không trở lại,

Vừa xuân qua đã lại thu sang.

Ðoái trông cỏ áy cây vàng,

Sợ con người đẹp muộn màng lỡ duyên(0 3)

Iliade (4)  của Homère ( Hi Lạp) kể chuyện bằng thơ đầy ắp nhân vật thánh thần điều khiển hành vi con người, chấp nhận mốt ý, lực siêu nhiên tác động lên con người, cũng đồng thời ghi nhận nỗi đau khổ gian truân của người là số mệnh tất yếu .

Ở Pháp thế kỹ 19, Appolinaire viết:

L’adieu

J’ai cueilli un brin de bruyère

L’automne est morte souviens-t’en

Nous ne nous verrons plus sur terre

Odeur du temps brin de bruyère

Et souviens-toi que je t’attends

Lời vĩnh biệt

Ta đã hái nhành lá cây thạch thảo

Em nhớ cho mùa thu đã chết rồi

Chúng ta sẽ không tao phùng (*) được nữa

Mộng trùng lai không có ở trên đời

Hương thời gian mùi thạch thảo bốc hơi

Và nhớ nhé ta đợi chờ em đó..

( Bùi Giáng chuyển ngữ )

L’adieu, đó là lẽ sinh tử biệt ly hằng thường, là lý biến động của âm dương . Trên tất cả, tình yêu của Người là muôn năm bất diệt.  Bên kia, cõi ấy có thể  là Thiên đường hoặc Niết bàn hay là một xa lạ nào đó …Mặc, ta vẫn chờ em trong thiên thu lá cỏ: Et souviens-toi que je t’attends.

Nguyễn Trãi, người viết nên áng thiên cổ hùng văn “ Cáo Bình Ngô” cũng mặn mà chút riêng tư tình, áy náy :

Tự bén hơi xuân tốt lại thêm

Ðầy buồng lạ màu thâu đêm

Tình thư một bức phong còn kín

Gió nơi đâu, gượng mở xem.

( Cây chuối)

Một bóng chuối khép mở bao nhiều tình ý với phong nhụy. Lấy cảnh ngụ tình chính là đặc điểm của Thi ca Đông Phương .

Pablo Neruda, thời hiện đại, diễn đạt nỗi đớn đau của kiếp người bằng cảm thức và ngôn ngữ hiện đại : tro bụi, sâu bọ, chán chường

Như vậy từ xa xưa dù viết về bất kỳ một thực thể nào, từ vật đến người, từ số phận đến lịch sử , thi sĩ đều mặc nhiên (vô tình) chứng tỏ nỗi ưu tư  thắc mắc siêu hình của loài người, mà triết học phương đông xếp vào hình nhi thượng.

Phải chăng đây là một ranh giới giữa thơ và không thơ ? Dĩ nhiên không phải bài thơ nào cũng truy nguyên sống chết & hạnh phúc, những vấn đề siêu hình .  Tuy nhiên, vì thi sĩ là con người gần như bao giờ cũng ăm ắp ưu tư nên câu chữ không gần thì xa cũng đụng chạm đến khía cạnh nhạy cảm ấy như một tất yếu.

Cụm từ Thơ con cóc khái quát các loại thơ dở, chỉ có động tác hình thái của sự vật mà không chứa đựng tư duy của người làm thơ. ( Đó là chưa xem xét đến việc thơ phải vượt qua chiếc cầu tâm linh, nghĩa là bày tỏ ẩn ức siêu hình. ) Cũng nói về “ cóc” nhưng  bài đồng dao  “Con cóc là cậu ông trời / ai mà đánh nó thì trời đánh cho”  lại được xếp hạng văn chương bình dân, là sáng tác theo phương thức 1 ( mô tả bên ngoài tự nhiên, có liên tưởng tri thức)/Tuy nhiên , nếu dừng lại ở đây, bài thơ chưa có thần khí đươc, như Nguyễn Tư Giản đã viêt (05). Trong khi đó,  hình ảnh hoán dụ “ kiền khôn” trong bài “ bán than” lại đầy khí khái, mở ra những trục cảm xúc đa tầng  từ sâu trong tâm thức.  Đây là phương thức II của sáng tác .

