Trong các nền văn học, nghệ thuật  Phương Đông hình tượng Tùng đứng chon von trên đỉnh núi chống  chọi  tuyết sương  tiêu biêủ cho  những bậc hào kiệt, nhân vật chính diện  có khí phách cứng cỏi. Tùng từ một hình  tượng nghệ thuật dần trở thành một biêủ tượng đời sống văn hoá chỉ vẻ đẹp , phẩm cách của con người lý  tưởng. Bốn loại cây trúc, mai, tùng, cúc tiêu biêủ cho bốn tính cách của ngườì quân tử, đấng trượng phu: ngay thẳng, trong sạch, cứng cỏi , khiêm tốn.

Ngoài tính chất phổ quát là một biểu tượng văn hoá chỉ sự cứng cỏi ,dũng cảm , Tùng trong văn học còn là một ẩn dụ về nhân cách có nhiều biến tấu theo thời gian ,mỗi thời đại hình tượng Tùng có một hàm nghĩa không giống nhau về tính cách,về phẩm chất của nhân vật cũng như của chủ thể trữ tình. Tùng thời Lý không giống thời Trần, thời Nguyễn… Khảo sát hình tượng Tùng qua các biến thiên xã hội, ta sẽ nghiệm thấy nhiều tương tác , nhiều mô thức có tính đột biến  giữa văn học và đời sống, giữa chủ thể và khách thể!

Thời Trần ( Tk13) có một nhà văn hoá lớn : Tuệ Trung thượng sĩ. Ông tên thật là Trần  Tung, sinh năm 1230, mất năm 1291 , một người phẩm chất thanh cao, sùng đạo Phật. Ông là con Trần Liễu, anh Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn và hoàng hậu Nguyên Thành, vợ vua Trần Thánh Tông, mẹ của Trần Nhân Tông. Năm 21 tuổi được phong tước vương ( Hưng Ninh Vương), trấn giữ đất Hồng Lộ tức Vĩnh Lại, Hải Dương ngày nay. Ông cùng vua quan nhà Trần hai lần ngăn giữ giặc Nguyên, có công lớn với triều đình.Theo Nguyên sử, trong cuộc xâm lược lần thứ hai, vào ngày 10-06-1285 khi Thoát Hoan rút chạy khỏi bờ Bắc sông Hồng ,chính Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn và Hưng Ninh Vương Trần Tung đem hơn hai vạn quân chặn đánh tướng giặc  và đuổi Thoát Hoan chạy đến sông Như Nguyệt. Trong cuộc kháng chiến lần thứ ba , sách  An nam chí lược ( Lê Tắc)  cho biết Trần Tung không chỉ là vị tướng tài mà còn là một nhà ngoại giao lỗi lạc ,nhiều lần thương thuyết với giặc khôn khéo ,làm lợi cho quân ta rất nhiều.Không hiểu sao cuối đời ông đi tu,  nổi danh một người uyên thâm về đạo Phật, được Trần Thánh Tông rất khâm phục. Chính vua Thánh Tông là người gọi ông là Tuệ Trung thượng sĩ. Thượng sĩ có nghĩa tương đương là Bồ Tát, được tôn như người tu Phật đã đắc đạo. Ngoài việc viết sách Nho giáo, Đạo giáo, ông còn là nhà thơ,nhiều tác phẩm của ông ý tứ sâu sắc cho đến bây giờ vẫn còn nhiều cách hiểu khác nhau .

Trong bài Giản để tùng ( Cây tùng dưới đáy khe), Tuệ Trung có những câu:

Tối ái thanh tùng chủng kỷ niên,

Hưu ta địa thế sở cư thiên./

Đống lương vị dụng nhân hưu quái/

Dã thảo nhàn hoa, mãn mục tiền!

Có người xem bài thơ là một sự tỏ bày chua chát về nhân tình, thời thế đổi thay những lương tài của đất nước hết thời xử dụng  về ẩn dật hoa thơm cũng như cỏ dại , “phượng công sánh vai cùng gà đàn chim cuốc” , tuy nhiên đối chiếu với phẩm hạnh và cuộc đời Tuệ Trung thì cách hiểu bài  thơ như bản dịch và lời bình của  Ngô Văn Phú dễ được chấp nhận hơn :

Mấy năm trồng tỉa một chòm thông,

Chẳng thở than vì đất vắng không!

Rường cột chưa dùng, đời chẳng lạ...

Mảng vui cỏ nội với hoa đồng!

