Một nền Khoa Học của Thiện và Ác

Phải chăng cái khác nhau giữa thiện và ác thực chỉ là những khác biệt từ cái nội dung mà bất cứ nhóm người đặc thù nào đã từng phát biểu lên ? Hãy thử nghĩ đến một trong những cội nguồn vĩ đại của việc giải trí là trò thiêu đốt mèo trong thế kỷ mười sáu. Vào hội chợ mùa hè, một gã chủ gánh xiếc  dồn hàng chục con mèo trong một cái túi lưới, kéo lên cao trên một loại sân khấu đặc biệt, rồi hạ thấp cả lũ mèo đau đớn quằn quại ấy xuống lửa thiêu để làm cho mọi người vui thích. Khán giả tụ tập chung quanh “rú cười lên khi những con vật kêu rống lên vì đau đớn, bị thiêu cháy, nướng sống và cuối cùng tiêu thành tro than”[i]. Ngày nay, hầu hết chúng ta sẽ giật nẩy người ghê tởm trước một cảnh tượng như thế. Nhưng chúng ta phản ứng như thế có đúng không ? Chúng ta có thể bảo rằng có những chân lý đạo đức mà những kẻ ham thích hành hạ những con mèo ấy không hề biết đến hay không ?

Dường như nhiều người tin tin rằng về mặt văn hóa, những chân lý đạo đức thì không được bền vững trong một phương cách khác với loại chân lý khoa học. Thực vậy, sự đánh mất điểm tựa về chân lý đạo đức này có lẽ là một trong những nhược điểm của chủ nghĩa thế tục. Cái khó khăn chính là ở chỗ là một khi chúng ta từ bỏ niềm tin nơi vị Thượng đế làm ra mọi luật lệ của mình thì câu hỏi tại sao một hành động nào đấy là thiện hay là ác trở thành một chủ đề đáng bàn cãi. Và những phát biểu như “sát nhân là sai”, dù trong mọi giới hầu như không ai có thể bàn cãi gì, đã chưa bao giờ neo chặt vào thực tại của thế giới này trong một phương cách mà các phát biểu về các hành tinh hay phân tử từng bám vào. Vấn đề này, theo thuật ngữ triết học, là một cách đặc điểm hóa đúng cái “thực tại” mà có thể nói là trực giác đạo đức có thể truy tìm ra được  - nếu, quả thực như thế thì trực giác đạo đức có thể truy tìm được mọi thứ.

Tiếp cận hợp lý đến đạo đức học sẽ trở nên khả thi một khi chúng ta nhận ra rằng những câu hỏi về đúng hay sai thực sự là những câu hỏi về hạnh phúc hay đau khổ của của sinh vật có tri giác. Nếu chúng ta ở vào một vị trí ảnh hưởng đến hạnh phúc và đau khổ của tha nhân là chúng ta có trách nhiệm đạo đức đối với họ [ii]- và nhiều thứ trách nhiệm như thế này quan trọng đến mức trở thành các vấn đề của dân luật và hình luật. Lấy hạnh phúc và đau khổ làm khởi điểm, chúng ta nhìn thấy rằng phần lớn những gì con người quan tâm núp dưới chiêu bài của luân lý hoàn toàn không có liên quan gì với chủ đề. Ðến lúc để chúng ta nhận thức được rằng tội ác mà không có nạn nhân cũng giống như những món nợ không có chủ nợ. Thậm chí tội ác ấy không hề hiện hữu[iii]. Bất cứ ai thích thức dậy giữa nửa đêm để lo lắng đến các khoái lạc riêng tư của những kẻ khác đang ngoại tình chỉ là những kẻ có quá nhiều thì giờ; y có một số niềm tin không chính đáng về bản chất của sự đúng hoặc sai.

Cái thực tế mà con người ở các văn hóa và thời đại khác nhau không đồng ý với nhau về các câu hỏi đạo đức không đáng làm phiền đến chúng ta. Nó chẳng đem lại được một điều gì về giá trị của chân lý đạo đức. Thử tưởng tượng nếu chúng ta hỏi một nhà tư tưởng xuất sắc về thời cổ đại các câu hỏi có căn bản khoa học như chúng ta có thể hỏi “Lửa là gì? Làm thế nào mà các cơ thể sống có thể tự sản xuất được ? Và những ánh sáng chúng ta nhìn thấy trong bầu trời đêm là những gì ?” Chắc chắn chúng ta sẽ gặp phải cả một sự hoang mang thiếu nhất trí về những việc này. Mặc dù thời cổ đại không thiếu các tư tưởng lỗi lạc mà đơn giản chỉ vì không có đủ những phương tiện về nhận thức và khoa học để trả lời những câu hỏi như thế. Thiếu sót các mối nhất trí ấy phản ánh sự thiếu hiểu biết của họ về một số sự thật của khoa học tự nhiên chứ không phải là các sự thật ấy không hiện hữu.

Nếu có được các câu trả lời sai hoặc đúng cho các vấn đề đạo đức học thì những câu trả lời này sẽ được ưu tiên tìm kiếm trong đời sống hiện tại. Dù cuộc tìm kiếm của chúng ta có dẫn đến một hang động hẻo lánh hay đến một phòng thí nghiệm hiện đại cũng không tạo nên khác biệt gì đến cuộc bàn luận về hiện hữu của các sư thật. Nếu đạo đức học tiêu biểu cho một không gian chân thực của kiến thức tất sẽ tiêu biểu cho một không gian của các tiềm năng tiến bộ (hay tụt hậu). Sự thích đáng của truyền thống đối với lãnh vực này của cuộc bàn luận, cũng như đối với tất cả những lãnh vực khác, cũng sẽ là một hỗ trợ cho sự truy tìm hiện nay. Một khi truyền thống của chúng ta không mang tính hỗ trợ, chúng tất sẽ trở nên một phương tiện truyền bá sự xuẩn ngốc. Tư tưởng thấm nhuần cho rằng tôn giáo bằng cách nào đó chính là cội nguồn của các tri giác đạo đức sâu sắc nhất của chúng ta là lố bịch. Chúng ta không còn có cái hiểu biết để cho rằng sự tàn ác ấy là sai căn cứ từ những trang thánh kinh hơn là chúng ta có cái hiểu biết của hai với hai là bốn từ những tranh sách học toán. Bất cứ ai không che dấu những ý thức sơ đẳng rằng tàn ác là sai không chắc đã học được như thế từ việc đọc hiểu – và, quả thực là, hầu hết các kinh sách đều mang lại những bằng chứng khá lập lờ về sự kiện này trong bất cứ trường hợp nào. Trực giác đạo đức của chúng ta phải có những điềm báo trước trong thế giới tự nhiên, bởi vì dù thiên nhiên là trắng trợn tàn nhẫn nhưng không phải chỉ như thế mà thôi. Ngay cả loài khỉ cũng phải trải qua những lúc thiếu thốn vô cùng để tránh không làm hại đến các thành viên khác cùng chủng loài.[iv] Quan tâm đến tha nhân không phải là một thứ sáng tạo của các nhà tiên tri.

Sự kiện các trực giác đạo đức của chúng ta có nguồn gốc từ sinh học cho thấy là các nỗ lực của chúng ta muốn đặt đạo đức học vào trong nhận thức tôn giáo của “bổn phận đạo đức” là sai lầm. Cứu sống một đứa trẻ chết đuối không còn là một bổn phận đạo đức hơn là việc hiểu rằng suy luận tam đoạn luận là một suy luận hợp lý. Ðơn giản là chúng ta không cần các tư tưởng tôn giáo để khuyến khích mình sống một cuộc sống đạo đức. Một khi đã bắt đầu suy nghĩ nghiêm chỉnh về hạnh phúc và khổ đau, chúng ta sẽ nhận thấy các tu tập tôn giáo của chúng ta không còn đáng tin cậy nữa về các câu hỏi đạo đức như đã từng không thể tin cậy những câu hỏi về khoa học nói chung.

Chủ thuyết duy nhân (anthropocentrism) vốn là thực chất của mọi tôn giáo không tránh khỏi sự xuất hiện ngộ nghĩnh một cách bất khả - do đó mà không thể thực hiện được - dựa vào những gì chúng ta hiện hiểu biết về thế giới tự nhiên. Các chân lý mang tính sinh học hoàn toàn không xứng hợp với một Thượng đế thiết kế, ngay cả với một đấng có thật. Cái kỳ công éo le của tiến hóa là thế này : chính cái tinh xảo khiến tạo nên vẻ đẹp và sự đa dạng tuyệt vời của thế giới đời sống cũng bảo đảm cho cái quái dị và sự chết. Một đứa trẻ sinh ra không tứ chi, một con ruồi mù lòa, những sinh vật đã biến mất không còn nữa - những sự kiện này đúng là Người Mẹ thiên nhiên bị bắt quả tang đang quăng ném bỏ đất sét của bà. Không một Thượng đế toàn hảo nào có thể duy trì những phi lý như thế. Cũng đáng để nhớ rằng nếu Thượng đế tạo nên thế giới vói tất cả mọi thứ trên đó, chính ngài đã tạo nên bệnh đậu mùa, dịch hạch và bệnh giun chỉ. Bất cứ ai cố tình muốn tháo gỡ những kinh hoàng ấy khỏi thế gian sẽ phải tan vào cát bụi vì tội phạm của mình.

Vị thần từng đi hiên ngang trên các sa mạc vùng Trung Ðông hàng nghìn năm trước đây – và dường như từ đó đã từng bỏ rơi vùng đất này trong nạn chém giết lẫn nhau vì danh xưng của người – không phải là đấng để mình tham vấn các câu hỏi của đạo lý. Thậm chí, phán xét các vị thần linh ấy dựa từ các công trình của các ngài là một công việc động chạm đến nhiều ganh ghét. Bertrand Russell đã nhận xét về điều này trước: “Bên cạnh sự thuyết phục hợp lý, đối với tôi như còn có một điều gì hơi kỳ cục về những đánh giá đạo đức của những người thường nghĩ về một đấng thần linh toàn năng, toàn trí và nhân từ, sau khi đã sắp đặt mặt đất này trong hàng nhiều triệu năm bởi các tinh vân chết, lại có thể tự thưởng mình những phần thưởng cao quý bằng sự xuất hiện của Hitler và Stalin cùng bom H.”[v] Ðây quả là một nhận xét thực tàn bạo, và không hề có sự trả miếng nào trong nhận xét ấy. Ðối với diện mạo chưa hoàn chỉnh của Thượng đế, những người ngoan đạo thường cho rằng người ta không thể áp dụng những đánh giá của thế gian vào đấng sáng tạo nên muôn loài. Lập luận này mất đi sức mạnh của nó vào khoảnh khắc mà chúng ta nhận thấy đấng sáng tạo, đấng có ý muốn vượt ra ngoài các đánh giá của con người lại rất kiên định dạy bảo chúng ta từ những cảm xúc rất con người – ghen ghét, giận dữ, đa nghi và lòng thèm khát thống trị. Nghiên cứu sâu vào các kinh sách của chúng ta sẽ hé lộ cho thấy chúa của Abraham là một người kỳ khôi - đồng bóng, hay hờn dỗi và tàn ác – một người mà nếu có giao kèo đảm bảo với một ai cũng chỉ là với một tí hạnh phúc hoặc sức khỏe. [vi]Nếu đây là những tính cách của Thượng đế, quả là những điều dù tệ hại nhất đã từng tạo nên trong chúng ta cũng còn xa lắm so với diện mạo của ngài.

Vấn nạn của việc giải oan cho một Thượng đế toàn năng toàn trí trong dung mạo của quỷ dữ (điều này được gọi theo truyền thống là vấn nạn của thần lý học [theodicy]) là không thể vượt qua được. Những ai khẳng định có thể vượt qua được bằng cách dựa vào các quan niệm về tự do ý chí hoặc những sự thiếu mạch lạc khác, chỉ là sự chồng chất một triết lý tồi lên trên những luân lý hủ bại.[vii] Chắc chắn phải đến một giai đoạn chúng ta sẽ nhận thức được sự hiện nhiên là: thần học hiện nay chẳng khác gì một chi nhánh của ngu dốt nhân loại. Thậm chí là một sự ngu dốt mọc cánh.

Ðạo lý và Khoa học của Tâm thức

Mối liên hệ giữa đạo lý và các hiểu biết khoa học về ý thức, dù hiếm khi thành hình, là mối liên hệ không thể tránh khỏi, vì các sinh loài khác chỉ trở thành các đối tượng quan tâm về luân lý của chúng ta khi chúng ta áp đặt ý thức (hay có lẽ một tiềm năng ý thức) lên chúng. Vì thế hầu hết chúng ta không hề cảm thấy một trách nhiệm đạo đức gì đối với sỏi đá - để mà phải đối xử với chúng tử tế khiến chúng không phải đau đớn quá đáng – có thể được suy diễn từ sự thật là hầu hết chúng ta không tin là có một điều gì tựa như làm thân phận đá sỏi.[viii] Trong khi một nền khoa học về lương tri đang vẫn còn phải cật lực để chào đời, chúng ta vẫn có đủ những chứng lẽ cho các mục đích của chúng ta để ghi nhận rằng các vấn nạn của việc làm sáng tỏ các nghĩa vụ luân lý của chúng ta đối với các sinh loài không phải là con người (cũng như đối với những người đã bị tổn thương nảo bộ, với các phôi thai con người, các blastocyst…) đòi hỏi là chúng ta phải có những hiểu biết tốt hơn về mối quan hệ giữa tâm hồn hay vật chất (mind and matter). Giun dế có đau khổ hay không ? Tôi mặc nhiên là câu hỏi này đã được đặt ra một cách có ý nghĩa và đã có câu trả lời cho nó dù rằng chúng ta có thể từng hoặc chưa từng ở trong một vị trí có thể tự trả lời câu hỏi này.