Như vậy phương thức III, ứng vào loại thơ nào? Phương Tây phần đông theo tập quán tư duy duy lý bắt nguồn từ Platon, nên những nhà thơ Phương Tây gần như chỉ làm thơ theo phương thức I, tiêu biểu như bài thơ Le Lac của Lamartine. Dù thế, thơ vẫn  gây được ấn tượng vì đã  vượt qua rào cản suy luận khoa học.  Đoạn cuối bắt chợp thiên nhiên  trong mối tình lãng mạn:

“ Que le vent qui gémit, le roseau qui soupire,

Que les parfums légers de ton air embaumé,

Que tout ce qu’on entend, l’on voit ou l’on respire,

Tout dise : « Ils ont aimé ! »

Hỡi gió rỉ rên, cành lau than thở

Hỡi làn hương man mác toả không gian

Hỡi những gì là hương, sắc, âm thanh

Hãy kể lại: "Họ yêu nhau thuở ấy

( Bản  dịch: Phạm Nguyên Phẩm)

Dĩ nhiên, các phương thức kết hợp với nhau, sẽ tạo ra nhiều bài thơ trăm vẻ ngàn màu. Đây là một ví dụ phương thức I kết hợp với phương thức III, đã cách tân về ngôn ngữ và hình tượng:

Pour toi mon amour

Je suis allé au marché aux oiseaux

Et j'ai acheté des oiseaux

Pour toi

Mon amour

Je suis allé au marché aux fleurs

Et j'ai acheté des fleurs

Pour toi

Mon amour

Je suis allé au marché à la ferraille

Et j'ai acheté des chaînes

De lourdes chaînes

Pour toi

Mon amour

Et je suis allé au marché aux esclaves

Et je t'ai cherchée

Mais je ne t'ai pas trouvée

Mon amour

Để tặng em yêu dấu (Người dịch: Nguyễn Đăng Thường & Diễm Châu)

Anh đã ra khu chợ chim

Và anh đã mua chim

Để tặng em

em yêu dấu

Anh đã ra khu chợ hoa

Và anh đã mua hoa

Để tặng em

em yêu dấu

Anh đã ra khu chợ thiếc

Và anh đã mua dây xích

Dây xích sắt nặng trĩu

Để tặng em

em yêu dấu

Cuối cùng anh đã ra khu chợ nô lệ

Và anh đã tìm em

Mà chẳng thấy em đâu cả

ôi em yêu dấu.

Anh đã ra khu chợ chim

Và anh đã mua chim

Để tặng em

em yêu dấu

Anh đã ra khu chợ hoa

Và anh đã mua hoa

Để tặng em

em yêu dấu

Anh đã ra khu chợ thiếc

Và anh đã mua dây xích

Dây xích sắt nặng trĩu

Để tặng em

em yêu dấu

Cuối cùng anh đã ra khu chợ nô lệ

Và anh đã tìm em

Mà chẳng thấy em đâu cả

ôi em yêu dấu.

Bài thơ trên đây của nhà thơ Jacque Prévert, rất nổi tiếng ở Pháp giữa thế kỷ 20, đã vượt xa cách mô tả thế kỷ 18, với tiềm thức xóa bỏ tình yêu chiếm đoạt, yêu mà không sở hữu như của riêng, được cổ vũ bởi triết học hiện sinh.

Ở Việt Nam, gần như các thi sĩ cũa phong trào Thơ mới thập niên 30-40, thế kỷ 20  đều làm thơ đồng dạng với  Lamartine, dù có thể dung lượng và thông điệp khác nhau, ngoài tụng ca về tình yêu, là tụng ca cách mạng, tụng ca chiến sĩ xã thân vì nước.v.v…Do vậy, thơ Việt Nam cho đến nay không vượt qua được thơ cổ trước thế kỷ 19, lại càng bị thế giới đánh giá thấp vì chỉ lẽo đẽo bắt chước Phương Tây một cách hời hợt và trống rổng về tư tưởng. ( viết những dòng này, người viết chỉ xin anh linh  Huy Cận, Nguyễn Bính, Hàn mặc Tử, và Thâm Tâm …tha thứ tội phạm thượng). Trong khi Cao Bá Quát đã làm thơ lãng mạn hay hơn Lamartine ( 06). Chỉ riêng hình tượng  “ bọc trăng vào tà áo, để giữ lại hương sắc tuổi dậy thì’’, phải chăng  dữ dội, quyết liệt hơn hình tượng “ hương sắc , âm thanh” kể lại những mối tình . Lại khó tìm được bài thơ nào ca ngợi kháng chiến chống thực dân xâm lược  hay hơn bài “Bạch đằng giang phú” của Trương Hán Siêu trước đó 600 năm, ngoài mô tả và diễn đạt hay xuất thần còn có một thông điệp toàn cầu: “ những phường bất nghĩa tiêu vong/ nghìn thu chỉ có anh hùng lưu danh”?

