Bài học

Cánh và khuỷu tay vẫn cứng

Từ cổ tay xuống đến ngón phải mềm

Đạo mạo múa tay trong bị

Tôi học bài này từ nhỏ

(Một lần bị khinh như mẻ

Thằng đạo mạo đạp mình xuống lề đường

Cạch đến già!)

Đạo mạo giết một con muỗi

Đạo mạo phát biểu chung chung

Đạo mạo nghiêng mình trống rỗng

Đạo mạo lấy trộm áo mưa

Đạo mạo thở mùi hôi vào miệng người khác

Đạo mạo bọc nhầm một chiếc răng sâu

Đạo mạo tiểu tiện nơi công cộng

Đạo mạo xụt xịt trong khăn mùi xoa

Đạo mạo chỉnh lại con c... trong túi quần nơi hội họp

Đạo mạo xỉ mũi vào cửa kính

Đạo mạo moi tiền của gã ăn mày

Đạo mạo nghe trộm điện thoại

Đạo mạo nhìn ngực chị em trong đám tang

Đạo mạo ký tên vào công trình khoa học

Đạo mạo làm thơ tình khi đã liệt dương

Đạo mạo thả virus vào e-mail người khác

Đạo mạo đánh tráo bài thi

Đạo mạo tiêu tiền âm phủ

...

Cánh và khuỷu tay vẫn cứng

Từ cổ tay xuống đến ngón phải mềm.

(Trích Tập thơ “hôm sau”- NXB Hội Nhà Văn 2009)

Mai Văn Phấn

Lời bình:

Cánh chim bay qua trời chiều không để lại ngấn tích và thế giới, những kinh vĩ tuyến đen đỏ thì ngập tràn giả tạo với những bản sao, cả những bản nhân giống và đây là một hình mẫu:

Cánh và khuỷu tay vẫn cứng

Từ cổ tay xuống đến ngón phải mềm

Đạo mạo múa tay trong bị

Bài thơ mở ra với phác vẽ chân dung của hình mẫu “đạo mạo” đĩnh đạc đường bệ, lấp lánh ánh vàng hào quang kiêm đủ cứng mềm thâu tóm cả âm dương trong cái bị càn khôn còn khuất lấp bao nhiêu bí mật chưa giải mã. Hình như ai cũng phải ngưỡng mộ cúi đầu truớc cái cung cách cánh và  khuỷu tay cứng, cổ tay & ngón tay mềm? Hình mẫu/ thần tượng được đặt lên bệ thờ chiêm ngắm, cuối cùng là sản phẩm của “cõi trên”, thuộc đẳng cấp (caste) trưởng thượng, khác biệt xa chừng bác nông dân bán mặt cho đất, bán lưng cho trời, cũng tuyệt không giống anh công nhân tay quay tay búa, chị dệt vải se chỉ luồn kim. Họ ở đấy chăm chút bản thân mình nhưng những ngón tay co duỗi có gì đó máy móc, giả giả. Ám ảnh treo lên với ngờ hoặc… 

Hốt nhiên ánh vàng lấp lóa như bị bôi bẩn, sạm lại, một mảng vỡ lở lói của thần tượng rơi xuống khi kìa kìa, bàn chân đạo mạo ló ra tung một cú đạp của bọn võ biền thô lỗ thích động tay chân. 

Thằng đạo mạo đạp mình xuống lề đường

Bề trên bị gọi bằng “thằng”, đạo mạo cũng là “thằng” không khác. Tiếng cười bỗng lu lú đâu đó và đôi chân thần tượng run lên bần bật, muốn ngã.  Cạch đến già! Cạch đến già! Nhà thơ sợ vì Quỷ thần kính nhi viễn chi,  người trên cũng chẳng mê chi mà gần. Đó là chuyện đời, là lý sự muôn năm. Ngưu tầm ngưu, mã tìm mã. Vét- tôn chơi cổ cồn, chân đất chơi quần đùi chứ không thì loạn thế loạn tâm loạn nhịp. Đây là “bài học” đầu tiên mà Mai Văn Phấn (MVP) gửi đến chúng ta bằng chính trải nghiệm của mình, một kinh nghiệm đã phải trả giá nên thật đến 100%. Lở như có chung mâm cũng ly vỡ bình tan, có đồng sàng cũng dị mộng. Trên với dưới, cao và thấp là thuộc về giai tầng (classe) cần phân biệt rạch ròi bằng tiêu chí, tiêu chí bên ngoài và phong thái bên trong.