Đây chính là nền tảng mà từ đó những khái niệm về tâm hồn, vật chất của chúng ta sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến những khái niệm của chúng ta về sai và đúng. Chúng ta nên nhớ lại rằng phương thức phẫu thuật sống đã từng hưởng được một sinh khí mới chính từ một số sơ suất trong triết học về tâm thức (philosophy of mind) – khi Descartes, dưới sức ép của cả chủ thuyết Kitô giáo lẫn vật lý cơ học, đã tuyên bố rằng tất cả các sinh vật không phải con người chỉ đều như vật vô tri, không có linh hồn và vì thế không biết đến đau khổ.[ix] Một trong những người đương thời với ông đã suy ra các hậu quả trực tiếp về quan điểm ấy như sau :

Các khoa học gia đã thực hiện việc đánh đập những con chó với sự thái độ hoàn toàn dửng dưng và chế diễu những ai thương xót đến những con vật này như thể là chúng có thể đau đớn được. Họ cho rằng những con vật này là những cái đồng hồ; tiếng kêu la khi chúng bị đánh đập chỉ giống như âm thanh những cái lò so khi mình chạm vào chứ toàn thân chả có cảm giác gì cả. Các nhà khoa học này đã đóng đinh chặt bốn chân con vật đáng thương lên những miếng ván để giải phẫu sống nhằm quan sát việc tuần hoàn của máu, vốn đang là một chủ đề được bàn cãi.[x]

Chủ nghĩa sô-vanh nhận thức của thể loại này đã không chỉ từng là một vấn nạn cho các động vật. Mối nghi hoặc của những người thám hiểm Tây ban Nha, về việc những thổ dân da đỏ Nam Mỹ có “linh hồn”hay không chắc chắn đã góp phần vào sự nhẫn tâm này trong cách họ đối xử với các thổ dân ấy trong thời gian chinh phục Tân thế giới. Phải thừa nhận rằng, thật khó để mà tiên đoán các nhánh cây phát triển của trách nhiệm luân lý của chúng ta có thể mọc xa đến đâu. Trực giác của chúng ta về ý thức đối với các động vật khác bị chi phối bởi rất nhiều những yếu tố khác nhau mà nhiều yếu tố ấy hoàn toàn không dựa vào sự việc chúng có ý thức hay không. Chẳng hạn như, các sinh loài khiếm khuyết các diễn tả bằng sắc mặt - hoặc hoàn toàn không có dáng mặt - thường khó có thể bao gồm trong các giống loài có được quan tâm về đạo đức của chúng ta. Dường như là trừ khi chúng ta có thể hiểu biết đầy đủ về mối liên quan giữa não bộ và tâm thức, các đánh giá của chúng ta cho một nhận xét khả thi về sự đau đớn của các loài động vật vẫn còn là một cái gì tương đối tối tăm và khá là võ đoán.[xi]

Có lẽ sẽ đến một lúc nào đó chúng ta sẽ đạt được một hiểu biết chi tiết về niềm hạnh phúc của con người và về bản thân những phán xét mang tính luân lý đạo đức của chúng ở tầm mức của não bộ.[xii] Hệt như những sai lạc về thị giác màu sắc có thể do hậu quả từ các phát triển sai lạc của yếu tố di truyền, các vấn nạn như thế cũng có thể phát sinh ngay từ trong các mạch dẫn về tình cảm và luân lý của chúng ta nữa. Để bảo rằng một người bị “mù sắc màu” hoặc bị chứng “không màu” giờ đây là một loại công bố rõ ràng thẳng thắn về tình trạng của các đường dẫn thị giác trong não bộ của kẻ ấy, trong khi để bảo rằng anh ta là một “con quỷ điên loạn”, hay một kẻ “thiếu sót các chùm thần kinh đạo đức” dường như là một sự phản khoa học một cách tuyệt vọng. Điều này chắc chắn sẽ phải thay đổi. Nếu như có những sự thực nào được biết về việc làm thế nào mà con người hợp lực để khiến người khác được sung sướng hay bị khổ đau, sẽ có các sự thực được biết đến về luân lý đạo đức. [xiii]Một hiểu biết khoa học về mối liên kết giữa các ý định, các mối quan hệ con người, và các trạng thái của hạnh phúc sẽ mang lại nhiều điều để nói về trạng thái của thiện và ác và những đáp trả đúng đắn về những vi phạm đạo đức của kẻ khác. Chúng ta có đầy đủ các nguyên nhân để tin rằng sự truy tìm liên tục trong không gian của đạo đức sẽ buộc phải đưa đến sự hội tụ của các hệ thống niềm tin khác nhau trong phương cách chúng có được trong các loại khoa học khác – nghĩa là, giữa những loại niềm tin thích hợp với …

 [xiv]Chính sự hội tụ nhỏ bé vốn đạt được trong luân lý có thể nguyên nhân từ một thực tế là có quá ít sự kiện để tham khảo (thật ra, tuy chúng ta đã đồng ý về những tiêu chuẩn căn bản nhất để đánh giá một sự kiện đạo đức là một sự thực). Rất nhiều các thảo luận đã chưa từng bàn đến, tất nhiều những trực giác chưa từng được thực hiện và rất nhiều tranh cãi chưa từng đi đến cái đúng sai. Sự nương tựa của chúng ta vào các võ đoán tôn giáo giải thích được cho sự việc này. Hầu hết các tôn giáo của chúng ta nói chung đã không còn ủng hộ các truy tìm về đạo đức nguyên thủy hơn là các truy tìm về khoa học. Đây là một vấn nạn mà chỉ có những lề luật mới cho sự luận bàn mới có thể giải quyết được. Lần cuối cùng mà một người nào đó bị phê phán là “không tôn trọng” niềm tin không cơ sở của một người khác về lịch sử hoặc vật lý học là khi nào ? Những lề luật tương tự nên được ứng dụng vào lãnh vực luân lý, tinh thần và các niềm tin tôn giáo. Christopher Hitchens có công trong việc tinh lọc, bằng một câu đơn giản, cái nguyên tắc của luận bàn vốn có thể chặn đứng được sự rơi tuột vào vực thẳm của chúng ta :”những gì không thể đi kèm với chứng cớ đáng nên vứt bỏ mà không cần gì đến chứng cớ nữa” [xv]Chúng ta hãy cầu xin cho hàng tỉ con người sẽ sớm đồng ý với ông ta.

Những Cộng đồng Đạo đức

Quan niệm về một cộng đồng đạo đức giải quyết được những nghịch lý về hạnh kiểm của con người. Nói cho cùng, làm thế nào mà một người cảnh binh Nazi có thể trở về gia đình hàng ngày sau một ngày làm việc của y tại các lò thiêu mà vẫn là một người cha yêu thương con cái của mình ? Câu trả lời rất là thẳng thắn một cách đáng ngạc nhiên: những người Do thái mà y hành hạ giết hại suốt cả ngày không phải là các đối tượng quan tâm đạo đức của y. Không những họ ở bên ngoài cộng đồng đạo đức của y mà còn phản nghịch lại cộng đồng đạo đức của y nữa. Các niềm tin của y về người Do Thái đã khiến y quen với những tình cảm nhân loại thông thường vốn đã có thể ngăn cản y khỏi những hành vi như thế.

Không may thay, tôn giáo đã phủ nhiều bóng tối hơn là tỏa ánh sáng vào những lãnh vực này. Thay vì đem lại những nguyên nhân thực sự cho tình đoàn kết của nhân loại, đức tin đã chỉ mang đến những loại đoàn kết của những hoang tưởng có tính bộ lạc và chia rẽ. Như chúng ta đã từng thấy, tôn giáo là một trong những giới hạn lớn lao của định dạng đạo đức, bởi vì hầu hết những người tin đạo từ các giới hạn đạo đức đã tự mình khác biệt với những người không xẻ chia cùng một niềm tin tôn giáo với mình. Không có một ý thức hệ nào hùng hồn hơn về chủ đề này, của những gì khiến chia cách cộng đồng đạo đức này với các cộng đồng đạo đức khác. Một khi ai đó chấp nhận những tiền đề vốn từ đó hầu hết các tôn giáo được hình thành, thì sự hủy bỏ mối quan tâm đạo đức của y đối với những người không cùng chia xẻ chung những tiền đề ấy sẽ xảy ra một cách tự nhiên. Không cần phải nói, sự khổ đau của những ai phải chịu số phận của địa ngục chưa bao giờ khó giải quyết như sự khổ đau của kẻ lương thiện. Nếu một số người nào đó không thể nhìn thấy sự khôn ngoan ưu việt và thánh thiện của tôn giáo tôi, nếu tâm hồn của họ bị mây mờ của tội lỗi che phủ, thì có đáng cho tôi phải quan tâm nếu có ai đó ngược đãi họ ? Họ đã bị nguyền rủa bởi chính đấng Thiên chúa vốn tạo nên thế gian và muôn loài. Cuộc truy cầu hạnh phúc của họ đã bị hỏng đi ngay tự khởi điểm.

Các vấn nạn mới đã nảy sinh ngay khi chúng ta hiến mình vào việc tìm kiếm một nền tảng hợp lý cho luân lý của chúng ta. Thực thế, chúng ta thấy rằng thật khó để có thể định được cái giới hạn cho các quan tâm đạo đức của chúng ta trong một phương cách có tính nguyên tắc. Thí dụ như, rõ ràng là sự nhạy cảm với đau khổ không thể là tiêu chuẩn duy nhất của chúng ta. Như Richard Rorty đã nhận xét, “nếu đau đớn là tất cả những gì đáng quan tâm thì việc bảo vệ các con thỏ khỏi nanh vuốt các con cáo cũng quan trọng như việc bảo vệ người Do thái khỏi bàn tay Đức quốc xã” [xvi]Bằng đức hạnh nào mà chúng ta tự thuyết phục mình rằng chúng ta không cần phải can thiệp dùm cho những con thỏ ? Hầu hết chúng ta đều nghi rằng rằng các con thỏ không có khả năng về những chứng nghiệm hạnh phúc hay khổ đau trong mức độ như con người. Phải thừa nhận là chúng ta có thể sai lầm về việc này. Và nếu như có lẽ chúng ta có từng đánh giá thấp sự chủ quan về những con thỏ thì lập trường luân lý của chúng ta đối với loài thỏ chắc cũng không thay đổi. Tiện thể để mà nhắc đến: chính ở chỗ này mà lời giải đáp hợp lý cho cuộc tranh luận về sự phá thai đang ẩn náu. Đa số chúng ta quan niệm bào thai con người trong độ tuổi ba tháng đầu tiên có ít nhiều giá trị như những con thỏ: quy cho chúng một loạt những hạnh phúc và khổ đau nhưng không ban cho chúng một thực thể đầy đủ trong cộng đồng đạo đức của chúng ta. Trong hiện tại, điều này có vẻ như hợp lý. Chỉ những hiểu biết trong tương lai của khoa học mới có thể bác bỏ được trực giác này.

Cái khó khăn của việc xác định cái tiêu chuẩn cho kết luận của chúng ta về cộng đồng đạo đức là cái khó khăn mà tôi không thể có được một câu giải đáp chi tiết mà chỉ có thể nói rằng bất cứ câu giải đáp nào chúng ta đem đến phải nên phản ánh ý thức của chúng ta về cái chủ quan có thể có về giống loài mà chúng ta tra cứu. Một số câu giải đáp rõ ràng là sai. Thí dụ như chúng ta không thể nào chỉ công bố rằng con người là đáng kể đến, tất cả muông thú thì không. Thế còn DNA ? Một tế bào con người có thể ưu tiên hơn môt bầy voi không ? Khó khăn ở chỗ là bất cứ đặc tính nào chúng ta dùng để phân định giữa con người và muông thú – trí thông minh, xử dụng ngôn ngữ, cảm tính đạo đức và nhiều thứ khác nữa - sẽ là sự phân biệt tương đương giữa chính con người với nhau. Nếu đối với chúng ta con người quan trọng hơn là con dã nhân bởi vì con người có thể diễn đạt những quan tâm của mình tốt hơn, thì tại sao những con người có khả năng diễn đạt tốt hơn lại không quan trọng hơn ? Thế còn những người đàn ông đàn bà nghèo khổ bị chứng bệnh mất ngôn ngữ thì sao ? Chắc chúng ta sẽ loại bỏ họ ra khỏi cộng đồng đạo đức của mình. Hãy thử tìm một con dã nhân có khả năng phàn nàn về gia đình nó ở đảo Borneo, nó sẽ đáng thay thế được cho một hoặc hai người nào đó trên con thuyền cứu hộ của chúng ta.

