Đoàn sưu tầm văn học dân gian của giáo sư Phát dừng chân ở một làng người Bâhnar có tên K’tung. Theo kế hoạch đã định,  đoàn sẽ đi một vệt qua các làng của những  dân tộc Bâhnar, Giơrai,  Xêđăng, Giẻ Triêng. Khu rừng huyền thoại có con suối Đăk Lây Linh sẽ là điểm điền dã cuối cùng của đoàn.

Khi đoàn đến làng K’tung, dân làng đang chuẩn bị  làm lễ cúng Zang Pơ đa (1) đồng thời tổ chức hành tội ma lai. Không khí trong làng thật là nặng nề, căng thẳng. Trong ánh mắt, dáng đi của mọi người đều lộ rõ sự hãi hùng. Nếu như Thầy Phát không biết tiếng  Bâhnar  và đã từng đến đây hai lần thì các già làng nhất định là không cho đoàn  vào làng . Mấy cô sinh viên mới lên miền núi lần đầu, thấy vậy cũng  phát hoảng . Một  cô nói :

- Thầy Phát ơi ! Em sợ ma lắm ! Em nghe nói ma của người Tây Nguyên dữ hơn ma của người Kinh và cũng thích ăn thịt người Kinh lắm ! Có phải không thầy ?

Thầy Phát nói :

-  Em đừng sợ. Làm gì có ma quỷ !  Ma quỷ chính  là những kẻ xấu,  kẻ ác gây ra bao tội lỗi đối với đồng loại rồi dựng nên cái thế giới ma quỷ để trốn tránh tội lỗi, trốn tránh sự trừng phạt của con người mà thôi !

-  Nhưng thầy Phát ơi, tại sao con bé con bà chủ nhà lại cứ nhìn em chằm chằm rồi nói : “Trước khi đi ngủ, mày phải khấn Zang Pơ đa không thì Zang sẽ cho ma lai nhập vào mày đấy !”  Zang Pơ đa là gì ? Ma lai là gì, hả thầy ?

-  Trước khi đi điền dã, thầy đã nói sơ về các loại thần linh ma quỷ của người Tây Nguyên rồi cơ mà, sao em mau quên vậy ?  - thầy Phát cười nói – Em nào nhớ thì nói lại cho bạn nghe nào ?

Một sinh viên nói :

-  Thưa thầy , người Bahnar tin rằng họ sống giữa một thế giới đầy những thần và các loại hồn ma khác nhau. Thế giới thần linh ở trên cao, trên trời do hai vị thần có quyền phép hơn cả đã sáng tạo ra vũ trụ và muôn loài, cai quản. Đó là Zang Keidei và Zang Kor Ker, tương đương với thần Dớt của thần thoại Hy Lạp.  Dưới thần Keidei và Kor Ker là các thần chức năng, cai quản từng  việc cụ thể. Thế giới ma quỷ là thế giới của người chết gọi là Mang lung. Người chết đi, hồn sẽ lìa  khỏi xác được gọi là A tâu. Khi thân thể người chết đã được đem chôn ở nghĩa địa thì A tâu vẫn quanh quẩn ở nhà,quanh  plei (làng). Ba hôm sau khi làm đám ma, a tâu mới ra ở hẳn ngoài nghĩa địa. Trong thời gian chưa làm lễ bỏ mả, người Ba-na gọi là Grong Bru hoặc Grong Pơ sát, A tâu vẫn chỉ quanh quẩn ở khu nhà mồ. Người ta vẫn cư xử với A tâu như với một sinh thể tồn tại vô hình. Khi không được vừa lòng, A tâu thường làm cho người thân đau ốm hoặc gặp phải những chuyện rủi ro, tai nạn…Hàng ngày, người nhà phải đưa cơm, nước, thuốc hút cho A tâu dùng và đốt lửa cho ấm mộ. Tất cả họ hàng xa gần hàng tháng phải đến cúng, khóc để tỏ lòng thương tiếc. Sau một thời gian dài, thường là ba năm, gia đình người chết làm lễ bỏ mả để chia của và tiễn đưa A tâu về thế giới mang lung. Với những người chết bất đắc kỳ tử, hồn của họ gọi là Pơ đa, còn gọi là những A tâu tàn ác. Những Pơ đa vô cùng nguy hiểm đối với những người còn sống. Nếu như những A tâu, khi không được vừa lòng, chỉ làm cho người thân bị ốm, hoặc gặp chuyện không vui thì những Pơ đa có thể gây ốm đau nặng, chết chóc bất ngờ và không chỉ đối với người thân mà đối với bất cứ ai, không cần lý do gì cả!...Khi Pơ đa muốn hại ai, hắn nhập vào người đó và người đó trở thành ma lai, cũng như Pơ đa, gây chết chóc, bệnh dịch cho mọi người. Pơ đa thương bay lơ lửng trên không trung do thần Đăm Djong cai quản. Người ta sợ Pơ đa nên mỗi khi có nhiều người ốm đau, chết hàng loạt, người ta phải cúng Pơ đa, cầu xin Pơ đa tha cho. Nhưng nếu biết người nào là ma lai, người ta sẽ bắt và diệt trừ thẳng tay. Chỉ những Pơ zâu (2), tức là những người thầy bói, thầy cúng mới có thể nhận biết ai là ma lai và chính những Pơ zâu sẽ làm lễ cúng Pơ đa và trừng phạt, tiêu diệt những người bị gọi là ma lai, nặng thì hành  hình bằng nhiều cách, nhẹ thì đuổi ra khỏi làng…

