1. Sự thâm nhập của huyền thoại vào văn học viết là một hiện tượng lạ. Sự thâm nhập của huyền thoại vào truyện ngắn Việt Nam từ 1986 đến nay lại càng lạ hơn. Từ sau 1975, nhất là từ sau đổi mới, chúng ta chứng kiến sự tái xuất đầy ấn tượng của huyền thoại trong đời sống văn học nghệ thuật: âm nhạc, điện ảnh, văn học… Đặc biệt, huyền thoại trở thành một tố chất thể loại vừa mới mẻ vừa mạnh mẽ trong truyện ngắn giai đoạn này. Đi sâu vào đời sống thể loại, chúng ta sẽ thấy: huyền thoại không phải chỉ trở lại ở một vài hiện tượng riêng lẻ, ngược lại, những sáng tác huyền thoại đã hình thành một dòng truyện ngắn: truyện ngắn - huyền thoại. Huyền thoại thực sự đã tạo nên một hình thể truyện ngắn mới ở Việt Nam. Dựa vào những hình thể mới của truyện ngắn - huyền thoại Việt Nam, người ta cho rằng, đó là kết quả sự ảnh hưởng của truyện ngắn huyền ảo (Magical short stories), một trong ba xu hướng truyện ngắn phát triển mạnh của truyện ngắn hậu hiện đại thế giới. Thực ra, truyện ngắn huyền thoại Việt Nam được hình thành từ một quá trình tương tác vừa đa dạng vừa nhiều chiều. Đó là sự trở về với những huyền thoại, những mẫu cổ trong vốn liếng folklore dồi dào của dân tộc; đó là sự thẩm thấu truyền thống truyền kì trong văn học Việt Nam qua một chu kì phát triển dích dắc và mang tính tiệm tiến; và đó còn là sự kế thừa, tiếp thu thành tựu của văn học huyền thoại thế giới. Sự tương tác với yếu tố nội sinh và ngoại sinh đã tạo nên gương mặt vừa phong phú vừa độc đáo của truyện ngắn huyền thoại Việt Nam sau đổi mới. Trong đó, cần khẳng định rằng: yếu tố nội sinh là nguồn mạch chủ đạo. Trong khuôn khổ của bài viết này, chúng tôi nói đến con đường chủ đạo ấy và coi đó như một ngả rẽ đáng quý trong truyện ngắn huyền thoại đương đại Việt Nam.
2. Như một điều kì diệu - như một huyền thoại, trong cuộc sống đầy tường minh của những năm cuối thế kỉ XX, truyện ngắn Việt Nam lại đầy yếu tố lung linh, hư ảo với những cổ mẫu, những huyền thoại đã nằm sâu dưới bao lớp trầm tích văn hóa trong nguồn mạch folklore dân tộc. Vì thế, như đã khẳng định ở trên, trong nẻo tương tác này, yếu tố huyền thoại không phải là cái gì đó xa lạ mà quý thay khi nó đến với hiện đại từ truyền thống, đến với hiện đại từ nội lực văn học dân tộc, chúng tôi coi đó là biểu hiện của hiện tượng "lại giống thể loại". Huyền thoại trong truyện ngắn đương đại Việt Nam như kết quả của những hồi ức văn học, khi hồi ức là đặc tính rất mạnh, là gen trội rất đặc trưng của các cư dân nông nghiệp - các dân tộc gieo mầm.
2.1. Rất nhiều cây bút truyện ngắn đương đại đến với chiều tương tác này: Hòa Vang, Tạ Duy Anh, Võ Thị Hảo, Nguyễn Huy Thiệp, Phạm Trung Khâu, Lưu sơn Minh, Phạm Hải Anh, Lê minh Hà, Y Ban, Trần Chiến, Đoàn Lê, Nguyễn Hiệp, Trần Hạ Tháp, Nguyễn Văn Phú, Hà Khánh Linh,… Với tính chất là những biểu tượng có ý nghĩa sâu thẳm, vĩnh cửu; huyền thoại dân tộc đã trở về để chiếu sáng cho bao nhiêu vấn đề của cuộc sống thực tại. Đến với cuộc sống đương đại bằng những biểu tượng siêu mẫu đã ngưng tụ thành những trầm tích của bao năm tháng, bằng nẻo đường này, các cây bút truyện ngắn đương đại đã thực sự khôn ngoan khi đứng trên đôi vai của người mẹ khổng lồ. Với sự hiện hữu của những huyền thoại dân gian, truyện ngắn đương đại đã tạo nên những song đề truyền thống - hiện đại. Huyền thoại nguyên thủy không còn "nguyên phiến" mà đã được khúc xạ nhiều khi đặt dưới góc nhìn của triết mĩ đương thời. Do vậy, những truyện ngắn huyền thoại theo dạng này thực chất là giả huyền thoại, giả cổ tích; có người gọi là truyện cổ viết lại. Nói như E.M.Meletinsky: đó là phản huyền thoại, là huyền thoại lộn trái.