Nghiêm trang mà tếu táo, MVP xây dựng nhân vật của mình và cũng từng bước “giải trung tâm” xô đẩy hình tượng xuống bùn. Giơ cao đánh khẽ, tung rồi hứng, phết rồi va vết quẹt đập, ghi rồi xóa, xây rồi đập bỏ, ngòi bút của nhà thơ thiên biến vạn hóa, đeo đẳng tiếng cười và niềm hoài nghi triệt để. “Hậu hiện đại tháo gỡ vấn đề tha hóa bằng cách tháo gỡ luôn hiện thực” (Mikhail Epstein ) và MVP cũng từng lớp tháo gở mặt nạ của đạo mạo.

Đạo mạo giết một con muỗi

Đạo mạo phát biểu chung chung

Đạo mạo nghiêng mình trống rỗng

Nhà thơ lật cổ tay, he hé cái bị còn niêm phong của đạo mạo. Này là cách ăn cách nói, cách chìa tay ngả mũ. Họ thực sự có phong thái không nhầm lẫn với đám đông tầng lớp dưới. Cẩn thận và cẩn thận trong từng động tác nhấc tay chứ không phóng túng ung dung quờ quào kiểu bình dân học vụ và dĩ nhiên, không thể hào sảng phát ngôn phát biểu như đinh đóng cột kiểu giang hồ ăn mặn nói ngay. Cả trong cách thế nghiêng/hạ mình cũng phải thận trọng, nghiêng đúng tầm, hạ đúng chỗ, lưng khum đúng nếp… Tuy nhiên, cách “phát biểu chung chung” rồi “trống rỗng” kia có cái gì đó bỗng gây nghi hoặc? Bức màn hoài nghi vén dần lên từ một góc sân khấu. Phải chăng đạo mạo nói kiểu ậm ừ gù gật vừa để lừa phỉnh và đồng thời giấu dốt, còn cách thế nghiêng đầu ngả mũ lịch thiệp cung nghiêm kính cẩn kia đích thị là  cách quy lụy người trên đè bẹp dưới? Hình tượng ít nhiều đã méo mó và người đọc ở trong tâm thế ba phần hoang mang mấy phân lưỡng lự nên niềm kính trọng ban đầu trở thành xộc xệch. Hoài nghi cắm xuống cột mốc, định vị.

"Thơ, trước hết là cuộc đời, sau đó mới là nghệ thuật". (Biêlinxki). Vâng, MVP đang nói chuyện cuộc đời bằng cách thế  nghệ thuật của mình. Không sơn quét tô vẽ bằng những ẩn dụ, ngoa dụ, MVP chắt lọc sàng sảy hiện thực, chọn lấy những chi tiết “cứ như nó là” và ghi lại bằng ngôn ngữ đời thường, không biểu tả những màu mè mỹ cảm, cảm xúc được giảm trừ tối đa. 

Đạo mạo lấy trộm áo mưa

Đạo mạo thở mùi hôi vào miệng người khác

Đạo mạo bọc nhầm một chiếc răng sâu

Đạo mạo tiểu tiện nơi công cộng

Bây giờ thì không còn là cú lật cổ tay nhưng là cú giật chỏ vào hông sườn địch thủ. Mai Văn Phấn đã  thực sự “giải trung tâm”, hạ bệ thần tượng ban đầu cùng một cách khi người ta kéo đổ những khối nhà cao tầng tại thành phố St Louis, bang Missouri năm 1972 (1). Thượng Đế đã chết  và mọi chân lý đều mang tính hình ảnh, biểu tượng, là những ẩn dụ, hoán dụ, những ảo tuởng bị lãng quên (2). Quàng vào cổ nhân vật trung tâm của mình tấm băng rôn loang lổ sàm sít hôi hám ngu dốt phi nhân cách, MVP đã đồng hóa đạo mạo với bầy đàn dưới đáy xã hội: cũng vung vải trộm cắp vặt, phóng uế vỉa hè rồi phùm phum thở hơi bẩn thỉu… Rõ ràng, đạo mạo cũng là thằng, không khác và tiếng cười giễu nhại vang lên trong chuổi thanh âm ong óng đạo mạo đạo mạo những đạo mạo và ta mơ mang mơ máng mơ mịt mịt thực giả đen trắng xấu tốt.

