Fareed Zakaria, TIME, 03/02/2011

http://www.time.com/time/world/article/0,8599,2045888,00.html

3

Trong vấn đề gay cấn về kế tục chính trị, Mubarak làm nhiều người Ai cập thất vọng cay đắng, trong đó có nhiều thành viên của nội các, những người tin rằng năm 2011 sẽ là năm chuyển sang một Ai cập không có ông ta. (Nói rõ ra, nhiều người trong đội ngũ thân cận của ông ta hy vọng rằng thủ lĩnh của họ, Gamal Mubarak, có thể sẽ vươn lên trong một không khí chính trị có kiểm soát. Nhưng ngay cả họ cũng đã nghĩ rằng chế độ này lẽ ra đã phải trở nên cởi mở hơn nhiều.) Năm ngoái, Mubarak ra tín hiệu rằng ông ta có ý định ứng cử thêm nhiệm kỳ thứ sáu nữa, mặc dù đã 82 tuổi và sức khỏe kém. Đó là dấu hiệu cho biết dù kinh tế có thể tiến bộ như thế nào, thì cải cách chính trị nghiêm chỉnh vẫn là điều không thể nghĩ tới.

Trường hợp Hy vọng

Giả sử Mubarak đã tuyên bố hứa không ứng cử thêm một nhiệm kỳ nữa vào năm ngoái chứ không phải vào 1 tháng Hai năm nay, thì chắc ông ta đã được hoan hô như một nhà cải cách dẫn dắt nước ông vào một kỷ nguyên mới. Hôm nay, thì điều ấy là quá nhỏ, quá muộn. Nhưng thanh danh của ông ta phụ thuộc nhiều vào loại chế độ nào sẽ kế tục ông ta. Nếu Ai cập không rơi vào hỗn loạn hay trở thành một nhà nước thần quyền theo kiểu Iran, thì nhân dân sẽ nhìn lại chế độ Mubarak một cách quý mến. Trớ trêu thay, nếu Ai cập làm tốt hơn nữa và trở thành một nền dân chủ hiệu quả, thì cái di sản của ông ta, một nhà độc tài đã thống trị đất nước trước khi nó chuyển thành tự do, sẽ hỗn tạp hơn nhiều.

Nó sẽ trở thành cái nào? Bất kỳ ai đưa ra những tiên đoán với lòng tin chắc đều đang liều lĩnh một cách điên rồ. Ai cập là một đất nước rộng lớn và phức tạp, và nó đang ở giữa một quá trình thay đổi không thể đoán trước. Chắc chắn có những dấu hiệu lộn rộn rắc rối. Khi Trung Tâm nghiên cứu Pew điều tra nghiên cứu thế giới A rập vào tháng Tư vừa qua, nó thấy rằng người Ai cập có những quan điểm sẽ đập vào mắt Phương Tây như quá khích. Pew thấy rằng 82% người Ai cập ủng hộ việc ném đá như một hình phạt đối với tội ngoại tình, và 84% ủng hộ án tử hình đối với những người Hồi giáo bỏ đạo, và trong cuộc đấu tranh giữa “hiện đại hóa” và “chính thống,” 59% đồng ý với chính thống.

Điều đó là đủ để người ta phải lo lắng về sự vùng lên của một chế độ kiểu Iran. Chỉ có điều đây không phải là tất cả những gì mà cuộc điều tra của Pew cho thấy. Một cuộc thăm dò ý kiến năm 2007 thấy rằng 90% người Ai cập ủng hộ tự do tôn giáo, 88% ủng hộ việc xét xử không thiên vị, và 80% ủng hộ tự do ngôn luận; 75% chống kiểm duyệt, và theo báo cáo năm 2010 đại đa số tin rằng dân chủ được ưa thích hơn bất kỳ loại chính phủ nào khác.

Tôi vẫn cứ tin rằng nỗi lo sợ về một nhà nước thần quyền Ai cập đã bị thổi phồng quá đáng. Iran  Shi'ite không là kiểu mẫu cho bất cứ nước nào, chắc chắn nó không là kiểu mẫu cho một xã hội A rập Sunni như Ai cập. Dân tộc này đã thấy cả Mubarak lẫn mullahs của Iran và không muốn bất cứ ai trong hai thứ đó. Có vẻ có khả năng hơn, là một viễn cảnh một nền “dân chủ tự do” trong đó Ai cập có tự do tương đối và bầu cử công bằng, nhưng cái đa số được bầu lên hạn chế các quyền cá nhân và quyền tự do, cắt bỏ xã hội công dân và sử dụng nhà nước như công cụ quyền lực của nó. Nói cách khác, nguy hiểm ở chỗ nó ít “Iran” mà lại nhiều “Nga” hơn.