Con Quỷ của Chủ thuyết Tương đối

Chúng ta đã đọc trong phần 2 rằng để những niềm tin của mình có thể thực hiện chức năng một cách hợp lý – hay nói cho đúng hơn, để tất cả chúng trở thành những niềm tin- chúng ta cũng phải tin rằng những điều ấy đại diện một cách đáng tin cho các thể trạng của thế gian. Điều này cho thấy rằng một số hệ thống niềm tin đáng tin hơn những hệ thống niềm tin khác, trong cách thức mà chúng giải thích được nhiều hơn cho các dữ liệu của sự chứng nghiệm và tạo được các tiên đoán tốt hơn cho các biến cố tương lai. Và thế mà, nhiều nhà trí thức có khuynh hướng công bố như thể một số điều trong thế kỷ vừa qua về sự hợp lý ở phương Tây đã đặt tất cả các thế giới quan vào cùng chung một nền tảng. Không một ai có thể từng đúng về những gì mình tin, y chỉ có thể gây chú ý từ những cộng đồng hoặc những kẻ tin vào những điều khác mình. Đánh bom tự sát không thực sự là một điều sai quấy trong bất cứ ý nghĩa tuyệt đối nào, nó chỉ có ý nghĩa sai quấy như thế từ bối cảnh địa phương của văn hóa Tây phương. Trộn thêm vào một chút Thomas Kuhn, mọi người có thể đồng ý rằng chúng ta không bao giờ có thể thực hiểu được thế gian ra làm sao, bởi vì mỗi một thế hệ khoa học gia mới lại tái sáng tạo ra các quy luật của thiên nhiên để cho thích hợp hơn với ý muốn của mình. Sự kết án như thế này thường có tên gọi là “chủ thuyết tương đối”, và chủ thuyết tương đối thường mang lại một nhân tố căn bản để mà không nên nói gì quá đáng về niềm tin của kẻ khác. Nhưng hầu hết các hình thái của chủ thuyết tương đối - kể cả chủ thuyết tương đối về đạo đức, cái mà dường như được đặc biệt ủng hộ - đều là vô nghĩa. Và dó đó đều nguy hiểm. Một số người có thể cho rằng việc chúng ta cho rằng Đức quốc xã là sai trong phạm trù luân lý chỉ là điều vụn vặt không quan trọng  hay có lẽ vì chúng ta không đồng ý với cách sống của họ. Tuy nhiên, dường như đối với tôi, việc tin rằng có một số thế giới quan quả thực tốt đẹp hơn nhưng thế giới quan khác đã đặt ra một hệ thống khác hơn về tiềm năng đạo đức và tri thức. Đây là những tiềm năng mà chúng ta sẽ vô cùng cần đến nếu như chúng ta đi ngược lại, hay triệt để phế bỏ, cái ngu xuẩn và thái độ ứng xử bộ lạc đang trị vì trên thế gian của chúng ta.

Sự trả đũa thông thường đối với chủ thuyết tương đối thì đơn giản, bởi vì hầu hết những người theo thuyết tương đối đã mâu thuẫn với chính đề của mình ngay tự chính lúc khẳng định nó. Đơn cử trường hợp của chủ thuyết tương đối trong lĩnh vực đạo đức : những người theo thuyết tương về đạo đức thường tin rằng tất cả những hành xử văn hóa nên được tôn trọng trên các căn bản giá trị riêng của chúng, tin rằng những người thực hành các loại dã man mọi rợ khác nhau vốn đang ngoan cố quanh địa cầu này không thể bị đánh giá từ các tiêu chuẩn Tây phương, cũng như những con người của quá khứ không thể bị đánh giá bằng những tiêu chuẩn của hiện tại. Và do vậy, tàng ẩn trong lối tiếp cận đạo đức này ẩn náu một khẳng định tuyệt đối chứ không tương đối.  Hầu hết những người theo chủ thuyết tương đối về đạo đức tin rằng sự khoan dung cho tính đa dạng văn hóa, trong một số ý nghĩa quan trọng, thì tốt hơn là lòng tin mù quáng triệt để. Dĩ nhiên điều này có thể hợp lý một cách hoàn hảo nhưng rốt cuộc cũng đi đến một khẳng định bao quát về sự việc nhân loại nên sống như thế nào. Chủ thuyết tương đối về đạo đức là sự tự mâu thuẫn khi được xử dụng như một nhân tố căn bản cho sự khoan dung về tính đa dạng.

Tuy nhiên có một phiên bản khôn ngoan hơn cho dòng suy tưởng này vốn không dể giải quyết nhanh gọn được. Phiên bản này thường có tên là “chủ nghĩa thực dụng” và người phát ngôn phổ biến cho chủ thuyết này không ai khác hơn là Richard Rorty.[xvii] Dù Rorty không phải là một cái tên quen thuộc nhưng công trình của ông có ảnh hưởng mạnh mẽ đến luận bàn của chúng ta, và công trình ấy đem lại một nơi ẩn náu đáng kể cho những bóng mờ của chủ thuyết tương đối. Nếu chúng ta có từng hy vọng đạt đến một đồng lòng chung trên toàn thế giới về các lãnh vực đạo đức - Chẳng hạn nếu như chúng ta có thể công bố rằng việc ném đá những người phụ nữ ngoại tình thực sự là sai, trong một số ý nghĩa tuyệt đối – chúng ta phải tìm được những nguyên nhân sâu xa để chối bỏ được chủ nghĩa thực dụng. Làm như thế, chúng ta sẽ khám phá ra mình ở trong một vị trí để thực hiện những khẳng định mạnh mẽ xuyên văn hóa về những sự hợp lý của các hệ thống niềm tin khác nhau về niềm tin và về điều thiện cùng việc ác.

Tiền đề căn bản của những người theo thuyết thực dụng là, hãy cứ cố thử khi mình vẫn có thể, dòng luân lưu của ý thức chúng ta không thể được đặt trên tiêu chuẩn vàng ngọc của sự phù hợp với thực tế như chúng vốn là như vậy. Để khẳng định một công bố là “đúng” thuần túy chỉ là sự tán dương công bố ấy về những gì nó tương thích được với một số lãnh vực của cuộc luận bàn chứ không hề nói được gì về việc nó có liên quan gì với vũ trụ trong bình diện rộng. Trong quan điểm của chủ thuyết thục dụng, quan niệm những niềm tin của chúng ta có thể “phù hợp với thực tại” là một sự ngu xuẩn. Các niềm tin chỉ là những công cụ đơn giản để tạo nên phương cách của một ai đó trong thế gian. Cái búa có phù hợp gì với thực tế hay không ? Không, nó đã cho thấy thất bại, vô dụng trong một số công việc. Chúng ta đã được hiểu, nó là như thế, với các “chân lý” của sinh học, sử học, hay với bất cứ lãnh vực nào khác. Đối với những người theo thuyết thực dụng, cái tiện ích của một niềm tin chiến thắng được mọi quan tâm khác, ngay cả cái quan tâm về sự đồng nhất.[xviii] Nếu sự việc đọc thánh kinh theo nghĩa đen có ích cho bạn vào ngày chủ nhật, trong khi thuyết bất khả tri về thượng đế lại thích hợp hơn vào những ngày thứ hai nơi văn phòng làm việc, không có lý do gì để lo lắng cho những hậu quả mâu thuẫn nhau về thế giới quan của bạn. Không có nhiều lắm những khẳng định thiếu tương thích về các phương cách của thế gian như những khác biệt của các kiểu đối thoại vốn mỗi thứ thích hợp với một trường hợp đặc thù.

Nếu tất cả những sự việc này có vẻ hơi kinh viện, có lẽ khá là bổ ích để ghi nhận rằng, triết gia được Osama bin Laden mến mộ, đã từng cảm thấy rằng chủ nghĩa thực dụng sẽ báo hiệu cái chết của nền văn minh Hoa Kỳ. Ông ta nghĩ rằng chủ nghĩa thực dụng sẽ, trong câu chữ của Berman “xói mòn khả năng kháng cự lại kẻ thù của Hoa kỳ”[xix] Có lẽ có một số sự thật cho điều khẳng định này. Khi các nền văn minh đi đến chỗ va chạm, chủ nghĩa thực dụng gần như sẽ không biểu hiện như trở nên quá thực tiễn. Để đánh mất đi lòng tự tin là mình có thể thực sự đúng - về mọi điều - dường như là một lời cảnh báo về những hỗn loạn của những Ngày Cuối cùng, được thi hào Yeats hình dung ra: khi “sự vắng mặt thê thảm tất cả các lòng tin- trong lúc  điều tệ hại thì đầy ngập những đam mê phấn kích”. Tôi tin rằng chủ nghĩa thực dụng và chủ thuyết tương đối đã quá đáng đến rối tung các tư duy của chúng ta về nhiều chủ đề khác nhau, mà nhiều chủ đề ấy có vai trò hơn là chỉ một sự tham chiếu đã qua đối với sự sống còn của nền văn minh chúng ta.

Trong các phạm trù về triết học, chủ thuyết thực dụng có thể trực tiếp đối nghịch với chủ nghĩa hiện thực. Đối với người hiện thực, những khẳng định của chúng ta về thế gian là “đúng” hay “sai” không chỉ ở hiệu quả của sự việc chúng có chức năng như thế nào giữa các mớ hỗn độn các niềm tin khác của chúng ta, hay với sự tham chiếu đến bất cứ chuẩn mực về giới hạn văn hóa nào, nhưng bởi vì thực tại đơn giản chỉ là một số phương cách, độc lập của tư tưởng chúng ta.[xx] Người hiện thực tin rằng có những sự thực về thế gian vốn vượt quá năng lực hiểu biết của chúng ta; chúng là những thực tại về những sự thể dù chúng ta có đưa được những thực tại đó vào suy nghĩ hay không. Là một người hiện thực về luân lý nghĩa là tin rằng luân lý, cũng như vật lý học, có những chân lý đợi chờ để được khám phá – và từ đó chúng ta có thể có sự đúng hay sai trong các niềm tin của chúng ta về các chân lý ấy.[xxi]

Theo những nhà thực dụng như Rorty, chủ nghĩa hiện thực là sự thất bại bởi vì không có cách nào để so sánh sự diễn đạt của chúng ta về thực tại với một mảnh của thực tại không được diễn tả. Như Jurgen Habermas từng nói, “ vì sự thực của các niềm tin hay các công bố có thể lần lượt được đánh giá chỉ bằng những hỗ trợ từ các niềm tin và các công bố khác, chúng ta không thể nào thoát khỏi cái vòng ma thuật của ngôn ngữ” [xxii] Đây là một mệnh đề phi thường. Nhưng có đúng không ? Cái thực tại rằng ngôn ngữ là một chất môi giới để qua đó kiến thức của chúng ta được diễn tải và trao đổi không hề nói gì đến những khả năng của các kiến thức tự bản thân không có trung gian. Cái thực tại rằng không hề có một kinh nghiệm nào khi nói đến những cuộc tẩu thoát được dàn xếp bởi ngôn ngữ (đây là phép lặp thừa) không có nghĩa rằng mọi tri thức, từ đó dẫn đến mọi hiểu biết, là một sự trình diễn. Nếu như có khả năng cho bất cứ khía cạnh nào của thực tại được biết đến một cách hoàn hảo- chẳng hạn như nếu một số bí ẩn là đúng để nghĩ rằng chúng đã tận hưởng đưọc những kiến thức không có trung gian về các chân lý tiên nghiệm – thì chủ thuyết thực dụng, một cách thực tế, chỉ là một sự sai lầm toàn bộ. Vấn nạn của người thực dụng không phải ở sự việc điều thần bí ấy có được cơ hội là được đúng. Vấn nạn là ở chỗ, dù cho điều thần bí ấy đúng hay sai, người thực dụng ấy phải đúng hoặc sai môt cách thực tế. Để đối chọi với ý tưởng là chúng ta có thể hiểu được thực tại một cách trực tiếp, người thực dụng chủ nghĩa đã tạo nên một tấm áo che đậy là khẳng định một cách hiện thực về những giới hạn của kiến thức nhân loại. Chủ nghĩa thực dụng đi đến sự chối bỏ một cách thực tế về cái khả năng của chủ nghĩa hiện thực. Và do đó, như những người theo chủ thuyết tương đối, người theo chủ nghĩa thực dụng trông như đạt đến được một sự mâu thuẫn ngay cả trước khi y cúi xuống xỏ dây giày. Các tranh cãi xuyên suốt hơn về những điều này đã bị loại bỏ bằng một âm hưởng kết thúc rất dài, để khỏi giết chết người đọc bằng sự buồn tẻ.[xxiii]

Những người theo chủ thuyết tương đối và những người theo chủ thuyết thực dụng tin rằng sự thật chỉ là một sự thể của sự đồng thuận. Tuy vậy, tôi nghĩ rằng điều này rõ ràng, là trong khi sự đồng thuận giữa những tâm tưởng tương đồng có thể là người trọng tài cuối cùng của sự thật, nhưng nó không thể cấu thành được sự thật. Rất dễ hiểu là mọi người có thể đồng ý nhưng vẩn có thể sai về các phương cách của thế gian. Cũng dễ hiểu rằng một con người riêng lẻ có thể đúng trước sự một sự đối nghịch đông đảo. Trong quan điểm của người theo chủ thuyết hiện thực, có khả năng (dù rất ít xảy ra)để mà một con người đơn lẻ, hay một nền văn hóa, có được một sự độc quyền về chân lý.

Tuy nhiên, có lẽ rằng dường như không có gì ngăn cản được việc chúng ta giả định rằng những niềm tin của mình về thế gian có thể thích ứng được - ở mức độ ít hay nhiều hơn - đến phương cách của thế gian-dù chúng ta có được vị trí để minh xác được những sự thích ứng ấy hay không. Cho rằng chúng ta có được những điều rất gần sự thật để biết được về việc làm thế nào để các thành phần sinh loài của chúng ta có thể được tạo dựng nên càng vui vẻ sung sướng chừng nào càng tốt, thì chắc chắn chúng ta sẽ có được những sự thật để hiểu được về luận lý đạo đức. Để nói rằng chúng ta sẽ không bao giờ đồng thuận được với nhau về luân lý cũng tương tự như nói rằng chúng ta không bao giờ đồng thuận được với nhau trong từng câu hỏi về vật lý học. Không có trường hợp nào mà sự đóng-mở của cuộc truy tìm của chúng ta cho thấy rằng không hề có được các thực tại nào để được hiểu, hay là một số các lời giải đáp chúng ta có trên tay thực không tốt đẹp gì hơn những lời giải đáp khác. Sự tôn trọng tính đa dạng trong quan niệm về luân lý của chúng ta trong hoàn cảnh tốt nhất chính là một kiểu mẫu cầm chừng một cách tri thức để chờ đợi nhiều yếu tố thực tại khác nữa xảy đến.