Hoài nghi là tâm thế, châm biếm (irony), nhại giễu (parody) là giọng điệu của Hậu hiện đại và MVP góp giọng nói của mình ở đây, một cách sắc nét

Đạo mạo xụt xịt trong khăn mùi xoa

Đạo mạo chỉnh lại con c... trong túi quần nơi hội họp

Đạo mạo xỉ mũi vào cửa kính

Đạo mạo moi tiền của gã ăn mày

Đạo mạo nghe trộm điện thoại

Đạo mạo nhìn ngực chị em trong đám tang

Người họa sĩ biết chọn chi tiết làm nên bụi vàng của tác phẩm (Pauxtopxki). còn nhà thơ Mai Văn Phấn là võ sĩ nhà nghề biết chọn đúng thời cơ, tung ra một cú nốc ao. Thần tượng cánh và  khuỷu tay  cứng, cổ tay & ngón tay mềm đã ngã chổng gọng và tiếng cười lần này thì không còn/ không cần kìm nén, cứ toang toác toang hoác cả miệng. Giễu Nhại (Parody) ở đây là một sự giễu nhại đôi, một sự giễu nhại có ý thức về chính sự giễu nhại nên giọt lệ chảy ra từ tiếng cười: Đạo mạo nhìn ngực chị em trong đám tang. Ôi đời đến thế thì thôi! Tôi nhớ Nguyễn Công Trứ và những Kẻ Sĩ một thời đã qua, lấy nhân gian làm việc của mình,  tâm đầy chính khí, bụng đầy kế sách Kinh luân khởi tâm thượng/ Binh giáp tàng hung trung (3) mà muốn khóc cho những tên đạo mạo hôm nay chỉ biết chú ý cái trong đũng quần thế nào cho phổng phao, vò đầu bứt tóc kiếm kế moi tiền ăn mày, nói năng thậm thụt, đầy bụng bia bọt hải sản, chỉ giỏi dâm đãng, giả trá giả hình vờ vịt.

Vì lợi vì danh, vì địa vị, họ sẵn sàng ký & ký không cần biết hậu quả.

Đạo mạo ký tên vào công trình khoa học

Đạo mạo làm thơ tình khi đã liệt dương

Đạo mạo thả virus vào e-mail người khác

Đạo mạo đánh tráo bài thi

Đạo mạo tiêu tiền âm phủ

Vẫn một giọng giễu nhại, MVP biến cuộc thế này thành phi lý, là không có gì nghiêm trọng và mở ra những khả thể nhìn vào hiện thực. Đây là một cách nhìn mới, là cảm quan hậu hiện đại. Hiện thực thậm phồn (hyper-reality) ăm ắp nhếch nhác với đa tầng biến dịch rối loạn với nhân quyền, tính dục, bạo loạn máu me, đồng tính, tâm thần, tham nhũng, nghèo đói… thì chuyện “đạo mạo” ký văn bản dây máu ăn phần, ký hợp tác lâu dài, ký mua ký bán cả người ngợm trời biển… chỉ là chuyện vặt nên chi, ký một công trình khoa học, đánh tráo bài thi, bày vẻ làm thơ tình khoe của khi đã liệt dương là chuyện… cứ nhỏ như con thỏ. Cầm bút và phản biện, do vậy, là một nhu cầu tất yếu để xóa trắng hoài nghi những hoài nghi. Trong “Phác thảo ở bề mặt cuộc sống”, Inrasara cũng kịp thời ghi nhận đám đạo mạo, những cái mặt nạ, những tên người máy cứng đơ với nụ cười nửa miệng:

Những bộ mặt nghiêm trang nghiêm nghị

tôi thấy chúng thật nghiêm trọng

bộ mặt cứng đơ núp sau mặt nạ trang trọng

chúng đang giết chết văn hóa và làm thứ văn hoá chết

Nội dung phản ánh, những “Bài học” MVP muốn gửi đến nhân gian qua bài thơ, đã quá rõ ràng, có lẽ không cần phải diễn giải hay ghi chú. Vấn đề tôi lưu tâm ở đây là thi pháp, bút pháp thể hiện. Hậu hiện đại coi chừng là Hậu hại điện khi  rêu rao tính dục bầy đàn nam nữ chuồng cỡi khoe mông má thịt đùi, là chửi bứa bừa bằng tất cả giọng điệu chợ búa, là nhân danh giải trung tâm, tháo gỡ cấm kị (tabou) để phóng trút vào thiên hạ đủ thứ ô uế tạp chất. Không, “Văn chương có loại đáng thờ và loại không đáng thờ. Loại không đáng thờ là loại chỉ chuyên chú ở văn chương, loại đáng thờ là loại chuyên chú ở con người. (Nguyễn Văn Siêu). Nếu cứ cố tình nhắm mắt làm mới đổi mới bất chấp phương tiện, bất chấp cứu cánh, mặc kệ người đọc thì CÁI MỚI đó liệu ai sẽ chấp nhận và dung nạp? 