Từ  bài thơ Le Lac ( chủ nghĩa lãng mạn ), ngôn ngữ thi ca Pháp đã băng lên  tượng trưng, siêu thực nằm hẳn trong phương thức III. Dada là nhóm siêu thực cực đoan, chủ trương loại bỏ hoàn toàn ý thức khi làm thơ, thơ hiện ra nhờ tiềm thức hoặc đẩy tới vô thức (giấc mơ, hoang tưởng, ghép chữ ngẫu nhiên…), nhưng vì con người là sinh vật có bản năng, nên càng vô thức, bản năng càng bộc lộ một cách thô thiển, dung tục. Cần  lưu ý có một số thi sĩ ngô nhận mình theo trường phái siêu thực, và làm thơ hay, thực ra những thi sĩ đó làm thơ bằng trực cảm tâm linh mà họ không biết , họ vô tình có một số bài thơ như của Appolinaire, Paul Verlain, Hoderline… ứng với phương thức II, vì lý luận duy lý của phương Tây không chấp nhận tâm thức, không tin vào thiền định, họ phủ nhận có một hệ thống thức khác vói hệ thống ý thức, tiềm thức, vô thức.( Ví dụ minh triết của Phật nhận ra có đến tám Thức).

Như vậy trong mấy ngàn năm qua cả ba phương thức thơ đều xuất hiện song song và giao thoa với nhau trên cả hành tinh xanh này. Song thơ được công nhận hay là phải có thần khí, biểu khiện nỗi khắc khoải của kiếp người, ưu tư về cội nguồn của vũ trụ, hoài nghi kiến thức kinh nghiệm,… nói chung là tiềm ẩn vấn đề của triết học, mà phương  Đông gọi là hình nhi thượng.

Đó là nói về các mô thức/ phương thức sáng tác . Còn tiêu chí thơ hay/ dở nằm ở đâu ?

II. Chẩn đoán thơ hay:

Đọc vài bài thơ hay, sẽ thấy cái hay của thơ, nói dông dài bao nhiêu cũng chưa chắc biết hay là thế nào. Vì hay là trực cảm, là biết bằng tâm thức, chứ không phải cảm nhận hay phải bằng tri thức. Tuy nhiên, muốn phân tích một thực thể, phải cần dùng tri thức, nghĩa là dùng ý thức chiếu rọi vào bóng tối của tâm linh. Tượng tự như nhà vật lý vũ trụ phải sự dụng  vật chất sáng để truy tìm vật chất tối vậy. Khi thi hoa hậu, người đẹp nhất được công chúng cảm nhận không hề qua phân tích, song ban giám khảo phải chấm điểm nhiều tiêu chí như: ba vòng,  trang phục,  vóc dáng thể hiện đi đứng,  ứng xử .v. v. . . Cái hay của thơ cũng cần phải tìm xem có những cơ duyên nào tương tác để hội thụ lại một bài thơ.?

1- Chữ và câu là nơi bắt mạch của cơ thể thơ. Cơ thể có mạnh khỏe, có thần  khí  đến mức nào  sẽ bọc lộ qua mạch ( theo quan niệm đông y, không chỉ là nhịp đập của tim).  Đọc một  vài câu của bài thơ là biết người làm thơ theo phương thức I hay là II, biết năng lực sử dụng ngôn ngữ và hàm lượng thơ trong câu thơ là nhiều hay ít. Năm 1949, Nguyễn Đình Thi viết :.  “ Làm thơ, ấy là dùng lời và những dấu hiệu thay cho lời nói -tức là chữ- để thể hiện một trạng thái tâm lý đang rung chuyển mạnh mẽ khác thường [...]. Ðiều kỳ diệu ở thơ là mỗi tiếng, mỗi chữ ngoài cái nghĩa của nó, ngoài công dụng gọi tên cho mọi sự vật bỗng tự phá tung mở rộng ra, gọi đến chung quanh nó một vùng ánh sáng rung động...”  Do vậy nếu tuyển chọn thơ hay, đây là đặc trưng đầu tiên. Nhà ngữ học Jakobson đã xác định thơ là ngôn ngữ trong chức năng thẩm mỹ của nó. (08)