“…Thơ viết về thông mà nói về người, về bản chất của một lối sống. Sự thanh cao nhuần thấm đến từng chữ, từng lời!” “Sự thanh cao” mà Ngô Văn Phú nói ở đây  ám chỉ  việc người không than thở cho những mất mát chênh lệch  về vị trí, chức tước, luôn vui vẻ hoà đồng “mảng vui với cỏ nội hoa đồng”.Hình tượng Tùng ở đây có thể thay bằng một chữ  Hoà ( hoà đồng). Không phải là  chữ Dũng mà  là chữ Hoà , một phẩm chất quan trọng của bậc hào kiệt thời kỳ đầu xây dựng nhà  nước phong kiến tập quyền.

Hai trăm năm sau,vào thời kỳ Lê sơ,  Nguyễn Trải một khai quốc công thần mà thân thế sự nghiệp đầy những bất trắc đã thể hiện trong thơ mình một hình tượng Tùng hoàn toàn khác.Tuy có lần ông tự ví mình như “cây tùng bách sương tuyết đã quen” nhưng căn bản bao trùm lên toàn bộ tâm hồn và thơ ca của ông “tùng” không gắn với chữ Dũng như  trong truyền thống cũng không là chữ Hòa  như của Trần Tung  mà là biêủ trưng của chữ Nhân - lòng thương yêu  nhân dân,yêu thương con ngườì. Khi nhà Trần khẳng định thiên hạ, buổỉ đâù chữ Hoà của vua tôi ,của quý tộc, tôn thất,trong cộng đồng là rất cần thiết. Sang đời Lê cái cần là lòng nhân đối với con người.Xã hội phong kiến dẫu đang trong thời kỳ đi lên cũng đã bộc lộ nhiều nghịch lí  phương hại đến đời sống dân sinh. Thấy được điều đó  ta mới thật hiểu ý nghiã   hình tuợng Tùng , trong nhưng câu thơ sau :

Hổ phách phục linh nhìn mấy biết

Dành còn để trợ dân này.

Trước cuộc sống đầy “tuyết sương” của nhân dân , Nguyễn Trải nhận thức được rằng người quân tử   không chỉ  là  nhà cả đòi phen chống khoẻ thay  mà   còn phải làm hổ phách phục linh để trợ dân!  Cây Tùng sống trăm năm   chịu đựng sương giá chắt lọc trong cốt tuỷ của mình những vị thuốc trường sinh để  giúp   dân ,  trợ dân.  Đưa phẩm chất này vào hình tượng cây Tùng truyền thống, Nguyễn Trải  đã sáng tạo một hình tượng  Tùng  mới – một lí tuởng mới về bậc  trượng phu, quân tử.  Với Nguyễn Trải  Tùng không chỉ là Dũng mà còn là Nhân, chủ yếu là Nhân ! Đó không chỉ  là một sáng tạo thuần tuý nghệ thuật mà là một nét  mới mẻ của tư tưởng nhân văn Nguyễn Trải , nâng ông lên tầm một danh nhân văn hoá.

Nhà Lê theo quỹ đạo chung của các triều đại, qua thời phát triển  đến  kỳ suy vi, nhường chỗ cho Nhà Nguyễn ( Tk19).Văn học Việt Nam thời kỳ này cực kỳ phát triển với nhiều tên tuổi là những đỉnh cao của văn hoá dân tộc. Nguyễn Công Trứ là một trong số đó. Ông mang trong mình nhiều biến thiên, nhiều mâu thuẫn và cả những ước muốn vượt qua rào cản thời thế, nhưng bất lực nên chọn một lối rẽ không giống ai  so với các nhà nho thời bấy giờ. Nguyễn Công Trứ (1778 - 1858) quê làng Uy Viễn, nay là xã Xuân Giang huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh  . Đời ông có nhiều sự lạ! Học giỏi nhưng mãi đến năm  42 tuổi(1820), ông mới đỗ Giải nguyên ra làm quan dưới các triều Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức, đến chức phủ doãn. Trong 28 năm làm quan, thăng , giáng chức đến 8 lần. Là quan văn nhưng mệnh vua đem quân đánh dẹp một số cuộc khởi nghĩa của nông dân lần nào cũng thắng . Có công lớn trong việc khai hoang lấn biển ở Quảng Yên, Hải Dương, Thái Bình, Nam Định, Ninh Bình lập nên hai huyện Tiền Hải, Kim Sơn tạo dựng công ăn việc làm cho hàng vạn người được  nhân dân quanh vùng lập đền thờ khi còn sống.