Hy vọng của tôi là Ai cập tránh được con đường đó. Thành thật tôi không thể nói với bạn là nó sẽ tránh được. Nhưng có nhiều bằng chứng gợi lên rằng nền dân chủ ở Ai cập có thể hoạt động được. Trước tiên, quân đội, vẫn còn hoàn toàn thế tục, sẽ ngăn cản mọi cố gắng tạo ra một trật tự chính trị tôn giáo. Quân đội Ai cập có thể chống lại những cố gắng của những người dân chủ nhằm loại bỏ một số yếu tố của nền độc tài quân sự - vì những kẻ đặc quyền đặc lợi của các lực lượng vũ trang đã được hưởng quá nhiều lợi lộc từ chế độ đó - nhưng nó đủ mạnh và hợp lòng dân để có khả năng ngừng lại ở một điểm nào đó. Ở Ai cập, và ở Thổ Nhĩ Kỳ, quân đội có cơ hội để đóng vai trò sống còn trong việc hiện đại hóa xã hội và ngăn chặn sự thái quá của chính trị tôn giáo.

4.

Xã hội công dân Ai cập phong phú, phức tạp và có trong lòng nó giọng điệu tự do phóng khoáng dai dẳng liên tục. Từ thời Napoleon xâm lược Ai cập năm 1798, người Ai cập đã muốn bắt kịp Phương Tây. Các trào lưu tự do của tư tưởng và chính trị đã nhiều lần nở hoa trên đất nước này - nổi bật nhất là các thập kỷ 1880, 1920, và 1950. Luật Cơ bản Ai cập năm 1882 tiên tiến hơn hầu hết các hiến pháp của các nước châu Á và Trung Đông vào thời kỳ ấy.

Ai cập cũng giữ được một số yếu tố cốt lõi của một trật tự tự do theo hiến pháp, trong đó chủ yếu là hệ thóng tư pháp đã đấu tranh chống sự lạm quyền nhà nước trong nhiều thập kỷ. Trong một cuốn sách hấp dẫn và hợp thời năm 2008, Ai cập hậu Mubarak Bruce Rutherford của Đại học Colgate đã mô tả chi tiết cuộc đấu tranh lâu dài và bền bỉ của tư pháp để khắc họa vai trò độc lập của bản thân nó, ngay cả dưới một nền độc tài quân sự. Những chuyển động gần đây của nền kinh tế theo hướng cởi mở hơn và dựa trên thị trường cũng tạo ra một tầng lớp tinh hoa kinh doanh mới có một vai trò nhất định trong trật tự tự do hiến định.

Tất nhiên cũng có khả năng những cải cách kinh tế ấy sẽ không tiếp tục nữa. Giống như ở nhiều nước, các chính sách hủy bỏ bao cấp và dỡ bỏ các ngành công nghiệp được bảo hộ gây nên nỗi lo âu của công chúng và tạo nên tâm trạng chống đối từ những đầu sỏ chính trị trong kinh doanh (những kẻ này té ra chính là những kẻ đã từng được bảo hộ). Nhưng vì Ai cập cần phát triển kinh tế, nên vận động cơ bản theo hướng tự do hơn cho thị trường sẽ không có khả năng quay ngược. Những chính sách như thế đòi hỏi có những đạo luật và những tòa án tốt hơn, cộng với những cố gắng để xử lý tham nhũng và cải thiện giáo dục. Và với thời gian, chúng sẽ tạo ra một tầng lớp trung lưu độc lập hơn với nhà nước.

Sức hấp dẫn và những hạn chế của Hồi giáo.

Còn lại thách thức thật sự là vai trò của Hồi giáo, của chủ nghĩa chính thống Islamist và Muslim Brotherhood. Hồi giáo có một sức hấp dẫn đặc biệt ở Ai cập và rộng hơn, trong thế giới A rập, nhưng hiểu lý do tại sao là điều quan trọng. Các nhà độc tài thế tục đã cai trị những mảnh đất này nhiều thập kỷ và đã đàn áp man rợ tất cả các hoạt động chính trị. Chỉ có một nơi mà chúng không thể đóng cửa là các nhà thờ Hồi giáo, bởi vậy những nơi đó trở thành trung tâm hoạt động và thảo luận chính trị, và Hồi giáo trở thành tiếng nói đối lập.

Điều này không phải là phủ nhận rằng đối với nhiều người Ai cập, “Hồi giáo là giải pháp” như khẩu hiệu của Muslim Brotherhood tuyên bố. Những nhóm này có một sức cám dỗ trong xã hội Ai cập nói chung bởi vì nó đã bị khủng bố và bị cấm nhiều thập kỷ. Một khi nó phải cạnh tranh trên thị trường tư tưởng, nó có thể thấy rằng, giống như trong nhiều nước Hồi giáo, nhân dân quan tâm nhiều hơn đến vấn đề năng lực của chính phủ, tham nhũng và tăng trưởng hơn là những tuyên bố lớn lối về ý thức hệ.

