Cứ mỗi lần muốn đến thăm nhà văn Tô Hoài, tôi cứ phải gọi điện cho một trong hai địa chỉ, hoặc ở phố Đoàn Nhữ Hài, trung tâm Hà nội, hoặc ở nhà C3 Nghĩa Tân. Khi biết cụ ở đâu là tôi xác định được tình trạng sức khoẻ của cụ. Nếu ở Nghĩa Tân có nghĩa sức khoẻ của cụ bình thường ở mức “lai rai”, nghĩa là vẫn chung sống với hai bệnh mãn tính: bệnh gút và bệnh tiểu đường giai đọan 2. Ở Nghĩa Tân là nhà Thành phố cấp cho khi cụ rời Hội Nhà Văn về làm chủ tịch Hội Văn Nghệ Hà nội (1966-1996), cụ nhường cho gia đình con gái, chỉ giữ lại một buồng để làm việc cho yên tĩnh. Khi sức khoẻ bình thường thì cụ ở đây, vừa để viết, vừa để cô con gái dược sĩ hàng ngày có thể tiêm thuốc, điều chỉnh lượng đường trong máu. Còn những lần sức khoẻ trục trặc đáng lo hơn như tim mạch, huyết áp cao thì cụ lại về Đoàn Nhữ Hài với cụ bà, gần bệnh viện Hữu Nghị hoặc những bệnh viện có chuyên khoa giỏi. Lần này tôi đến C3 Nghĩa Tân thăm cụ, lợi dụng tình trạng sức khoẻ ổn định của cụ để ngồi hầu chuyện cụ lâu hơn.
Hoá ra mấy năm vừa qua cho đến nay là thời điểm cụ có thể tạm tổng kết cuộc đời hoạt động cách mạng và văn học nhân kỷ niệm ngày sinh tròn tuổi 90. Kèm theo tấm bảng mừng thọ của Thành Ủy Hà nội, cụ còn được Huy hiệu 60 năm tuổi Đảng, rồi Huân chương Độc Lập hạng Nhất. Đúng theo Từ điển Văn học thì cụ sinh ngày 7 tháng 9/1920. Nhưng ngay từ đầu năm, đã có những tổ chức mừng thọ cụ, thí dụ Hội Nhà văn Hà Nội cử đại diện đến nhà mừng thọ cụ từ đầu tháng Tư, Hội Liên hiệp VHNT Hà Nội thì trung tuần tháng Năm tổ chức tại trụ sở Hội với sự có mặt của nhà thơ Hữu Thỉnh Chủ tịch Hội Nhà văn VN. Chủ tịch Hội VHNT Hà Nội Bằng Việt thì còn nhân danh cả người cùng tuổi ( 1941) với Dế mèn, đứa con tinh thần nổi tiếng của cụ, để chúc thọ cụ.
Tôi hỏi:
-Thưa bác, cũng nên là dịp tổng kết về tác phẩm đã được xuất bản? Tôi không làm sao có được con số chính xác này nếu chỉ căn cứ vào phần Cùng tác giả sau mỗi cuốn sách của bác.
Tô Hoài nở nụ cười hiền hậu:
-Thì chính tôi cũng không biết được chính xác: sách cho người lớn khoảng 150 cuốn, sách cho thiếu nhi khoảng 70 cuốn gì đấy! Với lại số đầu sách xuất bản lại không ứng vào số tác phẩm mình viết, có nhiều cuốn tái bản riêng, lại có những cuốn tái bản in gồm cả mấy tác phẩm làm một đầu sách.
Tiện tay, cụ rút mấy cuốn đang đặt trên bàn làm ví dụ.
Ba pho sách kỷ niệm
Nghìn năm Thăng Long- Hà Nội
Thì ra, dịp kỷ niệm Nghìn năm Thăng Long- Hà nội 2010, cụ có đến 3 pho sách dầy dặn gồm toàn những cuốn tái bản mà in gộp theo thể loại: Cuốn thứ nhất, NXB Kim Đồng đang in ghép 3 tiểu thuyết lịch sử: Nhà Chử, Đảo Hoang và Chuyện nỏ thần, khoảng hơn 700 trang, gợi người đọc nhớ đến vùng đất cổ Phong Châu, Cổ Loa với những truyền thuyết vừa mang tính huyền thoại vừa đậm màu sắc dân gian.