2- Kết cấu và chỉnh thể của một bài thơ là đặc trưng thứ hai. Nhìn tổng quan bài thơ xem kết cấu có vững chắc không? Nếu thơ vần chỉ cần xét theo niêm luật vốn có, còn thơ tự do  câu và đoạn có hội tụ lại được không? Cần nhất bài thơ có là một chỉnh thể không? Nghĩa là đầu chó không thể là tai voi, chân ngựa không thể là đuôi chim công được. Bà lão  cũng không thể  tẩu như phi” . Đương nhiên, ví dụ này rất khiên cưỡng vì vấn đề là các bộ phận tư tưởng kết tập lại chứ không phải hình tượng của bài thơ. Nhà thơ có quyền sáng tạo hình tượng một sinh vật được kết hợp nhiều bộ phân riêng lẽ của các con vật như đã viết, miễn là có một thông điệp nhất quán.(có thể đọc lại đoạn thơ Đi loanh quanh của Pablo Neruda nêu trên, hình ảnh mâu thuẫn nhau, nhưng để nói lên cái ngươc đợi, người tốt thì bối cảnh xấu, có nước thì con cá giả, cá thật thì không gặp nước, phải lóc trên cạn đầy sâu bọ, đọc lên thấy ớn lạnh, chán chường, đoạn thơ trong bài thơ đầy sáng tạo này là một chỉnh thể hoàn hảo). Đặc trưng thứ hai này đúng như Paul Valéry viết, "Tiếng nói phi thường (parole extraordinaire) ấy được nhận diện bởi tiết tấu và hòa âm liên kết một cách mật thiết và kỳ diệu với ngôn ngữ đến độ âm và ý không thể tách rời nhau ra được ….”.  (09)

3- Hồn nhiên và đổi mới trong cách nhìn sư vật, trong ẩn dụ hình tượng và liên tưởng phi thường trong hoán dụ. Đây là đặc trưng thứ ba, biểu hiện tài hoa của thi sĩ.  Trong Văn Tâm Điêu Long, Lưu Hiệp viết : Người xưa nói  :“Hình tại nơi sông biển, tâm tại nơi cửa khuyết… Bởi vậy, lúc lặng lẽ tập trung suy nghĩ, dòng tư duy có thể tiếp xúc tận ngàn năm, khi đổi thay ngắm nhìn, thì ánh mắt như thấy được vạn dặm…”. Bài thơ Tống biệt hành của Thâm Tâm tiêu biểu cho đặc trưng này.  Ngộ nhận của triết gia phương Tây là không hiểu bản thể của cái toàn thể mà con người cũng chỉ là tiểu ngã trong đại ngã vũ trụ mà thôi. Họ cho rằng chỉ nhi đồng mới  gán ý nghĩa và nhiệt tình cho những vật vô tri vô giác, làm nên đặc tính căn bản của thơ.

( luận điểm của Jean Baptiste, triết gia, nhà ngữ học thế kỷ 18, và sau này là Jean Paul Sartre) thực ra ấy là cách nhìn hồn nhiên của thi sĩ tượng tự  ánh mắt trẻ thơ, song nó bắt nguồn từ dòng năng lượng của tâm linh.(10)

4- Thông điệp và gợi mở : thi sĩ làm thơ trươc hết vì thỏa mãn nội giới của chính mình , nên nhiều nhà thơ quan niệm tôi làm thơ cho tôi, điều đó không sai ở góc nhìn chủ thể, nhưng hơn ai hết, thi sĩ cần biết mối quan hệ tôi và tha nhân, thi sĩ và người đọc cũng cùng một chỉnh thể thơ, cùng sáng tạo cho bài thơ thật sự hay. Nếu đọc một bài thơ mà độc giả không cùng sáng tạo, và chán ngán bài thơ thì thi sĩ không còn hiện hữu nữa. Thi sĩ là con tằm nhã tơ, tằm không nhã tơ đuợc nữa là tằm chết, thi sĩ tiêu vong. Nhóm dada đuợc nhắc nhở kiểu như nhắc bài con cóc,  như kể về một giống tằm tiêu vong. Thi sĩ làm thơ theo phương thức II, bằng tâm thức có thể lúc đầu chỉ là một gợi mở cho cảm nhận,  càng về lâu độc giả suy nghiệm từ ấn tượng hay ban đầu. Ngược lại làm thơ bằng vô thức , chắc chắn sẽ tự gây nguy cơ cho chính họ. Thông điệp trong thơ không phải là bài diễn văn của chính trị gia, càng không phải là câu kinh của một tôn giáo, mà nó hồn nhiên lan tỏa sóng tư tưởng độc đáo của chính nhà thơ, nó  là nguồn cảm hứng chung của loài người ( Hegel), vì vậy thơ giúp canh giữ lương tâm của nhân loại.