Trực giác

Người ta không thể chung đụng lâu với phường hội của những nhà lý luận về đạo đức học mà không phải nghe đến những khả năng về sự tán dương hoặc mắng mỏ về “trực giác đạo đức” của chúng ta. Nguyên nhân của cách cư xử thứ hai là có nghĩa rằng phạm trù “trực giác” đã luôn luôn mang theo hương vị của sự thiếu nghiêm chỉnh trong các luận bàn về triết học và khoa học. Luôn luôn bị ghét bỏ bởi sự xuất hiện của nó trong lối diễn đạt thông tục như “trực giác phụ nữ” (nghĩa là “đồng bóng”), hoặc có khi đối nghịch trực tiếp với “lý lẽ”, hiện nay từ trực giác có vẻ như ma quỷ hóa tất cả những gì ngọt ngào giả tạo và phi lý ở bên ngoài hàng rào trường đại học. Chỉ có môt ngoại lệ đáng giật mình cho lề luật này được tìm thấy ở những nhà toán học, các vị đã nói về trực giác của mình không một chút hổ thẹn nhỏ nhoi- tựa như các vị khách du lịch đến những nơi chốn đẹp đẽ ở những nước đang phát triển từng đôi lúc nghe được họ thảo luận về nỗi bất hạnh của bộ ruột già vào những bữa ăn sáng. Nhưng, như chúng ta biết, các nhà toán học thực sự đã du lịch đến những nơi chốn kỳ diệu. Chúng ta cũng nên nhận biết rằng nhiều người trong họ thú nhận đã trở nên các nhà triết gia theo phái Platon, mà không hề cảm thấy nhu cầu rõ rệt gì cần phải tham vấn một nhà triết gia giỏi để đuổi tà ma.

Bất chấp các tì vết, “trực giác” là một phạm trù không thể thiếu bởi vì trực giác bao hàm các cấu thành căn bản nhất khả năng hiểu biết của chúng ta. Điều này dù đúng trong lãnh vực luân lý đạo đức và cũng không kém hơn trong lãnh vực khoa học. Khi chúng ta không thể chẻ nhỏ một sự việc ra hơn nữa, trực giác ngự trị ngay trong khoảng cách nhỏ bé không thể thu hẹp hơn được nữa. Do đó, sự đối nghịch truyền thống giữa lý trí và trực giác là điều giả tạo: lý trí chính là bản thân của trực giác đến tận cốt lõi, như bất cứ một phán đoán nào rằng một tiền đề nào đấy là “hợp lý” hay “logic" đều lệ thuộc vào trực giác để tìm chân đứng của mình. Người ta thường nghe các nhà khoa học và các triết gia thừa nhận rằng một điều gì đó hoặc một việc nào khác là một “thực tại thô thiển” – có nghĩa là thú nhận rằng sự thể ấy không hề giảm thiểu. Câu hỏi vì sao các hiện tượng tự nhiên có những nguyên nhân, có thể nói rằng, không phải là câu hỏi mà các khoa học gia cảm được cái cám dỗ tối thiểu để mà suy tưởng. Chỉ đúng là như thế. Đòi hỏi một lý giải cho một sự kiện quá căn bản cũng như hỏi rằng làm sao chúng ta biết được hai với hai bằng bốn. Các khoa học gia đã phỏng định trước giá trị của những sự thô thiển ấy- thực ra, họ cần phải như thế.

Tôi tin rằng, vấn đề rất rõ ràng: chúng ta không thể nào ra khỏi bóng đêm mà không chịu bắt đầu một bước đầu tiên. Và lý trí, nếu có thể hiểu biết được một điều gì, không biết bằng cách nào, sẽ hiểu được cái lý đương nhiên này. Do đó, sự trông cậy vào hiểu biết trực giác không nên làm bối rối các nhà đạo đức học hơn là nó đã từng gây bối rối cho các nhà vật lý học. Tất cả chúng ta đều bị dồn chung vào những cái bẫy sập giống nhau.

Cũng đúng là hiểu biết trực giác của chúng ta từng cho thấy đã có sai lầm. Thực ra, rất nhiều phán quyết của lý trí dường như không hề đúng ngay tự khởi điểm. Khi hỏi rằng một tờ  báo sẽ có bề dầy bao nhiêu nếu như mình có thể xếp gấp lại một trăm lần chồng lên nhau, hầu hết chúng ta sẽ nghĩ đến một cái gì có bề dầy như một viên gạch. Tuy nhiên, một phép toán nhỏ sẽ cho thấy rằng, cục giấy báo xếp lại đó sẽ có bề dầy bằng bằng cả vũ trụ mà chúng ta từng được biết. Nếu chúng ta từng học hỏi được điều gì trong hai ngàn năm qua, đó chính là sự hiểu biết của một con người về những gì hợp lý vốn đôi khi vẫn cần đến sự giúp đỡ để tìm được chân đứng của nó.

Hoặc hãy thử nghĩ về những hình thái không thể tin được của trực giác vốn có thể tóm tắt trong câu “Trông giống như đúc” - vốn đã nhường bỏ các ma thuật của cảm tính và những lăng mạ hiển nhiên khác cho lý trí. Có hợp lý không khi nhiều người Tàu tin rằng cao hổ cốt tăng cường nam tính ? Hoàn toàn là không. Thế nhưng nó có thể trở nên hợp lý được không ? Thực tế là nó đã trở nên sự hợp lý. Chúng ta chỉ cần đối diện với một nghiên cứu tử tế sẽ cho thấy một tương quan đáng kể giữa xương hổ và mãnh lực của con người. Một người hiểu biết có cần đến sự tương quan so sánh ấy không ? Trông có vẻ như anh ta không cần đến. Nhưng nếu có cần đến, thì lý trí sẽ phải nhường bước trước một tình hình thực tế, là người Tàu đã hủy diệt một khối lượng khổng lồ một sinh loài mà không vì một nguyên nhân tử tế nào cả.

Tuy nhiên hãy lưu ý rằng tính cách duy nhất mà từ đó chúng ta có thể chỉ trích cái nội dung thuộc trực giác của lối suy nghĩ mê hoặc là bằng cách trông cậy vào nội dung trực giác ban đầu của suy nghĩ lý trí. “Nghiên cứu tử tế” ? “tương quan so sánh” ? Vì sao những tiêu chuẩn này lại chinh phục được mình ? Chẳng phải “hiển nhiên” rằng nếu một ai không loại bỏ đi các nguyên nhân khác vốn tăng cường các tiềm năng như - hiệu quả trấn an giả tạo, ảo tưởng, các nhân tố môi trường, các khác biệt về sức khỏe giữa các đối tượng v.v…- ắt có người sẽ thất bại khi cô lập các thay đổi của ảnh hưởng xương hổ trên cơ thể con người ? Đúng, thật hiển nhiên như hạt bụi trong mắt mình vậy. Tại sao hiển nhiên ? Lại một lần nữa chúng ta chạm phải bức tường đá. Như Wittgenstein từng phát biểu “Con bài của chúng ta đã bị lật rồi”.

Cái thực tại là mình phải dựa vào một số hiểu biết trực giác để trả lời những câu hỏi về luân lý tối thiểu đã không mang lại một điều gì mong manh, mơ hồ, hay bất định của văn hóa về chân lý đạo đức. Như trong các lãnh vực khác, sẽ có các bất đồng trí thức về các câu hỏi liên quan đến sự đúng sai, nhưng các bất đồng trí thức có giới hạn của nó. Con người tin rằng địa cầu là một mặt phẳng không phải là những nhà địa lý bất đồng chính kiến; những người chối rằng Holocaust chưa hề từng xảy ra không phải là những sử gia bất đồng chính kiến, người tin rằng Thiên chúa tạo nên vũ trụ vào năm 4004 trước thời công nguyên không phải là những nhà vũ trụ học bất đồng ý kiến và chúng ta sẽ nhìn thấy rằng những người thực hành những giết chóc như “giết người vì danh dự” không phải là những nhà đạo đức bất đồng về luân lý. Thực tế của những tư tưởng tốt lành được tôn trọng tự khởi đầu không khiến cho các tư tưởng tồi được tôn trọng hơn một chút nào.

Tư lợi, đạo lý và diện mạo đạo đức

Dù các quan tâm đạo lý của chúng ta cần thiết phải ăn nhịp với hiểu biết là nhiều người khác đang trải qua hạnh phúc và đau khổ, đối với đạo lý có nhiều điều hơn là chỉ sự hiểu biết rằng chúng ta một mình cô đơn trong thế gian này. Để đạo lý có tầm quan trọng đối với chúng ta, hạnh phúc và khổ đau của các sinh loài khác cũng phải quan trọng đối với chúng ta. Chúng thực có một tầm quan trọng với chúng ta, nhưng tại sao chúng có tầm quan trọng như thế ?

Giản hóa luận một cách chặt chẽ dường như không mang lại nhiều hy vọng cho chúng ta sự hiểu thấu về đạo lý. Dĩ nhiên, cũng có thể phát biểu tương tự như thế về hầu hết các hiện tượng ở cấp độ cao hơn. Kinh tế học hành vi (economic behavior) kế thừa tất yếu từ hành vi của những đơn tố nhỏ, nhưng chúng ta không tiếp cận đến các hiểu biết về kinh tế thông qua các vật lý phân tử. Thí dụ các lãnh vực như lý thuyết về trò chơi và sinh học tiến hóa đều có những câu chuyện hợp lý để nói về căn nguyên của những cái thường gọi là “động thái vị tha” trong tài liệu khoa học, nhưng chúng ta không nên tạo nên những câu chuyện này nhiều quá. Việc tìm thấy rằng thiên nhiên có vẻ như đã lựa chọn để trực giác đạo đức của chúng ta là thích đáng chỉ vì trong tầm mức là trực giác đạo đức đã đem lại lời dối trá cho sự ngụy biện ở mọi nơi rằng những trực giác này bằng hình thức nào đó là sản phẩm của tôn giáo. Nhưng thiên nhiên đã lựa lọc nhiều thứ mà tốt nhất là chúng ta nên bỏ lại trong rừng Phi châu. Hành vi cưỡng hiếp có lẽ một thời đã được phong như một thứ lợi điểm thích hợp đối với các sinh loài của chúng ta- thực thế, những kẻ cưỡng dâm ở mọi hình dạng, vóc dáng có thể được tìm thấy trong thế giới tự nhiên (cá heo, đười ươi, vượn người v.v…) Nhưng điều này có nghĩa là sự cưỡng hiếp trở nên ít đáng chê trách trong xã hội con người chúng ta hay không ? Ngay cả nếu chúng ta thừa nhận rằng có một số loại cưỡng hiếp là khó tránh khỏi khi nhìn vào sự việc con người gắn bó với nhau như thế nào, vậy sự việc này có gì khác với việc bảo rằng một số loại ung thư là không tránh khỏi ? Bất kể ở trong trường hợp nào, chúng ta vẫn nỗ lực tìm ra cách trị liệu ung thư.

Để cho rằng một sự việc gì đó là “tự nhiên”, hoặc sự việc ấy thừa hưởng được một lợi thế thích nghi đến sinh loài chúng ta, không có nghĩa là cho rằng chúng “tốt đẹp” trong ý nghĩa cần thiết của sự đóng góp vào hạnh phúc nhân loại trong thời điểm hiện tại.[xxiv] Phải thừa nhận, vấn đề phán xử điều gì được xem là hạnh phúc, và hình thái hạnh phúc nào nên được lấn áp các hình thái khác là một việc khó khăn– nhưng các vấn đề khác vốn đáng để chúng ta suy nghĩ cũng khó khăn như vậy. Chúng ta chỉ cần thừa nhận rằng hạnh phúc và khổ đau của các sinh vật có tri giác (bao gồm cả chính chúng ta) quan hệ đến chúng ta, và lãnh vực của những quan tâm ấy chính là lãnh vực của đạo lý, để nhìn thấy được cái khả năng rằng đa số những gì “tự nhiên” trong bản năng con người sẽ trở nên kỳ quặc với điều gì “tốt lành”. Những gợi ý từ tính di truyền và sự lựa chọn tự nhiên chỉ đưa chúng ta đến chừng ấy, bởi vì thiên nhiên đã không hề chỉnh sửa gì cho chúng ta ngoài chính cái dòng giống của chúng ta. Nhìn từ quan điểm tiến hóa, điều tốt nhất mà một người có thể làm được cho đời sống là có càng nhiều con cái càng tốt. Như Steven Pinker nhận xét, nếu chúng ta thực sự nhìn thế giới từ nhãn quan tiến hóa “đàn ông sẽ xếp hàng ngoài cửa ngân hàng tinh trùng và đàn bà sẽ cầu xin cho trứng của mình được mùa để biếu không cho các lứa đôi vô sinh ”[xxv]. Cuối cùng, từ quan điểm gene di truyền của tôi, không gì hài lòng hơn là sự hiểu biết ra rằng tôi làm cha hàng ngàn đứa trẻ mà không có hề phải mang gánh một trách nhiệm tài chính gì. Khỏi cần phải nói, điều này chẳng phải là thứ hạnh phúc mà chúng ta tìm kiếm trên thế gian này.