Cuốn thứ hai NXB Đà Nẵng đang in: Miếu Đồng Cổ gồm 62 truyện ngắn viết từ 40 năm trở lại đây, khoảng 700 trang, hầu hết là phản ảnh, ghi nhận cuộc sống ngoại thành Hà nội mà nay đã thuộc địa phận Hà nội mới.
Cuốn thứ ba in ghép 3 tiểu thuyết Quê nhà, Quê người và Mười năm, 860 trang, có thể nói đó là bộ ba tiểu thuyết cụ viết về cái làng thợ dệt ngoại ô Hà nội: làng Nghĩa Đô, nơi cụ được sinh ra và lớn lên. Quê nội thì ở làng Cát Động, Thanh Oai - Hà Đông, 20 tuổi cụ mới về quê nội. Đọc chúng, ta sẽ hình dung được những năm sôi nổi của phong trào dân chủ và tiền khởi nghĩa cùng với những tư tưởng mới mẻ tràn đến với nhà văn trẻ đang hăng hái bồng bột tiếp nhận nhiệm vụ cách mạng, cụ hoạt động Văn Hoá Cứu Quốc (1943), viết báo bí mật, tuyên truyền Cách mạng và đau xót chứng kiến nạn đói khủng khiếp năm Ất Dậu, càng thảm khốc với làng Nghĩa Đô của cụ chỉ cách Thụy Khuê bên kia con đường Bưởi mà Thụy Khuê được phát bông gạo, Nghĩa Đô là ngoại tỉnh (lúc đó thuộc phủ Hoài Đức, tỉnh Hà Đông) thì gần như cả làng chết đói.
Nhắc đến cụm tác phẩm này và thời kỳ đó, cụ bảo:
- Ấy! Ở làng Vạn Phúc thị xã Hà Đông, có cái bia đá ghi công các nhà hoạt động Cách mạng tiền khởi nghĩa, có cả tên tôi. Nhưng như vậy không có nghĩa là họ tin tưởng tuyệt đối ở anh nhà văn hay rắc rối này (cụ cười hóm hỉnh).
- Có lần mấy đồng chí Tỉnh Uỷ Hà Đông về Hội Văn Nghệ 51 Trần Hưng Đạo để phản ứng với Hội về nhân vật Hai Tâm, một nữ cán bộ cách mạng xinh đẹp mà lại lẳng lơ. Dân làng gặp tôi cũng phê bình:
“ Làng chúng tôi không có kiểu cán bộ cách mạng lẳng lơ như vậy!”
Tô Hoài thủng thẳng với nụ cười hóm hỉnh thường trực, đôi mắt nheo lại càng tinh quái hơn:
-Ấy! Tự truyện và hồi ký đều ở 3 cuốn đó! Tác giả cũng phải được ký thác một chút vào nhân vật chứ! Cách mạng thì vẫn cách mạng, lẳng lơ thì vẫn lẳng lơ!...Cát bụi chân ai bị cấm, lại được ra, lại Chiều chiều...
Tôi hơi ngạc nhiên, khi Tô Hoài cho biết: nhân vật Hai Tâm là ký thác con người tác giả ?
Tôi nhớ đến nhận định về nhà vănTô Hoài của giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh: “…nhất là sau 1986, (Tô Hoài) mới thực sự là Tô Hoài với Chiều chiều, Cát bụi chân ai, Ba người khác, Giấc mơ ông thợ dìu…
Rồi trong Từ điển Văn học (bộ mới, 2004), mục từ Tô Hoài được ghi nhận: “…Tô Hoài biết dựng lên những mặt thật và giả, mặt phải và trái, mặt tưởng chừng đúng mà lại sai và ngược lại, tưởng chừng sai mà lại đúng…trong mỗi sự việc và con người sống giữa những năm ngổn ngang, phức tạp với bao nhiêu là chuyện suốt ba thập kỷ đằng đẵng ấy!” (Nguyễn văn Long - Nguyễn Huệ Chi).
Cuốn sách bộ ba này thật gắn bó thật chặt chẽ với nội dung lịch sử cách mạng của thành phố Hà nội, nhất là khi cả tinh Hà Đông cũ đã trở thành Hà nội mới. Cuốn này NXB Hà nội sẽ xuất bản.