Trong vài năm gần đây,  phong trào tuyển thơ hay, thi thơ có thưởng tiền, giải thưởng thơ hằng năm của nhiều tổ chức, nhưng chưa thấy một ban chấm thi, hay ban tuyển chọn nào phát biểu rõ quan điểm về thơ. Cần phải có chuẩn mực để công luận thẩm định thì ngay việc  chấm  giải hay tuyển chọn mới có thể soi thấy và giới thiệu những tác phẩnm hay đích thực

Nêu lên bốn đặc trưng của thơ , trong thực tiễn nhằm tạo tiền đề để quy ra chuẩn mực, có thể chia nhỏ ra thành tám, hay mười sáu tiêu chuẩn hoặc nhiều hơn để chấm điểm, điểm có quyền cho hệ số, tùy theo ban giam khảo, cũng như tiêu chí thi hoa hậu vậy. Ví dụ muốn nhấn mạnh thông điệp kháng chiến, có thể cho hệ số hai ở đề tài này; muốn nhấn mạnh sử dụng ngôn ngữ tài tình có thể cho hệ số 3 …Đồng thời mỗi thành viên chấm điểm  cần cho điểm tổng quan, nhận định chung về một bài thơ, với hệ số cao hơn hết. Cuối cùn,  cần lưu  ý rằng chọn thơ hay, chứ không phải chọn thơ vừa mà diễn giải hay về chính trị, tôn giáo hoặc giỏi quỹ  biện./.

Vientiane, ngày 7/9/2009.

Chú thích:

*Chu Hy đã viết như sau trong lời tựa Kinh Thi : “Người ta sinh ra mà tĩnh ấy là tính trời, nhân cảm bởi vật ngoài mà động ấy là cái ham muốn của tính. Phàm hễ trong lòng đã có ham muốn điều gì thì không thể không nghĩ tới điều ấy, đã nghĩ tới thì không thể không nói ra, đã nói ra thì những gì lời nói không thể diễn tả hết mà phát ra trong lúc ngâm nga than thở, tất có âm hưởng nhịp nhàng tự nhiên không thể ngừng lại được. Ấy thơ sở dĩ làm ra là vì thế.” (Phạm Lệ Oanh dịch).

** Hàn Mạc Tử từng nói rốt ráo: Thi sĩ rơi xuống cõi đời, bơ vơ, bỡ ngỡ và lạ lùng, không có lấy một người hiểu mình …

    Thơ là một tiếng kêu rên thảm thiết của một linh hồn thương nhớ, ước ao trở lại trời, là nơi đã sống ngàn kiếp vô thỉ, vô chung, với những hạnh phúc bất tuyệt

. Thơ là sự ham muốn vô biên những nguồn khoái lạc trong trắng của một cõi trời cách biệt ..

    Tôi làm thơ?

    Nghĩa là tôi nhấn một cung đàn, bấm một đường tơ, rung rinh một làn ánh sáng.

*** một số cây bút rất trẻ chưa dến tuổi 20 năm 1966 ở Sài Gòn  đã viết về thơ như sau:  “ thơ là ngôn ngữ cử động, chứ không phải là ngôn ngữ xuất phát từ cửa miệng hằng ngày. Ngôn ngữ cử động có thể chất chứa ý nghĩa, hoặc tự nó xuất hiện ý nghĩa trong tâm trí con người. Sở dĩ có ngôn ngữ cử động vì con người có nhu cầu tâm hồn, u uất siêu hình, mà tiếng nói hằng ngày không biểu hiện, bộc lộ nỗi. Tâm hồn con người tùy thuộc vào hoàn cảnh lịch sử tiến hóa, đem theo khát vọng mới của con người. Và thơ tiến bộ trên nền tảng văn hóa đó.”(bộ lạc Mới/ số dựng lều tháng 03/1966)