Cũng không phải là hầu hết chúng ta đều khăng khăng ích kỷ trong ý nghĩa hạn hẹp nhất của tính cách này. Sự ích kỷ của chúng ta lan rộng đến những ai chúng ta xác định đạo đức được như: đến bằng hữu, người thân thuộc, bạn đồng sự, cùng nhóm, và - nếu như chúng ta ở trong một trạng thái phát triển rộng rãi hơn- là đến nhân loại và muông thú nói chung. Như Jonathan Glover từng viết: “Những hệ lụy với người thân thích của chúng ta ăn mòn các tư lợi giản đơn. Các người chồng, vợ, tình nhân, cha mẹ, con trẻ và bằng hữu tất thảy đều làm mờ nhạt ranh giới của quan tâm ích kỷ. Francis Bacon từng phát biểu một cách hợp lý rằng những ai có con trẻ thì không còn được tự do. Các hình thái khác của tình bằng hữu và yêu thương cũng giam cầm chúng ta không tránh khỏi…Thu hẹp lợi ích của một ai là tạo nên sự bất ổn”.[xxvi]

Đối xử đạo lý với tha nhân chính là hành động từ mối quan tâm đến hạnh phúc và khổ đau của họ. Nghĩa là, như Kant đã nhận xét, là sự cư xử mà mục đích ở nơi chính họ hơn là cư xử như một phương cách để đi đến những mục đích khác. Nhiều mối liên hệ luân lý cùng hội tụ ở điểm này- Khẳng định có tính tuyệt đối của Kant, Khuôn vàng thước ngọc của Chúa Jesus- nhưng các yếu tố căn bản chính là : chúng ta tự mình chứng nghiệm hạnh phúc và khổ đau ; chúng ta va chạm tha nhân trên thế gian và nhận thức được rằng họ cũng chứng nghiệm các hạnh phúc và khổ đau; chẳng bao lâu sau chúng ta khám phá rằng “yêu thương” đa phần là sự mong muốn cho tha nhân được sung sướng hơn là khổ đau; và hầu hết chúng ta đi đến cảm giác, ngay tự bản thân mình và cả nơi tha nhân rằng yêu thương dể đưa dẫn đến hạnh phúc hơn là oán ghét. Có một vòng tròn khiến nối kết chúng ta với nhau ở đây: mỗi chúng ta đều muốn được sung sướng; cảm giác chung về sự sung sướng là cội nguồn vĩ đại nhất của hạnh phúc; và tình thương yêu dẫn đến việc chúng ta được quan tâm đến hạnh phúc của kẻ khác. Chúng ta tìm ra rằng mình có thể cùng ích kỷ với nhau.

Đây chỉ là một bản phác thảo nhưng bản phác thảo này mang lại một móc xích rõ ràng giữa luân lý và các cảm tính tích cực của con người. Cái sự thực của việc chúng ta muốn người mình thương yêu được hạnh phúc, và được hạnh phúc từ tình yêu thương đáp trả là một nhận xét có tính kinh nghiệm. Nhưng những nhận xét ấy chính là chất liệu của nền khoa học mới khai sinh. Thế còn đối với những người không hề yêu thương, chẳng nhìn thấy một giá trị gì trong yêu thương, nhưng vẫn khẳng định mình hoàn toàn hạnh phúc ? Những người như thế có hiện hữu hay không ? Có lẽ họ cũng hiện hữu đấy chứ. Điều này có phá hỏng nhưng giải thích thực tế về đạo lý ? Sự bất lực để am hiểu lý thuyết đặc biệt của tính tương đối chắc sẽ phủ lên khoa vật lý hiện đại những hoài nghi. Một số người không thể hiểu được khẳng định rằng sự trôi đi của thời gian có thể ảnh hưởng đến thứ tự của ai đó về sự liên quan. Điều này ngăn họ khỏi việc dự phần vào bất cứ cuộc luận bàn nghiêm chỉnh nào của ngành vật lý học. Những ai không thể thấy được mối liên quan giữa tình yêu và hạnh phúc có thể tìm thấy mình ở trong vị trí tương tự như thế đối với lãnh vực đạo lý. Các khác biệt về ý kiến không hề đem lại một vấn nạn gì cho chủ nghĩa hiện thực đạo đức.

Hãy thử suy nghĩ về việc “giết người vì danh dự” vốn tồn tại dai dẳng xuyên qua các lục địa Phi châu, vùng Trung đông và Đông nam Á. Chúng ta sống trong một thế giới có những phụ nữ và thiếu nữ thường xuyên bị giết hại bởi các thân thích nam giới vì đã trông thấy những hớ hênh tình dục - từ những việc như chỉ nói chuyện với một người đàn ông mà không được phép đến việc trở thành nạn nhân của một vụ cưỡng hiếp. Báo chí ở Tây phương khi loan tải về những tai ương này thường nhắc đến như một kiểu hành vi “bộ lạc mọi rợ”, mặc dù chúng thường xảy ra hầu như trong một khuôn khổ Hồi giáo. Dù có gọi những niềm tin khiến thúc đẩy các hành vi này là “mọi rợ” hay “tôn giáo” cũng đều là chuyện vụn vặt; vấn nạn này rõ ràng là một sản phẩm những niềm tin về danh dự và nỗi ô nhục của cánh đàn ông trong các xã hội này cũng như về vai trò và bản năng tính dục của phụ nữ .

Một hậu quả của những niềm tin này đã tấn phong sự cưỡng hiếp như môt loại vũ khí chiến tranh. Không nghi ngờ gì có nhiều động cơ sáng tạo hơn nhưng kém tính toán hơn khiến những người lính đã vi phạm vào tội cưỡng hiếp trong một số lượng lớn, nhưng không thể từ chối rằng chính niềm tin của nam giới về “danh dự” đã tạo cho cưỡng hiếp trở nên một khí cụ sáng ngời của các ức chế tâm lý và văn hóa. Cưỡng hiếp đã trở nên một phương tiện qua đó những cấm kị của một cộng đồng có thể được xử dụng đến để dày vò nó ở bên trong sự cưỡng hiếp. Thử suy nghĩ về trường hợp môt người phụ nữ Bosnian đã bị cưỡng hiếp một cách hệ thống bởi những người Serb: có thể vì người ta đã nghĩ rằng nhiều thân thích nam giới của họ không thoát khỏi việc bị sát hại, cho nên có thể đấy là sự hợp lý duy nhất để thừa nhận được rằng bản thân những người phụ nữ không thể thoát khỏi việc bị cưỡng hiếp. Nhưng những chuyến phiêu du của sự sáng suốt đạo lý kiểu ấy không thể thực hiện được nếu không có đủ chi phí trả từ những niềm tin không thể minh định-trong trường hợp cưỡng hiếp này, là niềm tin vào loại bản chất tội lỗi của phụ nữ, tầm hệ trọng của trinh tiết trước hôn nhân và nỗi nhục nhã khi bị hãm hiếp. Không cần phải nói thêm, các thất bại tương tự về tình bác ái có truyền thống được tôn trọng ở người Kitô giáo Tây phương, chẳng hạn như khi cân nhắc về phát triển đạo đức của những trinh nữ bị hãm hiếp bởi quân Goths, đã băn khoăn không biết “liêm chính, trong trắng và tiết dục (của họ) có bị thổi phồng quá đáng” hay không. Có lẽ rằng họ đã chịu đựng “một sự nhu nhược nào đấy ẩn náu bên trong khiến bộc lộ ra như sự tự hào, chịu đựng được sự khinh miệt, chứ không phải thực sự cảm thấy nhục nhã vì những gì xảy đến với mình”[xxvii] Nói một cách khác, có lẽ họ đáng bị hãm hiếp như thế.[xxviii]

Có được những niềm tin cần thiết về ”danh dự”, người đàn ông sẽ quyết liệt giết chết con gái của mình khi biết rằng cô ấy đã bị hãm hiếp. Vị thiên thần bác ái ấy cũng sẽ viếng thăm cả những anh em trai của cô ta nữa. Những cuộc giết hại vì danh dự ấy không xa lạ gì trong những xứ sở như Jordan, Egypt, Lebanon, Pakistan, Iraq, dọc dải Gaza và phía Tây ngạn.[xxix] Ở những nơi chốn này của thế gian, một thiếu nữ ở bất kỳ độ tuổi nào khi bị hãm hiếp là đã mang nỗi nhục nhã đến cho cả gia đình mình. May thay, nỗi nhục này không đến nỗi không tẩy rửa được và có thể sẵn sàng để gột xóa được bằng chính máu của người thiếu nữ ấy. Cái lễ nghi theo sau đó chắc chắn là một loại công việc có tính kỹ thuật thấp kém, bởi vì không có xã hội nào trong thứ loại này có được một hệ thống tiêm chích độc dược để giết chết loại tội phạm mang nhục nhã đến gia phong như thế này. Thiếu nữ ấy hoặc là bị cắt đứt cổ họng, bị tưới đẫm xăng dầu để thiêu đốt đi, hay bị bắn chết. Án phạt tù cho những tên đàn ông này, nếu như họ có từng bị truy tố, thường là ngắn thôi. Nhiều kẻ còn được xem như người anh hùng của cộng đồng nữa.

Chúng ta có thể nói gì về những hạnh kiểm này ? Chúng ta có thể cho rằng đàn ông ở Trung đông, những kẻ bị ám ảnh giết người về cái trong trắng của đàn bà có thể thực yêu thương vợ, con gái và chị em gái của mình kém hơn đàn ông ở Mỹ và Âu châu không ? Dĩ nhiên chúng ta có thể nói như thế được. Và cái điều thực khủng khiếp về tình trạng của cuộc bàn luận chúng ta chính là các khẳng định như thế không chỉ đáng tranh cãi mà thực ra không thể nói thành lời trong bất cứ khung cảnh nào.

Ðâu là những bằng chứng cho thấy những người đàn ông này kém khả năng yêu thương hơn chúng ta ? Và, bằng chứng nào, ở đâu nếu như người đàn ông này hành xử như thế ngay trong xã hội của chính chúng ta ? Bằng chứng nào cho thấy rằng kẻ ám sát JFK không thực sự thương yêu ông ta ? Chúng ta cần phải tìm tất cả những bằng chứng này trong kho kinh sách. Chúng ta hiểu từ “yêu thương” giá trị như thế nào trong luận bàn của mình. Tất cả chúng ta đều yêu thương nhưng đều thất bại không rung cảm được và thỉnh thoảng còn cảm được sự phản nghịch của yêu thương. Ngay cả nếu chúng ta không chứa chấp cái đồng tình tối thiểu của họ về quan niệm “danh dự”, chúng ta cũng hiểu được rằng những kẻ giết người vì danh dự này có trách nhiệm phải làm-và đấy không phải là nội dung biểu hiện tình thương yêu đối với phụ nữ trong đời sống của họ. Dĩ nhiên, giết người vì danh dự chỉ là một mặt của chiếc kính vạn hoa khủng khiếp vốn là trí tưởng tượng của những người đàn ông không được giáo dục: những cái chết vì không của hồi môn, hỏa thiêu cô dâu, giết hại trẻ gái sơ sinh, tạt át xít, cắt thiến âm hộ phụ nữ, nô lệ tình dục - những thứ loại này và các loại vui thú khác đang đón chờ những phụ nữ kém may mắn thì không thể gọi là thích hợp với yêu thương, và chính quan niệm về “danh dự” kiểu này thuộc về những thứ loại ấy.

Yêu thương là gì ? Một số chúng ta sẽ thử tìm đến việc tra cứu từ điển để hiểu. Chúng ta biết rằng mình muốn người mình thương yêu được hạnh phúc. Chúng ta cảm thương khi họ khổ đau. Khi tình yêu thương thực sự tác động – nghĩa là, thực sự cảm thấy được, hơn là chỉ thuần tưởng tượng ra- ta không thể kìm giữ được khao khát muốn chia xẻ niềm vui hoăc nỗi đau với người mình yêu thương. Trong tận cùng niềm tự cảm nhận của chúng ta, ở mức độ nào đó, san sẻ tình yêu hàm chứa sự mất mát- và đây chính là môt trong những nguyên nhân tại sao trạng thái tâm hồn này thật dễ chịu. Hầu hết chúng ta sẽ nhận thấy rằng việc cắt đứt đầu đứa bé gái sau khi nó bị hãm hiếp chắc là sẽ không nắm bắt được thứ cảm xúc này tốt lắm.

Ở điểm này, nhiều nhà nhân loại học sẽ muốn tranh cãi về tầm quan trọng của bối cảnh văn hóa. Những kẻ giết người này không phải là những tên sát nhân trong ý nghĩa thông thường. Họ là những người bình dị, ngay cả họ có thể là những con người cao thượng bác ái đã hóa thành móng vuốt của một tập quán mọi rợ. Thử chấp nhận lối kết luận logic này, vốn có ý cho rằng bất cứ hành vi nào cũng tương thích với một trạng thái tinh thần nào đó. Có lẽ rằng có một loại văn hóa trong đó mình có thể lột da sống đứa con đầu lòng của mình để biểu hiện “tình thương”. Thế nhưng trừ khi tất cả mọi người trong nền văn hóa đó đều muốn được lột da sống, lối bày tỏ tình yêu kiểu này thực chẳng hề tương thích với loại yêu thương mà mình thường được biết đến. Bộ luật Vàng (Golden Rule) thực là có tạo chú ý cho khá nhiều trực giác của chúng ta ở đây. Chúng ta đối xử với người mình yêu thương ít nhiều cũng tương tự như phương cách mà chúng ta mong muốn được người khác đối xử với chính mình. Những kẻ giết người vì danh dự dường như không ở trong thói quen đến phiên họ yêu cầu người khác tẩm xăng để thiêu đốt mình.

Bất cứ văn hóa nào nuôi dưỡng những thanh niên và đàn ông giết hại những bé gái kém may mắn thay vì an ủi chúng, là một loại văn hóa đã tìm cách làm trì trệ sự phát triển của tình yêu thương. Những xã hội loại đó, đương nhiên, sẽ thất bại trong việc dạy dỗ cư dân của họ nhiều điều khác- chẳng hạn như dạy đọc dạy viết. Không học đọc là một kiểu dạng khác của sự mù chữ, và không học để nhận ra những người chung quanh như chính mình thì không phải là một kiểu dạng khác của đạo lý. Đó là sự thất bại của đạo lý.