Thầy Phát gật gù, nói:

- Khá lắm! Em đã trình bày rất đúng. Rồi thầy sẽ hướng dẫn em làm luận văn tốt nghiệp về vấn đề tín ngưỡng, tôn giáo và nghệ thuật dân gian Tây Nguyên. Vấn đề này chưa được chú ý nghiên cứu kỹ lưỡng. Ngay cả việc sưu tầm, khảo sát tổng thể về văn hóa dân gian của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên, chúng ta cũng chưa làm được mấy. Nhân lần này, thầy muốn các em cùng với thầy cứu một người con gái bị vu oan là ma lai và vạch mặt bọn thầy cúng, thầy bói, những Pơ zâu tàn ác. Bọn này đã lợi dụng danh nghĩa là sứ giả của thần linh để trị ma quỷ nhưng thực chất chúng đã gây nên nỗi bất hạnh cho những người thật thà, chất phác!...Các em có biết lần này lão Pơ zâu ở đây sẽ trừng phạt ma lai như thế nào không?

Cả mấy sinh viên đều hỏi dồn:”Thưa thầy như thế nào ạ?”

Thầy Phát nói:

-Thầy và Cúc đã tranh thủ gặp già làng Đinh Kông và đã nắm khá rõ sự việc. Cúc đã ở Tây Nguyên ba năm rồi, đã chứng kiến hành hình ma lai, Cúc hãy nói cho các em nghe đi !

Từ nãy đến giờ, Cúc đang mải suy nghĩ gì đó mà cứ ngồi trầm tư như già làng. Nghe thầy Phát nhắc đến mình, Cúc bừng tỉnh rồi chậm rãi nói  :

- Các bạn ạ, Pơ zâu sẽ cho làm một cái chòi nhỏ, xung quanh bịt kín mít rồi nhốt người con gái là ma lai vào đó. Sau đấy, lão ta sẽ chất một đống củi xung quanh chòi và đốt lửa. Nếu sau khi đống củi tắt lửa, người con gái còn sống thì có nghĩa là ma lai đã bị thiêu chết và người con gái được sống bình thường !...

- Trời đất !  Đốt lửa vây quanh chòi thì cháy luôn cả cái chòi chứ còn gì nữa ! Người con gái cũng chết cháy luôn chứ còn sống  sao nữa ! – mấy sinh viên kêu lên .

Cúc rơm rớm nước mắt nói tiếp :

- Một lần, tôi đã được chứng kiến cảnh trừng trị ma lai  ở làng Krông  Pông của người Gia Rai. Người con gái bị ghép tội là ma lai đã bị người ta đổ chì nung chảy vào lòng bàn tay. Cô gái đau quá rú lên khiếp đảm rồi ngất xỉu đi ! Hai ngày sau mới tỉnh lại, cô gái trở thành điên, cứ gào thét và chạy khắp làng. Lão Pơ zâu bảo con ma lai trong người cô gái chưa bị diệt, cô gái vẫn là ma lai.

Thế là cô gái bị người ta lôi vào tận rừng sâu, bỏ mặc ở đó !...

- Trời đất !... – mọi người đều thốt lên, lặng đi ...

Cúc chậm rãi nói tiếp :

- Chúng ta phải tìm cách cứu cô gái đang bị khép là ma lai ở đây . Cô ta tên là H’Ban, em gái của H’Lan. Trước đây , H’Lan cũng  bị khép là ma lai, nhưng H’Lan đã bỏ trốn lên thị xã và được lấy vào đội văn nghệ - thông tin của Sở văn hóa. H’Lan xinh đẹp và hát hay. H’Ban còn xinh đẹp hơn người chị, hát hay hơn người chị !...