Đạo mạo chỉnh lại con c... trong túi quần nơi hội họp

MVP ở đây không tránh né đụng chạm đến những chi tiết trần truồng (nếu chi tiết thực sự đắt giá), cũng sẵn lòng dùng ngữ ngôn dung tục, đời thường, thực sự không dị ứng, không tách biệt phân cấp văn hóa cao/ thấp nhưng vẫn không bôi bẩn khuôn mặt thơ. Cho nên vấn đề theo tôi là LIỀU LƯỢNG, là CÁCH DÙNG ngôn từ đúng chỗ, đúng nơi, hợp văn cảnh thì Hậu hiện đại sẽ không làm người đọc ngoảnh mặt đi. Tôi không tin có bao nhiêu người đồng cảm với những giọt nước đái tí tách vàng hổ phách của Nguyễn Thị Hoàng Bắc dù đã nhiều nhà phê bình cất tiếng hưng phấn ngợi ca như một phong cách hậu hiện đại mới mẽ.

tiếng nước đái /nhỏ giọt/ trong bồn cầu tí tách/ thứ nước ấm sóng sánh vàng
hổ phách/ trong người tôi tuôn ra/ phải rồi/ tôi là đàn bà (Ngọn Cỏ)

“Bài học” kết thúc, phơi ra thành tiếng cười dài, tiếng cười đầy nghi hoặc trong cái thế giới những bản sao áy náy làm người:

Cánh và khuỷu tay vẫn cứng

Từ cổ tay xuống đến ngón phải mềm.

Giễu Nhại, theo Hutcheon, là tính "tự ý thức, tự tương phản, tự giảm thiểu” cho phép nhà thơ đặt những câu hỏi về nguyên bản sáng tạo nghệ thuật, câu hỏi về giá trị căn cước bản thể cũng như mọi câu hỏi khác về ngày hôm nay và MVP đã tận dụng đẩy đến mút cùng của nhại giễu khi cắt phăng hiện thực bằng một nhát dao ngọt đến đầm đìa. 

Với tập “Hôm sau”, mà “Bài học” là một thí dụ, MVP đã vượt qua chặng đường cũ, trưởng thành lên trong nhận thức thế giới với cảm thức hậu hiện đại. Nhà thơ thực sự đã tiếp cận thành công với người đọc thông qua văn bản, gợi cho họ một cách nhìn hiện thực, chào đón họ bằng nụ cười ý nhị và tôi tin, MVP sẽ được đón nhận dù đó là cánh bài xích Hậu Hiện đại.

Nhưng cuối cùng, phải chăng nên suy nghĩ như nhà văn Thạch Lam , “văn chương là một thứ khí giới thanh cao và đắc lực mà chúng ta có, để vừa tố cáo và thay đổi một cái thế giới giả dối, tàn ác, vừa làm cho lòng người đọc thêm trong sạch và phong phú hơn". Phải chăng không cần phân biệt chủ trương với trường phái, hiện đại hay cổ điển mà nên chú tâm cái trong sạch và phong phú hơn của tâm hồn người?

Cam Ranh 27/10/09

Ghi chú:

1- Một đoạn trong bài thơ Kẻ Sĩ của Nguyễn Công Trứ

Kinh luân khởi tâm thượng,

Binh giáp tàng hung trung.

Vũ trụ chi gian giai phận sự,

Nam nhi đáo thử thị hào hùng.

Việc chính trị đã định sẵn trong lòng; Việc giáp binh đã sắp sẵn trong bụng; Việc đời đều coi là phận sự của mình; Làm trai như thế mới đáng mặt hào hùng.

2- Mốc thời gian đuợc xem như chính thức mở ra thời kỳ hậu hiện đại.

3-  Quan điểm của Friedrich Nietzsche.