Làm sao chúng ta có thể khuyến khích những đồng loại khác phát triển tình cảm đạo đức của họ vượt ra khỏi được một tiêu điểm cận hẹp ? Làm sao chúng ta có thể học hỏi để trở nên đúng là con người, tước bỏ hết đi những định dạng hấp dẫn của tôn giáo, quốc gia, chủng tộc ? Chúng ta có thể hợp lẽ phải. Điều ấy chính ở trong bản chất của lý trí để hợp nhất được các chân trời nhận thức và đạo đức. Lý trí chính là người lính canh gác tình yêu thương.

Đạo đức và Hạnh phúc

Mối liên kết giữa đạo đức và hạnh phúc biểu lộ thẳng thắn, dù rõ ràng có nhiều người cảm thấy thích được hạnh phúc hơn là chỉ được hợp đạo lý. Không có lý do gì để nghĩ rằng một người không bao giờ lừa dối, gạt gẫm, hay ăn cắp là bảo đảm được hạnh phúc hơn một người phạm những thứ tội lỗi này với lòng buông thả. Như tất cả chúng ta đều hiểu, một con người tử tế và bác ái có thể vẫn là một người kém may mắn khủng khiếp, và nhiều kẻ hung ác có thể giàu sụ chỉ nhờ vào váy đàn bà. Trẻ con sinh ra bị thiếu một phiên bản hữu hiệu của yếu tố di truyền khiến sản sinh ra loại enzyme HGP (enzyme hypoxanthine-guanine phosphoribosyltransferase) sẽ bị một chuỗi các tật bệnh và các chứng bất năng lực được biết đến như là hội chứng Lesch-Nyhan. Hội chứng này cũng buộc phải tự tiêu hủy, có thể là do hậu quả của việc tích tụ các acid urine trong tế bào của chúng. Nếu không chặn lại được, những đứa trẻ đó sẽ tự cắn môi và các ngón tay của mình, thậm chí tự đâm chọc vật nhọn vào mắt chúng. Thật khó để mà tìm ra những chỉ dẫn nào về đạo đức có thể áp dựng một cách có ý nghĩa vào hạnh phúc của những đứa trẻ này. Những gì chúng cần đến không phải là một hướng dẫn tốt hơn về đạo lý hay nhiều tình yêu thương hơn từ cha mẹ. Chúng cần các enzyme HGP để mà chữa trị.

Không cần phải chối bỏ rằng hạnh phúc có nhiều yếu tố cần yếu – như di truyền tốt hoặc một hệ thống thần kinh không hoàn toàn cư xử sai hỏng- chúng ta cũng có thể đưa ra giả thiết rằng bất kể hạnh phúc của một con người ở mức độ nào, hoàn cảnh của y sẽ thường được cải thiện bởi sự trở nên yêu thương bác ái nhiều hơn của mình, và từ đó trở thành đạo đức hơn. Đây là một khẳng định hoàn toàn theo lối kinh nghiệm chủ nghĩa- một khẳng định đã từng được thử nghiệm trong cả ngàn năm bởi những bậc tu hành trong nhiều truyền thống tu tập khác nhau, đặc biệt trong giới tu Phật giáo. Chúng ta có thể băn khoăn phải chăng, trong một giới hạn nào đó, sự nẩy nở không bị kềm chế của yêu thương và lòng bác ái có thể dẫn đến việc giảm thiểu ý nghĩa hạnh phúc của một con người hay không, khi sự chịu đựng tha nhân trở nên nặng nề hơn trong chính mình. Chỉ có những con người từng nuôi dưỡng những trạng thái tâm hồn này đến một mức độ phi thường mới ở được vào vị trí để định đoạt câu hỏi này, còn trong những trường hợp thông thường thì không có nghi ngờ gì rằng yêu thương và lòng bác ái là điều tốt lành trong ý nghĩa mà yêu thương và bác ái nối chắp chặt chẽ chúng ta hơn với tha nhân.[xxx]

Có được tình huống này, chúng ta sẽ có thể nhận ra rằng con người có thể ước muốn để trở nên yêu thương và bác ái nhiều hơn thuần túy từ những nguyên nhân ích kỷ. Đây chính là một loại như sự nghịch lý, bởi vì những tính cách này từ định nghĩa , xói mòn lòng ích kỷ. Chúng cũng gợi hứng cho những hành vi có khuynh hướng thiên về sự đóng góp vào hạnh phúc của tha nhân. Các thể trạng tâm hồn này không chỉ cảm thấy tốt lành sung sướng, chúng còn đâm chồi nở lộc những mối liên hệ xã hội khiến đưa đến việc người này cảm thấy tốt lành với kẻ khác, và người khác mang lại cảm giác tốt lành cho chính mình. Thù ghét, ganh tị, oán hờn, kinh tởm, hổ thẹn... vốn không phải là những nguồn cội của hạnh phúc về cá nhân cũng như về xã hội. Yêu thương và bác ái mới là cội nguồn của hạnh phúc. Tương tự như rất nhiều điều mà chúng ta từng hiểu biết về chính bản thân mỉnh, nhưng khẳng định như thế này không hề cần đến đến một nghiên cứu tử tế nào để minh định giá trị. Chúng ta có thể dễ dàng tưởng tượng được những lý do có tính tiến hóa cho việc vì sao các tình cảm xã hội tích cực luôn làm chúng ta cảm thấy vui, trong khi những thứ tiêu cực không thể mang lại được, nhưng chúng không phải là trọng tâm của vấn đề. Trọng tâm của vấn đề chính là sự sắp đặt để đem hạnh phúc của tha nhân vào quan tâm - một cách hợp đạo lý – có lẽ chính là phương cách hợp lý để tăng thêm hạnh phúc của chính một ai. Như chúng ta sẽ nhận thấy trong chương kế tiếp, móc nối ở đây càng thích đáng chừng nào càng loãng nhạt đi hạnh phúc của một con người. Mối liên hệ giữa tâm linh – sự nuôi dưỡng hạnh phúc trực tiếp thông qua các tinh luyện chuyên chú nghiêm ngặt – và đạo lý sẽ được thực chứng tốt đẹp. Một số hành vi và tính cách dường như trở nên dẫn dắt đến ý nhận thức có tính tu tập, trong khi các hành vi và tính cách khác thì không. Đây không phải là một loại tiền đề để mà chỉ tin vào, mà thực là một giả thiết để được thử nghiệm trong phòng thí nghiệm của cả đời một con người.[xxxi]

Một lỗ hổng cho Phán quan Tòa Dị Giáo ?

Đặt ra các truy vấn về đạo lý trong các ý nghĩa của hạnh phúc và khổ đau có thể nhanh chóng dẫn chúng ta đến một khu vực xa lạ. Thử nghĩ đến trường hợp tra tấn vì công lý. Thoạt nhìn, dường như đó là một con quỷ không có tham vọng. Thế nhưng, lần đầu tiên trong ký ức đời sống, những người đàn ông đàn bà tử tế trong đất nước chúng ta đã bắt đầu công khai tái xét lại. Các lợi ích của đối tượng này xuất hiện dưới sự khêu gợi từ một thế giới quan đưa ra bởi Alan Dershowitz, một nhà vô địch cổ xưa về các quyền được vô tội cho đến khi có chứng minh là có tội, trên chương trình truyền hình CBS 60 phút. [xxxii]Trong chương trình này, trước hàng triệu khán thính giả vốn nghĩ rằng khó có thể phục hồi quan niệm tra tấn khổ hình, Dershowitz đã trình bày trường hợp bom nổ chậm kiểu mẫu.

Tưởng tượng rằng một tên khủng bố quen thuộc đã cài đặt một trái bom to lớn trong trung tâm thành phố kế bên. Kẻ khủng bố này giờ đang ngồi trong nhà tù. Anh ta không chịu tiết lộ vị trí của trái bom, chỉ cho biết rằng đó là khu vực đã được lựa chọn để tạo hậu quả sát thương tối đa. Trong tình uống này, nhất là khi còn có đủ thời gian để ngăn ngừa một thảm họa sắp xảy ra- dường như sẽ không tổn thương một ai để phủi sách bụi bặm dụng cụ tra tấn kiểu đi tàu bay và đặt gả khủng bố đáng ghét này vào sức thuyết phục của dĩ vãng xa xưa.

Dershowitz đã tranh cãi rằng một tình huống như thế này có thể chia xẻ những ý nghĩa khiến đánh thức được vị phán quan của thời dị giáo trước mặt tất cả chúng ta. Nếu quả bom nổ chậm kia không lay chuyển được quý vị, hãy hình dung đứa con gái bảy tuổi của bạn đang bị ngạt thở từ từ trong một nhà kho cách đó chỉ năm phút, trong khi đó gã khủng bố trong tù đang cầm giữ cái chìa khoá nhà kho giam con gái bạn. Và nếu như con gái bạn chưa đủ để làm chênh các cân, hãy thêm vào những đứa con gái của tất cả các cặp vợ chồng trong một khu vực rộng một ngàn dặm- vì một số sơ suất ngang ngạnh về phía chính phủ của chúng ta, hàng triệu bé gái đang phải ở dưới sự điều khiền của tên thiên tài quỷ sứ hiện đang ngồi trong xiềng xích cùm trói trước mặt bạn. Rõ ràng là, hậu quả sự bất hợp tác của một con người có thể quá trầm trọng, và ác tâm cùng tội lỗi của y quá hiển nhiên, đến mức có thể quấy động đến cả giấc ngủ của những người tự oán ghét mình trong chủ thuyết tương đối về đạo lý.

Ta thường nghĩ rằng vấn nạn đạo lý ghê gớm nhất chúng ta phải đối diện trong sự phục hồi tra tấn là chúng ta sẽ buộc phải khảo tra một số những người đàn ông đàn bà vô tội. Hầu hết chúng ta muốn được đóng cái nắp tòa dị giáo vào trường hợp trên bắt đầu lúng túng trước những tình huống chi tiết của thực tế, khi tội lỗi của một con người đơn độc trở nên một sự thể của một số điều không chắc chắn. Và sự việc này xảy đến trước cả khi những môi lo lắng khác thu hút chú tâm của chúng ta. Chẳng hạn như chứng cớ đáng tin cậy nào có thể suy ra được dưới những đòn khảo tra ? Chúng ta không cần phải đặt ra những câu hỏi như thế vì chúng ta đã từng do dự trước hiểu biết rằng, trong thế giới thực này, mình không thể bảo một người là có tội chỉ bằng cách nhìn thấy.

Do đó dường như là chúng ta có hai tình huống khiến sẽ lay động những con người loạn trí và những con người tử tế nhất: trong tình huống thứ nhất, như đã được hình dung bởi Dershowitz, dường như cứ kiên quyết lo lắng cho quyền lợi của tên khủng bố khi bao nhiêu sinh mạng vô tội bị đe dọa; một đàng thực tế hơn, sự không chắc về tội phạm của một con người thường loại đi sự xử dụng đến khảo tra. Có phải đây là vấn đề của chúng ta ? Chắc là không phải.

Vấn đề cho thấy là những kềm chế xử dụng đến khảo tra ấy không thể hòa hợp với ý muốn gây chiến của chúng ta ngay tự khởi đầu. Vả lại, “những chết chóc tương tàn” các tra khảo tình cờ nhầm lên người vô tội ? Bất cứ khi nào chúng ta đồng lòng thả những trái bom, chúng ta hành động như thế với hiểu biết rằng sẽ có một số trẻ con bị mù lòa, phanh bụng, tê liệt, mồ côi và bị sát hại. Thật kỳ lạ là trong khi việc hành hạ chính bản thân Osama bin Laden có thể gây nên những biến động về lương tâm giữa các nhà lãnh đạo của chúng ta (dù hoàn toàn có thể tiên liệu, do đó chấp nhận được) trong khi việc sát hại trẻ con lại không .