- Sao ta không nói với H’Ban bỏ trốn đi như H’Lan ? – một sinh viên vội nói .

- H’Ban cũng muốn trốn đi,  nhưng lão Pơ zâu cho người kèm rất chặt ! Hơn nữa , mẹ H’Ban đang bị bệnh, H’Ban phải thường xuyên chăm sóc, không nỡ bỏ mẹ đấy mà  đi !...

- Nhưng tại sao H’Ban lại bị gọi là ma lai ? – một người hỏi.

-Theo tôi, -Cúc nói- chỉ vì H’Ban rất xinh đẹp như nàng Bia Răk trong Hơ Amon (3)  Đăm Noi ấy :

Môi  nàng đỏ như hoa Pơ lang

Chân nàng mềm trắng như cúi bông

Ngực mới nhú bằng quả cây sắn

Nàng đẹp như con trời

Nhìn đằng trước thấy xinh

Nhìn đằng sau thấy đẹp

Váy ba mươi lớp vẫn thấy bắp vế trắng bên trong

Nàng bước đi uyển chuyển

Gió thổi, lộ bắp vế như có ánh chớp

Gió bay, thấy đầu gối như có tiếng sấm ầm ì

Gió thổi, thoáng bắp đùi bỗng như chói lòa tiếng sét đánh ngang tai !...

H’Ban yêu anh chàng Đinh Sanh,một thanh niên khỏe mạnh, trung thực. Một lần, trên đường đến chỗ hẹn với Đinh Sanh, H’Ban gặp lão thầy cúng khật khưỡng  đi cúng về.Thấy H’Ban bước đi uyển chuyển, một làn gió thổi, lộ bắp vế như có ánh chớp, máu dê của lão Pơ zâu bốc lên, lão nhào tới ôm chặt lấy bắp vế của H’Ban,  muốn cưỡng hiếp H’Ban. H’Ban hoảng sợ, cuống cuồng  chống cự mà không được. Cô thét lên hoảng hốt. Tiếng thét của H’Ban đã đến tai Đinh Sanh. Đinh Sanh  tức thì lao đến, tóm gáy lão Pơ zâu nhấc lên rồi quật vào thân cây. Lão ta chết ngay. Đúng lúc đó, con trai lão Pơ zâu, cũng hành nghề thầy cúng, cũng là Pơ zâu, cũng vừa đi cúng về, nhìn thấy liền chạy về làng loan báo rằng H’Ban là ma lai, H’Ban đã làm cho mẹ mình  bị bệnh , giờ lại xúi Đinh Sanh giết chết Pơ zâu !...Sau đó, Đinh Sanh sợ quá, bỏ trốn lên núi Lơng Khơng theo Phun-rô, còn H’Ban sẽ bị hành hình !...

Sở dĩ H’Ban chưa bị hành hình ngay vì lão Pơ zâu con ấy, cũng đã gần bốn mươi tuổi rồi, không hiểu sao bỗng thích lấy H’Ban làm vợ bé ! Lão nói với H’Ban rằng, nếu H’Ban đồng ý lấy lão, lão sẽ dùng phép thuật gọi con ma lai trong người H’Ban ra mà giết đi, sau đó H’Ban sẽ không còn là ma lai nữa ! Nhưng H’Ban không chịu . Lão Pơ zâu năn nỉ, dọa dẫm, cưỡng ép H’Ban mãi không được, lão liền quyết định sẽ chọn ngày hành hình H’Ban !...

Cúc ngừng nói, mọi người lặng đi giây lát rồi xôn xao như làn gió đột ngột lướt qua khu rừng đang yên tĩnh. Mọi người bàn bạc mãi mà vẫn không  nghĩ ra được cách gì để cứu H’Ban. Bóng đêm đã chùm lên vạn vật từ bao giờ. Làng K’tung như đang chìm dần vào những điều bí ẩn, huyền ảo …

Sáng hôm sau, mấy thầy trò đi lang thang ngược dòng con suối K’tung vãn cảnh vì dân làng đang chuẩn bị hành hình ma lai, chẳng ai còn bụng dạ nào mà làm việc với đoàn sưu tầm cả. Chỉ còn hai ngày nữa, lão thầy cúng sẽ làm lễ, H’Ban sẽ bị thiêu cháy ! Điều đó khiến cho thầy trò lòng dạ nôn nao. Nhìn dòng suối đang róc rách chảy như muốn nói điều gì, Cúc bỗng reo lên :

- A !  Thầy Phát ơi ! Các bạn ơi ! Em đã nghĩ  ra rồi !...