Từ chuyện nhỏ đến…chuyện nhỏ
Vui chuyện, nhà văn ôn lại cả thời kỳ cụ làm giám đốc nhà xuất bản Văn Học giai đoạn đầu tiên (2 phó giám đốc Đoàn Giỏi và Hoàng Cầm), cụ bị coi là hữu khuynh khi ứng tiền cho Nguyễn Bính để in lại Nước giếng thơi, ứng tiền cho nhà báo Trương Uyên (nhà báo sống trong Hà nội tạm chiếm hay viết tản văn kiểu nhàn tản như Nguyễn Tuân) để ông này viết sách về Hà nội.
Nhà văn Tô Hoài nhiều năm làm bí thư Đảng ủy Hội Nhà văn (trong khi Hà Huy Giáp làm bí thư Đảng đoàn) cùng với thời kỳ đánh bạn với giới nhà văn trước cách mạng nên ông hiểu giới này từng người từ chân tơ kẽ tóc. Khi tôi kể, vì sưu tầm tư liệu viết về cụ Nam Sơn, đồng sáng lập trường Cao Đẳng Mỹ thuật Đông Dương mà tôi được biết: nhà văn Nhất Linh tức Nguyễn Tường Tam đã đỗ đầu trong kỳ thi vào trường Cao Đẳng Mỹ thuật Đông Dương ngay từ khóa đầu tiên. Thì cụ bổ sung thêm: Đúng! Nguyễn Tường Tam còn ký tên Đông Sơn, minh họa cho các báo Phong Hoá, Ngày Nay. Cụ còn cho biết: Quang Dũng hồi lãng du ở Quảng Châu, họp ở Liễu Châu với cánh Nguyễn Hải Thần, Nguyễn Tường Tam , mê Nguyễn Tường Tam lắm! Sau thấy họ Nguyễn chỉ uống rượu khoẻ, ông chán, về đến Hà nội là bỏ hẳn đám này, về Sơn Tây học trường võ bị của ta. Khi tôi khen Phùng Cung sau khi được tự do, có tập thơ Xem đêm rất hay, nhờ vậy mà còn lại được tên tuổi Phùng Cung, chứ Con ngựa già chúa Trịnh thì người đọc quên ngay. Cụ bổ sung: Không phải cậu ấy viết sau khi bị tù, mà ngay trước khi bị…, Cung đã bảo tôi Em sẽ viết cái Dạ ký… Cứ thế, ông già tuổi 90 nhớ chuyện gì cũng rất thấu đáo, nhớ từng chi tiết.
Tôi xuýt xoa nhìn những bộ sách tái bản và bản thảo dự kiến tái bản: “Trời! Có lẽ cụ chẳng cần viết gì nữa, chỉ tổ chức xếp sắp, tái bản những tác phẩm đã viết, hoặc làm các tuyển tập là đủ tiêu hết quãng thời gian còn lại…”
Cụ bảo: “Ấy chết! Còn sống còn phải viết chứ! Tôi đang định viết cuốn tiểu thuyết về thời bao cấp, lắm điều thú vị lắm! Tôi có 7 năm làm tổ trưởng dân phố ở Đoàn Nhữ Hài ( 1965-1972) mà! Cụ chỉ vào một chồng tiểu thuyết dịch mà đặt trên đầu là cuốn Đôn-kihôtê của Xécvăngtét, cuốn tiểu thuyết được một tổ chức quốc tế bình là cuốn sách hay nhất mọi thời đại. “ Trước khi bắt tay vào cuốn đó, tôi phải nghiên cứu xem thiên hạ dùng những võ gì, hoặc để tránh người, hoặc để học người…”
Rõ ràng là cả đời văn của Tô Hoài đều bám rất sát những chuyện đời thường. Qua việc thường, người thường, chuyện vặt vãnh đời thường mà tìm ra cái lạ, cái mới của đời sống, của văn học. Tự cụ cũng luôn tạo điều kiện để mình được dấn sâu thêm vào đời sống, làm cán bộ đường phố, làm cán bộ cải cách ruộng đất, hết tổng kết cải cách ở Thái Bình, Thanh Hoá lại về làm đội phó phụ trách tòa án ở Hải Dương…/.