Nguyễn Công Trứ là người đa tài, nhưng ở ông tài và phận nhiều khi không song hành. Đời ông trải nhiều thăng trầm, vinh nhục ,nên hiểu sâu sắc nhân tình thế thái đương thời. Đó là một xã hội đầy  nghịch lý, ông vừa khinh bỉ và ngán ngẩm  vừa phải chấp nhận nó Ra trường danh lợi vinh liền nhục/Vào cuộc trần ai khóc trước cười.  Chán chường với chốn quan trường, thấy những nghịch lý trong xã hội  nhưng ông vốn là con người hành động nên hai phần đời đã nhập cuộc - một cuộc chơi : Trời đất cho ta một cái tài/ Dắt lưng dành để tháng ngày chơi - trộn lẫn khóc cười! Cho đến cuối đời, cuộc chơi đã gần mãn,nhiều  lúc chua chát nhìn lại đời mình, ông muốn phủi tay muốn thoát ly ra ngoài .Tự bộc lộ, gói tròn tâm sự vào một hình tượng nghệ thuật độc đáo, điều đó ta có thể tìm thấy khả rõ ở bài thơ nổi tiếng của ông,bài “Cây thông”.

Ngồi buồn mà trách ông xanh,

Khi vui muốn khóc, buồn tênh lại cười.

Kiếp sau xin chớ làm người,

Làm cây thông đứng giữa trời mà reo

Bài thơ là tâm trạng của một bậc hiền tài chua xót trước thời cuộc,  ông trách cái xã hội oái oăm nhiều ngang trái, nhưng không đủ nhận thức để phủ định nó. Bởi vậy mà sinh ra bi kịch.  Xã hộị nhiêù nghịch lý, đưa đến nhiều tâm trạng bất như ý và đốí nghịch Khi vui muốn khóc, buồn tênh lại cười.Phép xuất xử , luôn gợi ý cho các nhà nho khi nào nhập thế khi nào xuất thế, khi nào ra làm quan khi nào về vườn. Có vị “về” khi đường hoạn lộ đương thênh thang để giữ lòng trong sạch,có vị không ra làm quan “chỉ tìm nơi vắng vẻ”   dưỡng thân  nhàn . Nuyễn Công Trứ nhàn khi về hưu, muốn  làm cây Thông. Với  bài thơ phải chăng ông tỏ ý thoát ly,  ở ẩn?  Không! Đây chỉ là một cách nói “ bóng gió” có tính phản kháng! Thông ở đây xuất hiện như một chữ  Phóng – Phóng lãng   bất cần đời , phản kháng cuộc sống nhiều nghịch lý.

Hai thế kỷ sau,trong đời sống đương đại, một tác giả đồng hương với Nguyễn ,trong bài thơ Cây thông bị đổ ở đền thờ Nguyễn Công Trứ (*), vẫn khai thác cái cái vẻ đẹp kiên cường và cuộc sống éo le của tính cách người xưa trong ẩn dụ mới về “Cây thông”  -  con người tích cực phải được thử thách trong hoàn cảnh  gian lao! Cây thông và đời sống thực tại ,cũng lại là một tương quan đầy kịch tính về thân phận những con người trí dũng cao cả  với miền gió lào cát trắng .Cái mạch chìm  bài thơ làm  người đọc phải suy ngẫm nhiều, một câu hỏi cứ day dứt tưởng như Nguyễn Công Trứ  sống lại cũng  tê tái . Lúc làm người thì phải chịu cảnh “khi vui muốn khóc , buồn tênh lại cười” nên mơ ước thành thông để “giữa trời mà reo”. Nhưng làm thông cũng nào tránh được đời xô đẩy nên“ đổ kềnh rễ trơ cùng trời

đất…”!Nguyễn ngày xưa và nhiều bậc  trí dũng thời nay  sau một đời ngang dọc,  mong trở về yên phận ở đất quê  mà quê hương như không bao dung nổi , bởi đất quê chỉ thích hợp với bạch đàn và phi lao (Và phi lao bạch đàn quen quây quần với cát) .  Cái khí phách cứng cõi, tấm  lòng Nhân  mênh mông  cuả Thông  dễ trở thành lạc lõng  đâu dễ sống chung với cát, với phi lao bạch đàn…

Hình như thời nào cũng có một nghịch lý giữa cái mơ ước cao cả và thực tại tầm thường Nhưng dẫu thế thì người trí dũng vẫn phải đứng vững , phải “ tuỳ ngộ nhi an” như người  xưa từng dạy .

Đã là thông

Phải cứ can trường hát reo

nơi cheo leo vách đá ./.

Ghi chú :

(*) Võ Hồng Hải-Cây thông bị đổ ở đền thờ Nguyễn Công Trứ  - Nhân Dân 20-02-2004