Mọi người  xúm lại vây quanh Cúc,  rối rít hỏi. Cúc nói :

-Ôi! Tại sao chúng ta không nghĩ đến cái kế “dẫn thủy nhập thành” của các vị tướng thời xưa? Ở trên khúc suối này một đoạn là ngã ba suối. Suối mẹ là suối Kơ Nơng chảy thành hai nhánh là K’ning và K’tung. Suối K’ning còn lớn hơn suối K’tung này. Lão Pơ zâu đang làm chòi thiêu H’Ban ở bãi đất rộng bên bờ suối K’tung. Vậy ta có thể làm cho dòng suối K’tung dâng cao lên, chảy mạnh hơn bằng cách  ngăn suối K’ning lại. Nước của suối mẹ K’nơng sẽ chảy dồn về suối K’tung, đám cháy sẽ bị chìm trong nước!

Mọi người cùng reo lên:

- Hay lắm! Đó gọi là dùng thủy diệt hỏa! Đám cháy sẽ bị dập tắt và biết đâu nước sẽ cuốn phăng lão Pơ zâu đi!

Một người nói:

- Nhưng nước sẽ cuốn cả H’Ban đi thì sao? Còn bao nhiêu người khác nữa, cũng bị nước cuốn đi thì sao?

Thầy Phát nói:

- Chúng ta sẽ làm một số bè chuối để cứu H’Ban và những người bị nạn. Nào, phải bắt tay vào công việc ngay!...

Nói rồi mọi người đi như bay về nhà tìm kiếm dụng cụ và phân công nhiệm vụ cho từng người…

*

Ngay tại ngã ba đường, một đường rẽ vào làng, một đường rẽ sang làng khác, một đường đi ra suối K’tung, một cái chòi nhỏ đã được dựng lên từ bao giờ. Xung quanh chòi, người ta chất củi khô cao tới mái chòi. Đó là chỗ hành hình con ma lai H’Ban…

…Khi ngọn lửa đã bắt đầu liếm vào đống củi xung quanh cái chòi nhỏ nhốt H’Ban, lão Pơ zâu lầm rầm khấn:

Ơ!...Zang Pơ đa linh thiêng!...

Ngài thích ăn thịt gà

Chúng tôi xin dâng ngài một con gà béo đấy!

Ngài hãy thương chúng tôi

Đem tai vạ ra khỏi làng

Đem con ma lai này ra khỏi làng!...

Những người đứng xung quanh khu hành lễ bắt đầu lao xao khi nhìn thấy ngọn lửa  dữ tợn sắp phủ kín đống củi thì từ trên thượng nguồn suối K’tung, đột ngột vang lên những tiếng động khác thường, gầm vang kéo dài. Phút chốc, một dòng nước lớn cuồn cuộn ào ào đổ về  khu vực làng K’tung. Lòng suối vốn đang nhỏ hẹp bỗng dềnh lên, tràn sang cả con đường rẽ vào làng. Con nước như không muốn trôi theo dòng suối mà réo lên một cách hối hả, xoáy tròn, xoáy tròn òa vào đống lửa…Đám đông nhốn nháo, hỗn độn nhưng người ta vẫn nghe thấy những tiếng nói lớn, vang vang : “Zang Đăk (*) nổi giận !...Zang Đăk bảo H’Ban không phải là ma lai ! Ma lai chính là Pơ zâu Đinh Păc Sia ! Đinh Păc Sia chính là ma lai !...”. Lão thầy cúng Đinh Păc Sia đang ngơ ngác vì con nước bất ngờ ngập tràn thì bàng hoàng  thất kinh vì những tiếng nói ấy ! Lão tái mặt, run lập cập rồi quỳ xuống để cầu xin Zăng Đăk tha tội chết nhưng không kịp nữa rồi, một cái bè nứa lớn đã lướt tới đè lên lão, không cho lão nghe thấy câu nói cuối cùng của thằng con lão : “Pơ zâu Păc Sia ! Nước dâng đến bụng rồi kìa !...”. Cái bè nứa khi đã đè lên lão Pơ zâu thì lại lướt theo dòng suối băng băng như không muốn cho ai bám níu lấy nó !...

Sài Gòn, 1989-2009

(*) Zang Đăk: Thần Nước

(1) Zang Pơ đa: Thần Chết

(2) Pơ zâu: Thầy cúng

(3)Hơ Amon: Truyện kể dân gian, trước đây thường dịch là Trường ca. Hơ Amon được trình diễn dưới hình thức Hát-kể , gọi là Diễn xướng hát-kể.