Do đó giờ đây chúng ta có thể hỏi rằng nếu chúng ta sẵn lòng hành động trong một phương cách có thể bảo đảm một số giới hạn các đau khổ và chết chóc của những trẻ con vô tội thì cớ sao phải nương nhẹ với tên khủng bố ?  Có khác biệt gì giữa sự việc theo đuổi một hành động khiến tình cờ tra tấn nhầm vào những người vô tội, và việc thực hiện một phương cách khiến tình cờ giết hại đến nhiều sinh mạng đàn ông, đàn bà trẻ em vô tội ? Hơn nữa, dường như rõ ràng là việc ứng dụng khảo tra nhầm sẽ mang đến ít tổn thương cho chúng ta hơn là những cái chết tương tàn: nói cho cùng, không hề có trẻ thơ bị giam giữ ở trại giam Guantanamo Bay, chỉ có những thiếu niên tương đối hư hỏng, đa số bị bắt quả tang khi đang tìm cách sát hại quân lính của chúng ta.[xxxiii] Khảo tra còn không hề mang đến một rủi ro đáng kể nào về sát thương hay thương tật vĩnh viễn trên nạn nhân; trong khi các tổn thương lẫn lộn thì hầu như là què quặt và tử thương. Bài toán chia có tính đạo lý được mở ra ở đây như để mang đến một đề nghị là những ai muốn thả những trái bom cũng có thể muốn bắt cóc luôn cả những kẻ thân thích lân cận của những tên bị tình nghi khủng bố - mẹ, vợ hoặc con gái chúng- để mà tra khảo với giả định là sẽ tìm được điều gì có lợi cho phe chúng ta từ cách khảo tra như vậy. Phải thú nhận rằng, đấy sẽ là một hậu quả ghê khiếp từng có thể đạt được qua tranh cãi có lý trí, và chúng ta muốn tìm cách nào đó để thoát khỏi được điều này.[xxxiv]

Trong nội dung này, chúng ta nên ghi nhận rằng nhiều ảnh hưởng khác nhau lên cảm tính của chúng ta về môt hành vi bạo lực trên thể xác, cũng như các trực giác của chúng ta về tình trạng đạo đức. Như Glover vạch rõ, “trong chiến tranh hiện đại, cái đáng kinh hãi nhất là một chỉ hướng nghèo nàn cho sự việc nào là tổn thương nhất”. Để biết được ông nội của một ai đó đang thực hiện một phi vụ thả bom ở Dresden hồi thế chiến thứ hai là một chuyện, biết được ông ấy đã sát hại năm bé gái và mẹ chúng bằng một cái xẻng là một việc khác. Chúng ta có thể chắc rằng ông có thể đã sát hại nhiều đàn bà, thiếu nữ  hơn từ cách thả bom xuống ở những độ cao xa xưa ấy, và biết rằng có lẽ các nạn nhân đã chết trong những kinh hoàng tương tự như nhau, nhưng sự có tội của ông ấy chắc sẽ không như nhau. Thực ra, dường như chúng ta hiểu được, một cách trực giác, rằng phải cần đến một loại người khác hơn để mà gây nên loại bạo hành giết người bằng xẻng. Và như chúng ta sẽ nhận thấy, các ảnh hưởng tâm lý của việc dự phần vào những loại bạo hành này thường là khác biệt. Thử suy nghĩ tường thuật sau đây của một người lính Nga ở Afghanistan: “Giết người rất khó khăn và đáng sợ, nhưng chẳng lâu sau đó bạn nhận ra rằng những gì mình thực sự thấy khó chịu chính là bắn thẳng vào một ai đó. Giết hàng loạt, giết từng tốp một, mới thực sự phấn kích, và ngay cả –tôi đã tự mình nhìn thấy rằng- thật là thích thú” [xxxv] Việc này không phải đến nói rằng chưa một ai từng được tận hưởng thú vui giết người ở ngay kề sát mình; mà để muốn nói rằng tất cả chúng ta đều nhận thấy rằng một thú vui như thế phải cần đến một mức độ nhẫn tâm khác thường để có thể làm người khác đau khổ được.

Có khả năng là chúng ta chỉ đơn giản không được trang bị để chỉnh sửa sự khác biệt này- trở thành, trong các ý nghĩ của Glover, chấn động bởi những gì thương tổn nhất.  Không khó khăn gì để tìm một nhân tố cơ bản về sinh học , bởi vì hàng triệu năm ở thảo nguyên Phi châu đã không thể được lựa chọn cho một khả năng tạo nên một cảm giác xúc động cho nỗi kinh hoàng thế kỷ hai mươi. Rằng căn nguyên di truyền Paleolithic giờ có được các vũ khí hoá học,sinh học, và hạt nhân trong tầm tay nghĩa là, từ quan điểm tiến hóa của chúng ta, rất ít khác biệt với việc đem loại kỹ thuật này vào bàn tay loài vượn người. Khác biệt giữa việc giết hại một người và hàng ngàn người có vẻ như không nổi rõ ra như lẽ ra phải như thế. Và như là Glover đã nhận định, trong nhiều trường hợp chúng ta sẽ nhận thấy trường hợp giết một người đơn lẻ lại là đáng ưu phiền hơn. Ba triệu linh hồn có thể bị bỏ đói và bị sát hại ở Congo và những đôi mắt Argus của chúng ta hầu như không hề liếc nhìn đến. Trong khi có một công chúa chết trong một tai nạn giao thông thì cả một phần tư dân số thế gian lăn ra đau buồn. Có lẽ chúng ta không thể hiểu được cái gì cần phải cảm thương để mà thay đổi thế gian của chúng ta.

Ta sẽ cảm thấy như thế nào khi nhìn thấy ba ngàn người đàn ông đàn bà và trẻ em hỏa thiêu ra tro bụi trong không khí chỉ trong vài giây ? Bất cứ ai có được một màn ảnh truyền hình vào ngày 11 tháng Chín năm 2001 giờ đã hiểu được cảm giác ấy. Nhưng hầu hết chúng ta đều không hiểu được gì về những cảm giác ấy. Mục kích cảnh tượng tòa nhà thương mại thế giới nuốt hai chiếc phản lực vào lòng cùng hàng ngàn sinh mạng con người để cuối cùng còn lại là một sự không thể tin được nữa, cho thấy cần phải có một số hình thái hư hại về thần kinh. Rõ ràng là có một số giới hạn mà tâm trí con người có thể kham nổi để mang lại được những cảm giác - chỉ với cái cảnh tượng của một tòa nhà cao tầng, đầy những con người đang làm việc, tan biến thành đống gạch vụn. Có lẽ những điều này sẽ thay đổi.

Trong bất cứ trường hợp nào, nếu quý bạn nghĩ rằng sự tương đương giữa khảo tra và tổn thất chung không có giá trị, bởi vì khảo tra là sự việc có tính cá nhân và tiếp cận trong khi việc thả bom chùm thì không, là bạn đang bị kết tội không tưởng tượng nổi tối thiểu là hai trường hợp: trước tiên là một giấy phút phản tỉnh về những kinh hoàng chắc chắn đã đến với những con người Afghan và Iraq vô tội sẽ cho thấy là họ ngang hàng với các tội phạm trong bất cứ ngục tù nào. Một loại tưởng tượng như thế cần phải có mới mang đến được giá trị ngang nhau cho sự khảo tra và sự tổn thương chung cho sự tách biệt giữa cái đáng kinh sợ và cái gây nhiều tổn thương nhất mà Glover đã nhận xét. Điều này cũng minh chứng được mức độ mà chúng ta từng bị mê hoặc bởi các lối diễn đạt đầy uyển ngữ của chúng ta. Giết người trong một khoảng cách xa thì dễ dàng nhưng cũng không phải là dễ dàng đến mức ấy được.

Thứ hai, nếu như trực giác của chúng ta về cái sai của việc khảo tra sinh ra từ sự không thích nhìn thấy biểu lộ của con người thường xảy ra khi bị tra khảo thì chúng ta nên lưu ý rằng sự không may đặc biệt này có thể là một dược lý bị đánh lừa, bởi vì các loại thuốc làm tê liệt có thể khiến không nghe được tiếng kêu la, không nhìn thấy các đau đớn. Chúng ta có thể dể dàng nghĩ ra các phương cách tra khảo khiến người khảo tra như mù không thể nhìn thấy cái khốn khổ của nạn nhân cũng như người hoa tiêu thả bom ở độ cao ba mươi ngàn bộ. Hậu quả là, tính không ưa thích tự nhiên của chúng ta đối với hình ảnh và âm thanh của luyện ngục không mang lại điểm tựa cho những ai muốn tranh cãi chống lại việc khảo tra. Ðể minh chứng sự trừu tượng khó hiểu đến thế nào của nỗi đau đớn nơi người bị tra khảo, ta chỉ cần tưởng tượng ra một “viên thuốc hành hạ” lý tưởng. một dược liệu có thể mang lại cả hiệu quả cho sự đau đớn lẫn cho cả những dấu diếm sâu kín nhất.  

VẬY cán cân sẽ nghiêng về bên nào ? Giả thử rằng chúng ta muốn duy trì một quan điểm đạo đức nhất quán về những sự kiện này, thì điều này có vẻ dẫn đến một trường hợp bắt buộc phải lựa chọn: nếu chúng ta muốn thả những trái bom hoặc ngay cả chấp nhận rủi ro rằng các tầm đạn bắn có thể đi lạc, chúng ta nên sẵn lòng để tra tấn một số loại tội phạm tình nghi và các tù binh; nếu chúng ta sẵn sàng để tra khảo, chúng ta sẽ sẵn sàng để phát khởi một cuộc chiến tranh kiểu hiện đại.

Các đối thủ chống lại việc tra khảo sẽ nhanh nhảu tranh cãi rằng các lời thú tội kết quả từ tra khảo thường nổi tiếng là không đáng tin. Tuy nhiên, với những điều đã nói ở trên, sự phản bác này dường như thiếu sức mạnh. Hãy cứ tạo cho những lời thú tội của quý vị càng không đáng tin đi – cơ hội khiến các yêu cầu tra hỏi của chúng ta sẽ đạt được trong bất kỳ giây phút nào của cuộc tra khảo chỉ cần cân bằng với cái hoàn cảnh mà chúng ta cần phải thả một trái bom xuống. Cơ hội nào sẽ đến khi ảnh hưởng của việc thả trái bom số 117 ở Kandahar sẽ ảnh hưởng đến sự suy tàn của Al Qaeda ? Cơ hội ấy chắc là rất mỏng manh. Thử tính đến kẻ bị bắt giữ đáng giá nhất của chúng ta trong cuộc chiến tranh chống khủng bố :Khalid Sheikh Mohammed. Ðây chính là một tính cách được cắt ra từ tấm vải Dershowitzian. Hiện nay các viên chức chính phủ Hoa kỳ tin rằng chính tay y đã cắt đầu Daniel Pearl, phóng viên tờ Wall Street Journal. Cho dù điều này đúng hay sai, tính cách thành viên của y trong Al Qaeda ít nhiều đã cho thấy y không hề là kẻ “vô tội” trong bất cứ ý nghĩa quan trọng nào, và vai vế của y trong tổ chức này cho thấy rằng các kiến thức của y về những kế hoạch tàn bạo phải là sâu rộng. Trái bom nổ chậm đang đếm ngược. Chỉ cần tính đến những thương tổn chúng ta đang sẵn lòng gây đến cho những tâm hồn và thể xác của các trẻ thơ vô tội ở Afghanistan và Iraq, thì  sự chối bỏ việc xử dụng đến khảo tra trong trường hợp của Khalid Sheikh Mohammed dường như là một sự ương ngạnh.  Nếu như chỉ có được một trong hàng triệu cơ hội khiến y có thể cho chúng ta biết được một điều gì thông qua khảo tra để dẫn được đến việc triệt phá Al Qaeda, dường như rằng chúng ta nên xử dụng đến tất cả phuơng tiện mà chúng ta có để khiến y phải nói ra.

Giữa tất cả những điều có thể xảy ra, bất kể là tôi đã viết nhiều đến đâu và bạn đã bắt đầu đọc chương này, đã thuyết phục được rằng tra khảo là một điều thật xấu xa và chúng ta thật khôn ngoan đã tránh không thực hành đến phương cách ấy-thực ra, trong phạm vi rộng, là chúng ta đã văn minh bởi vì chúng ta không thực hành đến sự việc ấy. Hầu hết chúng ta cảm thấy tối thiểu bằng trực giác của mình là chúng ta không thể tập trung được một sự trả đũa vào Deshorwitz và quả bom nổ chậm của ông ấy, chúng ta có thể nương náu trong cơ sở lập luận là mô hình ấy có lẽ không bao giờ xảy đến. Từ viễn cảnh này, tô điểm cơ chế công lý của chúng ta với một dự phòng của công cụ tra khảo trông như vừa không cần thiết vừa nguy hiểm, vì một ngày nào đó sẽ nhìn thấy quy luật của những hậu quả không định trước được sẽ ném toàn bộ công trình vào sự xáo trộn. Bởi vì tôi tin sự giải thích ở trên là vững vàng thỏa đáng, tin rằng mình đã lập luận thành công cho sự xử dụng đếnkhảo tra trong bất cứ tình huống nào mà mình có thể có ý muốn gây ra những tổn thất tương tàn.[xxxvi] Ngịch lý thay, sự tương đồng này đã không tạo cho việc xử dụng tra khảo trở nên có thể chấp nhận được một chút nào cho tôi, cũng như, tôi tin rằng cho tất cả các độc giả. Tôi tin rằng ở đây chúng ta đi đến một thứ đại loại như ảo ảnh đạo đức – tương tự như các ảo ảnh tri giác vốn là mối quan tâm dai dẳng đối với các nhà khoa học nghiên cứu các đường thị giác trong não bộ. Vầng trăng tròn xuất hiện ở chốn chân trời không lớn hơn vầng trăng tròn xuất hiện ngay trên đỉnh đầu, nhưng nó trông to hơn, vì những nguyên nhân vẫn còn khó hiểu đối với những nhà khoa học về thần kinh học. Một cây thước giơ ngang bầu trời sẽ chỉ ra được một số điều mà nếu không chúng ta có thể không nhìn thấy được, ngay cả chúng ta hiểu rằng đôi mắt của chính mình có thể phản bội mình. Được lựa chọn giữa việc hành xử trên căn bản của các sự việc như trong thí dụ này, hay trên những gì mang lại từ cây thước đo của mình, hầu hết chúng ta sẽ sẵn lòng bỏ qua những ảo ảnh - đặc biệt khi đời sống của chính mình và tha nhân tùy thuộc vào lựa chọn đó. Tôi tin rằng hầu hết độc giả đã theo dõi đến đây sẽ tự thấy mình căn bản ở trong một quan điểm tương tự đối với tính đạo lý của việc tra tấn khảo cung. Nếu thêm vào những gì đa số chúng ta tin về tính khẩn trương của cuộc chiến tranh chống khủng bố của chúng ta, việc thực hành tra tấn, trong một số trường hợp, có lẽ không chỉ là được phép mà còn là cần thiết. Dù rằng, nó không thể được chấp nhận lắm, trong các ý nghĩa về đạo lý, hơn là trước đây. Nguyên nhân cho điều này, tôi tin, tất cả mọi điều nhỏ nhặt cũng có tính thần kinh học tựa những gì đã tạo nên ảo giác về ánh trăng. Thực tế, đã có một số những bằng chứng khoa học cho thấy rằng trực giác đạo lý của chúng ta bị tác động bởi một khối lượng đáng kể các loại tương cận và xúc cảm nổi bật mà tôi đã trình bày ở trên.[xxxvii] Rõ ràng, những trực giác này có thể là sai lầm. Trong trường hợp hiện tại, nhiều sinh mạng vô tội có thể bị mất đi kết quả từ sự bất lực của chúng ta để nhận thấy được một tương đương đạo đức nơi một tương đương đạo đức dường như có hiện diện ở đấy. Có lẽ đến lúc để chúng ta phải lấy thước đo của mình ra mà dương cao lên trên bầu trời. [xxxviii]