(01)  (Bài thơ bán than của Trần Khánh Dư hoặc do ai viết về Trần Khánh Dư không thuộc phạm vi bài viết này)

Bán than

Một gánh kiền khôn quẩy tếch ngàn

Hỏi chi bán đó? Gửi rằng: than

ít nhiều miễn được đồng tiền tốt

Hơn thiệt nài bao gốc củi tàn

Ơ? với lửa hương cho vẹn kiếp

Thử xem sắt đá có bền gan

Nghĩ mình lem luốc toan nghề khác

Nhưng lệ trời kia lắm kẻ hàn (*).

 (*) Lệ: sợ

Trần Khánh Dư

(02)  …  Theo ý kiến của nhà giáo A.P Nguyễn Vân Diễn "Toàn bài thơ chỉ dùng chữ Việt, có một số chữ cổ hơi khó hiểu, hoàn toàn không có chữ Hán Việt hay sáo ngữ. Bài thơ có vẻ xuất hiện trước khi Tàu đô hộ." ….

Những lời dùng trong bài thơ cổ âm vang nặng giọng điệu miền quê Trung Việt, đặc biệt các tỉnh Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị, Quảng Hóa (Hóa về sau bị Pháp đọc trẹo thành Huế theo thầy Nguyễn Ðãi). Ðể dễ hiểu bài thơ cổ, nhà văn An Phong Nguyễn Vân Diễn đã viết lại theo "giọng cổ" miền Trung:

Khoai tỏ bồn thì tốt cổ

Ðậu ba lá thì bừa un

Gà mất mạ thì lâu khun

Gái thiếu trai thì thậm khổ

Trai thiếu gái thì thậm khổ.

Trời sinh trâu thì sinh cỏ.

Ðất sinh giếng thì sinh mo

Người sinh Oa thì sinh tui

Oa một miềng thì khôn đặng.

Tui một miềng thì khôn đặng.

Gió ngoài biển hắn dồn bô.

Mây trên trời hắn cuốnn lại

Oa với tui cùng cuốn lại.

Tui với Oa cùng cuốn lại.

Hai đứa miềng cùng cuốn lại.

Bài thơ cổ tiêu biểu này chứng minh cho chúng ta nhiều điều rất lý thú. Nó đã nói lên rằng thơ văn ca múa như có sẵn trong dòng máu dân Bách Việt từ thời tiền sử Việt Nam. Nó đã chứng minh rằng từ thời tiền sử dân Bách Việt đã sống dựa trên một nền tảng triết lý sâu xa trước vạn vật trời đất. Triết lý đó chứng minh rằng muốn tồn tại và phát triển phải có sự kết hợp để tương sinh. ( theo tiến sĩ bác sĩ Nguyễn thị Thanh-Cannada)

(03) Đoan thơ Ly Tao của Khuất Nguyên  chuyển ngữ Nỗi sầu ly biệt (Người dịch: Nhượng Tống);

(4) Homer (tiếng Hy Lạp: Ὅμηρος Hómēros) là một nhà thơ và người hát rong truyền

thuyết thời cổ Hy Lạp được công nhận là tác giả của Iliad (Ἰλιάς) và Odyssey (Ὀδύσσεια).

Theo truyền thuyết thì ông bị mù và là một người hát rong tài năng. Quãng đời ông sống được cho vào khoảng nửa đầu thế kỷ thứ 8 TCN. Hai tác phẩm nổi tiếng, Iliad và Odyssey, của ông được ghi chép lại chính thức vào thế kỷ thứ 6 TCN theo lệnh của nhà cầm quyền Athena lúc bấy giờ là Peisistratos.

Tác phẩm Iliad có nội dung dựa trên các thần thoại về Cuộc chiến thành Troia. Còn nội dung của Odyssey là trường ca kể về cuộc phiêu lưu của nhân vật chính Odyssey và hành trình trở về quê hương gian nan của người anh hùng này.

(05) vui lòng đọc : Suy nghĩ về câu nói của nhà nho Nguyễn tư giản, Những chữ qua cầu tâm linh, trang 1069NXB văn học;

(06) vui lòng đọc  “ VIẾT THƯ TÌNH TRÊN TÀ ÁO ĐÊM TRĂNG  “  trang 44 , sách đã dẫn;