Những vấn đề thiết thân này đang nằm ở trung tâm các cuộc chống đối không chỉ ở Ai cập mà cả ở Tunisia. Thật hấp dẫn khi được theo dõi cái huyền thoại “đường phố A rập” cuối cùng đã bùng ra một cách tự phát và tự do. Hóa ra không phải nó bị phá hủy bằng quá trình hòa bình Trung Đông hay người Palestin. Người Israel phản ứng với sự náo loạn ở Ai cập bằng tâm trạng lo sợ, họ tin rằng bất kỳ thay đổi nào cũng đều có nghĩa là mất an ninh đối với nước họ. Điều đó đúng đên một mức độ nào đó. Hòa bình giữa Ai cập và Israel chưa bao giờ là giữa hai dân tộc, mà chỉ là giữa hai chế độ của họ. Israel có thể phải tự hỏi nó phải theo đuổi chính sách nào để tạo ra ổn định với một nước Ai cập dân chủ. Khó lòng có thể có thuốc trị bách bệnh, nhưng giá Israel đưa ra cách xử lý mà người Palestin chấp nhận, thì chắc chắn nó sẽ giúp thuyết phục Ai cập rằng Israel không tìm cách áp bức người Palestin.

Thách thức đối với Israel là thách thức đối với Hoa Kỳ. Thái độ chung của công chúng Ai cập đối với Mỹ đã bị đầu độc bởi những năm Washington hậu thuẫn những nhà độc tài và ủng hộ kiên định đối với Israel. Cả Mỹ nữa cũng sẽ phải hỏi nó sẽ phải làm gì để có quan hệ tốt hơn với không chỉ tầng lớp thượng lưu quân sự mà với nhân dân Ai cập. Và nó sẽ phải tránh phản ứng thái quá - giống như ở Israel - chụp cho mọi chuyển động về phía bảo thủ xã hội cái mũ thánh chiến Hồi giáo. Yêu cầu phụ nữ đeo mạng che mặt khác với bảo đàn ông đeo thắt lưng mang bom tự sát. Nếu Mỹ chống lại mọi biểu hiện của lòng mộ đạo, thì nó sẽ thấy bất lực không hiểu được hay làm việc được với một Trung Đông mới, dân chủ hơn.

Khía cạnh thú vị nhất của các cuộc biểu tình ở cả Tunisia và Ai cập là vai trò của Mỹ trong trí tưởng của công chúng sao mà nhỏ bé lu mờ đến thế. Những người trên đường phố chủ yếu không quan tâm đến Mỹ, mặc dầu Obama đã trở thành một tiêu điểm khi đã rõ là ông có thể giúp đẩy Mubarak xuống. Ở Tunisia, Mỹ thậm chí đóng một vai trò còn bé hơn. Theo một nghĩa lạ lùng, điều này có thể là hậu quả của những quan điểm của cả George W. Bush và Obama trong khu vực này. Sau sự kiện 11/9, Bush đã đặt một tầm quan trọng đặc biệt vào vấn đề các nhà độc tài A rập theo một cách làm cho chúng không thể bị lờ đi. Nhưng ông ta đã làm mất uy tín sự nghiệp của ông ta với một chính sách ngoại giao cực kỳ mất lòng dân trong thế giói A rập (chiến tranh Iraq, ủng hộ Israel v.v..). Năm 2005, Mubarak đã có thể  làm nhục các nhà hoạt động dân chủ bằng cách chỉ ra rằng họ có lý lẽ ủng hộ chương trình của Mỹ đối với Ai cập.

Obama thì ngược lại, rút lui khỏi vai trò hống hách, xâm lược của Mỹ, khiến cho các nhà dân chủ tự do Ai cập tìm được tiếng nói của họ mà không bị chụp mũ là bị Mỹ giật dây. (thậm chí gần đây đám đông ủng hộ Mubarak còn cảnh cáo rằng “các lực lượng bên ngoài” đang cố làm mất ổn định Ai cập, nhưng nó không có tác dụng.) Thật ra những cuộc biểu tình ở Ai cập, Tunisia, Jordan và nhiều nơi khác đã cộng hưởng với công chúng rộng lớn hơn của thế giới A rập bởi vì chúng xuất hiện từ bên trong, đã lớn lên một cách hữu cơ và quan tâm đến điều kiện sống của người dân thường A rập.

Trong năm thập kỷ Trung Đông đã là nơi nuôi dưỡng một diễn ngôn chính trị dựa trên những hệ tư tưởng lớn. Đối với những người biểu tình Iran, Mỹ không phải chỉ là một nước hay thậm chí một siêu cường mà chỉ là “com quỷ Sa tăng khổng lồ”. Những gì diễn ra ở Tunisia và Ai cập có thể là sự quay trở về một nền chính trị bình thường hơn, được tiếp sức bằng những thực tế của thế giới hiện đại, đã bén rễ trong hoàn cảnh của mỗi nước. Theo nghĩa này, đây có thể là những cuộc cách mạng hậu-HoaKỳ đầu tiên của Trung Đông./.