Sự Lựa chọn sai của Chủ nghĩa hòa bình

Chủ nghĩa hòa bình[xxxix] thường được xem như chọn lấy một vị trí không gây hấn có tính đạo đức để đáp lại sự bạo động của con người. Ðiều dở nhất thường được nói đến về chủ nghĩa này chính là thường rất khó có thể duy trì được một vị trí như thế. Chủ nghĩa hòa bình hầu như chưa từng bị gán cho là  rõ ràng kém đạo đức dù tôi tin rằng chính là như thế. Khi ít hiểm nguy, lập trường này biểu hiện sự cao quý, nhưng chủ nghĩa hòa bình rõ ràng không là gì hơn một sự hy sinh tự nguyện, và để cho người khác cùng hy sinh chết theo, trước sự thỏa mãn của bọn sát nhân trên thế gian. Cũng quá đủ để nhận thấy rằng chỉ cần một tên khủng hoảng tâm thần, trang bị không gì hơn với một con dao, có thể sát hại cả một ngôi làng của những người theo chủ nghĩa hòa bình. Chắc chắn một loại khủng hoảng tâm thần ấy có thể xảy ra và chúng thường là được vũ trang tốt hơn thế nhiều. Sợ rằng những phản ánh ở trên về sự khảo tra có thể đem đến một tiềm năng tranh cải cho chủ nghĩa hòa bình, tôi muốn khẳng định ngắn gọn nguyên nhân vì sao tôi tin rằng chúng ta cần phải chấp nhận thực tế là bạo động (hoặc các đe dọa của nó) thường là một sự cần thiết có tính đạo lý.

Có lần tôi đi bộ trên các đưòng phố ở Prague vào đêm khuya, tình cờ gặp một người đàn ông và một phụ nữ trẻ đang xô xát. Khi lại gần, tôi thấy người đàn ông đã say khướt và quá giận dữ, đang tìm cách lôi người phụ nữ vào trong một chiếc xe. Cô ta chống cự lại một cách mạnh mẽ và quyết liệt, nhưng ông ta một tay nắm được cánh tay cô ta còn tay kia dọa sẽ đánh vào mặt cô-và dường như y đã đánh cô ấy một lần trước khi tôi kịp đến. Cánh cửa sau của chiếc xe mở toang, và một người đồng phạm đã ngồi sẵn trên tay lái. Một số đàn ông khác đi qua lại chung quanh đó, nhìn cử chỉ, ánh mắt của họ, thảy như đều đồng ý với cuộc truy bức đang xảy ra này.

Không biết mình phải làm gì. Nhưng lập tức tôi như đứng về phía người phụ nữ để bênh vực cô ấy. Nhưng khi máu nóng mình dâng cao và khi kẻ tấn công cô ta xoay chuyển sự chú ý qua mìnhi, tôi nhận ra khả năng nói tiếng Anh của y quá tồi, hay hầu như là không hề có. Chỉ cái nỗ lực để hiểu được tôi cũng đã quá tốn kém khiến có thể dẫn đến một sự hiểu lầm hoàn toàn. Sự bất lực không thể giải bày được ý định của mình cũng có thể dẫn đến một cuộc va chạm thực sự trông thấy. Nếu y cùng nói được chung một ngôn ngữ hẳn chúng tôi đã lập tức đấm nhau và tôi đã có ý nghĩ không có gì can đảm hơn là việc yêu cầu y phải buông thả cô ta ra, và gã đàn ông ấy, để giữ thể diện, chắc sẽ đánh lại tôi. Vì tôi đã nhìn thấy hắn có một số đồng bọn của hắn (và những người cổ vũ cho hắn) trong đám đông, chắc buổi tối hôm ấy của tôi sẽ kết thúc rất là thảm hại. Ðến đó, khi nhận ra như thế, mục đích của tôi, đã là giữ một thái độ như không hiểu chuyện, không làm cho một kẻ nào trong bọn nóng giận, để người phụ nữ có đủ thì giờ chạy thoát.

“Xin lỗi” tôi nói "Cho tôi hỏi thăm" tôi bị lạc không tìm thấy đường về khách sạn, nơi tôi ở, có các đồ dùng tuỳ thân của tôi. Quý bạn có thể giúp tôi được không ? Ở chỗ nào nhỉ, ở chỗ nào ?”

“Tìm gái à ?” gã đàn ông hỏi với sự khinh bỉ ra mặt, như thể tôi đã tự khẳng định mình là một đồng loại với người phụ nữ bệnh hoạn y đang túm giữ. Giờ đây tôi thấy có lẽ người phụ nữ ấy là một ả điếm, và gã này chắc là một khách hàng ngang ngược.

“Không, không phải tìm gái. Tôi muốn tìm một căn cao ốc đặc biệt. Căn này không hề có các cửa nhôm hay kính màu gì cả. Mấy cái cửa sổ có thể bị trét đầy bột hạnh nhân. Quý bạn có biết căn nhà này ở đâu không. Chỉ dùm tôi, gấp lắm “

Trong khoảnh khắc, vẻ mặt gã đàn ông chuyển biến rõ ràng, từ giận giữ sang dễ chịu. Trong khi y tìm cách giải mã những điều tôi vừa nói, tôi ngầm liếc mắt qua người phụ nữ - kẻ phải nói rằng đang khá chậm để nhìn ra được cơ hội giải phóng của mình đang ở trong tay.

Gã đàn ông bắt đầu trao đổi với tôi bằng loại ngôn ngữ Tiệp trôi chảy với một trong những người bạn của y. Tôi tiếp tục nói như kẻ điên. Người phụ nữ cứ nhin tôi chừng chừng như nhìn một thằng khùng. Thế rồi, chực nhận ra cơ hội hiếm có của mình, như một con chim đang bị nhốt trong lồng quá lâu, cô ta vùng chạy thoát thân trên đường phố. Kẻ tấn công cô ta quá mải chăm chú suy nghĩ đến nỗi không kịp nhận ra cô ta đã thoát mất rồi.

Nhiệm vụ thành công, tôi cảm ơn cả nhóm xong tiếp tục đi tản bộ.

Dù cách giải quyết của tôi trong tình huống trên được sự đồng thuận của hầu hết mọi người, tôi muốn nhắc đến ở đây bởi vì tôi xem đó như một sự thất bại về đạo đức. Trước hết, tôi đã nói dối, và nói dối vì sợ hãi. Tôi đã chẳng hề bị lạc đường và chẳng hề cần đến những giúp đỡ như thế. Tôi vận dụng đến phương cách ấy bởi vì, rõ ràng là tôi muốn tránh đi việc đối đầu trực diện với một lũ những tên côn đồ ngoài đường phố như thế. Có người sẽ cho đó là sự khôn ngoan, nhưng đối với tôi, lúc đó chính là sự hèn nhát. Tôi đã chẳng hề cố gắng trao đổi với những gã đàn ông ấy để khêu gợi phần đạo lý ít ỏi nơi họ ra, dù sơ sài, hay là tạo nên nơi họ một ấn tượng nào đó…Tôi đã ý thức họ không phải như những giới hạn nơi chính họ, như những sinh loài có năng lực đối thoại, nhân nhượng, hay hướng dẫn được, mà chỉ nhìn họ thuần túy là một sự đe dọa trong ý nghĩa rõ rệt nhất. Sự thất bại về đạo lý của mình, như tôi tự nhận thấy, chính là ở chỗ tôi đã chưa hề trực diện với các hành vi của họ- từ đấy, họ không hề nhận được sự giáo dục nào từ thế gian. Họ chỉ hoàn toàn là bị lạc hướng trong một chốc, cho cơ hội của một người phụ nữ duy nhất. Người phụ nữ kế tiếp nào đó có thể đối tượng bị ăn thịt của họ sẽ không có lý do gì để cảm ơn tôi. Ngay một sự can thiệp ngắn ngủi cho người phụ nữ kia sẽ bảo đảm cho tương tích của tôi, bảo đảm cho một thông điệp rõ ràng sẽ được nhắn gửi ra: không phải mọi người xa lạ đều đứng trơ vô dụng khi bạn đánh đập và bắt giữ một người phụ nữ trên đường phố. Hành vi tôi đã làm không hề gửi đi được một thông điệp như thế. Thực ra, tôi nghi rằng ngay cả người phụ nữ thoát thân được kia cũng không hề hiểu được là tôi đến để giúp cô ta.[xl]

Gandhi chắc chắn là người theo chủ thuyết hòa bình có ảnh hưởng nhất trong thể kỷ hai mươi. Sự thành công mà ông đạt được trong việc buộc đế quốc anh phải rút khỏi tiểu lục địa Ấn độ đã đem chủ thuyết hòa bình xuống từ chín từng mây của giáo huấn tôn giáo và mang lại một sự thích nghi chính trị mới. Chủ nghĩa hòa bình trong hình thái này chắc chắn cần đến một lòng can đảm đáng kể từ những người thực hành đồng thời hình thành một sự đương đầu trực tiếp với bất công. Như thế, chủ nghĩa hòa bình còn liêm chính tử tế hơn cả các mưu mẹo kể trên của tôi. Tuy nhiên, rõ ràng là bất bạo động của Ghandhi chỉ có thể áp dụng cho một số giới hạn của các xung đột con người. Một phương cách giải quyết của Ghandhi trong vụ Holocaust sẽ giúp ích cho chúng ta ở đây: ông đã tin rằng người Do Thái nên tự sát hàng loạt, bởi vì sự kiện ấy sẽ “thức tỉnh dân Đức và cả thế giới về tội ác của Hitler”[xli] Chắc chúng ta phải tự hỏi một thế gian tràn ngập những người theo chủ nghĩa hòa bình sẽ còn làm được gì một khi đã trở nên “thức tỉnh” -cũng tự sát chết cả hay sao ?

Dĩ nhiên, Gandhi là một người giáo điều có tính đạo giáo, nhưng giải pháp  của ông cho lò thiêu Holocaust dường như đáng bị nghi ngờ về mặt đạo lý  Nếu chúng ta có được quy luật về nghiệp và tái sinh cho những gì mà Gandhhi tin vào, thì chủ nghĩa hòa bình của ông như vẫn còn rất thiếu đạo đức. Tại sao lại nên nghĩ là một sự hợp đạo lý để canh phòng cho đạo đức của riêng một ai (hay ngay cả hạnh phúc của tha nhân) trong đời sống kế tiếp bằng phí tổn của nỗi đau khổ hiển nhiên của con cái mình trong đời sống này. Thế giới theo Gandhi là một thế giới mà hàng triệu người có thể đã phải chết để cho những hy vọng rằng một ngày nào đó những người theo Ðức quốc xã sẽ ngờ vực đến cái tốt lành của Vương quốc nghìn năm của họ. Thế giới của chúng ta là một thế giới ở đấy bom đạn thỉnh thoảng phải được đổ xuống ở những nơi thiếu các mối nghi hoặc ấy. Chính ở đây chúng ta đi đến một khía cạnh kinh hoàng của cuộc chiến tranh thiếu cân xứng vể đạo lý: khi kẻ thù mình không ngần ngại thì sự ngần ngại của chính mình trở nên một khí giới khác trong tay chúng.

Cho đến nay, vẫn chưa biết được việc điều đó sẽ có ý nghĩa gì để chiến thắng cuộc chiến tranh chống “khủng bố” – hay chẳng biết những dã man tôn giáo vốn tạo được sinh khí cho kẻ thù của chúng ta cuối cùng có thể tẩy sạch đuợc khỏi thế gian hay không– nhưng thật cũng quá rõ ràng là sự thể sẽ như thế nào nếu như chúng ta thua. Tính sơ sơ bước đầu thì đời sống dưới ách Taliban là cái mà hàng triệu người Hồi giáo quanh thế giới này muốn áp đặt lên chúng ta. Từ lâu họ đã thiết lập một loại xã hội trong đó – khi thời cơ tốt xảy đến – đàn bà sẽ còn tiếp tục bị biến mất, không ai nhìn thấy được và bất cứ ai muốn hiến mình cho các tự do dục tình, tri thức, tâm linh sẽ bị sát hại bởi đám đông của bọn người sưng sỉa và thất học. Không cần phải nói thêm, sự việc này là một viển ảnh đáng để cả thế giới phải kháng cự lại. Chúng ta không thể để mối e ngại của mình về những loại tổn thất chung địch ta  làm tê liệt chính mình bởi vì kẻ thù của chúng ta không hề có các thứ e ngại ấy. Chúng là loại giải pháp giết-trẻ-con-trước trong chiến tranh, và chúng ta thì bỏ qua đi sự khác biệt căn bản giữa bạo lực của chúng và bạo lực của mình trong mối an nguy của chính mình. Cứ nhìn vào sự tăng trưởng của vũ khí trên thế giới, chúng ta không còn được cái lựa chọn phát động cuộc chiến này bằng gươm giáo nữa. Và dường như, chắc chắn rằng các hình thái khác nhau của loại tổn thất tương tàn (collateral damages) sẽ trở nên một phần của đời sống chúng ta trong nhiều tháng năm sắp đến.

Lê Quốc Tuấn dịch và giới thiệu