2.2. Một điều rất thú vị khi chúng ta bắt gặp nhiều biểu tượng huyền thoại truyền thống đã nằm lòng trong thế giới tâm hồn của mỗi con người Việt Nam được tái sinh một cách kì diệu trong truyện ngắn hôm nay: huyền thoại Thánh Gióng trong Gióng, huyền thoại Tấm Cám trong Ngày xưa, cô Tấm, huyền thoại Sơn Tinh Thủy Tinh trong Sơn tinh Thủy Tinh, huyền thoại An Dương vương trong An Dương Vương của Lê Minh Hà; huyền thoại về mẹ Âu cơ trong Bức thư gửi mẹ Âu Cơ của Y Ban; huyền thoại Sơn Tinh Thủy Tinh trong Sự tích những ngày đẹp trời, huyền thoại Tây du kí trong Nhân sứ, huyền thoại về nhân vật thần tiên trong Bụt mệt của Hòa Vang; huyền thoại về nàng Thúy Vân trong Thúy Vân của Trần Chiến; huyền thoại về nàng Kiều trong Tri âm của Phạm Hải Anh; huyền thoại về cô Tấm trong Con quạ của Nhật Chiêu,… Bên cạnh đó, âm hưởng huyền thoại trong truyện dân gian truyền thống còn được dội lên từ các motip: hóa kiếp, sự hiển linh của linh hồn người chết, motip luân hồi, motip "ở hiền gặp lành", motip "thử thách và đền đáp",… Đó còn là yếu tố thần kì, là không khí truyện, là kết cấu truyện,…
2.3. Hòa Vang nhại cổ tích với sự mở đầu bằng "Ngày xửa ngày xưa", "vào những dịp ấy" đầy tính chất phiếm chỉ trong Huyền thoại Rồng. Truyện ngắn Tạ Duy Anh đậm chất huyền thoại: Người thắng trận, Ngũ gia truyện, Truyền thuyết viết lại, Tội tổ tông,… Người thắng trận có cái form của truyền thuyết về một liệt nữ trong miếu thờ, bà Trần Thị Đoan Trang. Với cái form ấy, truyện kết thúc bằng những giả thuyết khác nhau, cách làm thường thấy ở các huyền thoại dân gian thực thụ. Truyền thuyết viết lại, đúng như nhan đề của truyện, là truyện ngắn giả huyền thoại; ở đó, tác giả đối thoại với truyền thuyết làng Đồng. Không khí truyện gợi lên cái kì ảo, biến hóa của cổ tích với những lời nguyền ám ảnh, với những nhân vật dị kì. Nhiều truyện ngắn Võ Thị Hảo gợi nhớ về thế giới của huyền thoại: Nàng tiên xanh xao, Hành trang của người đàn bà Âu Lạc, Nữ hoàng cô đơn, Đêm bướm ma, Lãnh cung, Nghiệp chướng, Báo oán, Đầu thai, Giải thoát,… Đó còn là âm hưởng ma mị của sự đi về giữa thế giới người âm và cõi dương thế trong một loạt tác phẩm: Nghĩa địa xóm chùa - Đoàn Lê, Chợ rằm ở góc cây cổ thụ - Y Ban. Huyền thoại về mẹ Âu Cơ tái xuất hiện trong nhiều truyện ngắn bây giờ: Hành trang của người đàn bà Âu Lạc - Võ Thị Hảo, Bức thư gởi mẹ Âu Cơ - Y Ban,…
2.4. Hành trang của người đàn bà Âu Lạc là một huyền thoại sáng thế mới của thời hiện đại. Hình thể truyện không khác gì huyền thoại xưa. Biến thể của truyện nằm ở tính chất hàm nghĩa, ở những dụ ngôn đầy sức hàm chứa về hành trang của những người đàn bà Âu Lạc. Người đàn bà Âu Lạc của Võ Thị Hảo "so bì" gánh nặng hành trang trên vai mình với hành trang của mẹ Dạ Dần, hành trang của mẹ Âu Cơ. Sức phát sáng ý nghĩa, tính chất mỉa mai, giễu nhại của truyện bộc lộ trong ẩn dụ: Hành trang của người đàn bà Âu Lạc nặng trĩu đôi vai bởi phải gánh thêm một mớ triết lí, một mớ trách nhiệm, một mớ quy định, lại mang nặng: một bên chồng, bên con, bên tam tòng tứ đức; lại còn chất thêm những mỹ từ của thời đại mới, … Truyện ngắn Võ Thị Hảo là minh chứng cho một điều: huyền thoại là siêu ngôn ngữ, huyền thoại phát sinh nhiều ý nghĩa cả khi hoàn cảnh nảy sinh ra nó đã trôi qua từ rất lâu.
2.5. Lê Minh Hà đã tái sinh huyền thoại Thánh Gióng qua truyện ngắn mà nhan đề đã có tính giải thần: Gióng. Giá trị quan trọng xét về phương diện thể loại là ở đó Lê Minh Hà đã tạo tác những lớp ý nghĩa mới cho huyền thoại xưa. Lê Minh Hà đã tục biên, đã viết tiếp huyền thoại. Hình tượng Gióng bay về trời như biểu tượng đẹp về sự thăng hoa để trở thành bất tử. Lê Minh Hà "nối dài" đời sống trần thế cho Gióng bằng sự trở về. Bên cạnh chi tiết Gióng trở về là tâm trạng "ào ra rồi sựng lại", là sự sững sờ của mẹ trước tình huống "Làng xóm đâu rồi. Đâu hết cả rồi. Góc rơm. Bờ tre. Chân rào. Hàng giậu. Chỉ những mắt nhìn ngấp nghé". Những câu văn ngắn như những tiếng nấc trong nỗi tuyệt vọng, nghẹn ngào của mẹ. Lê Minh Hà song chiếu nhiều phản đề nhưng không hề làm "phương hại" đến thần tượng, thậm chí còn tôn dày thêm cho thần tượng, tạo sinh cho thần tượng những suy tư trong nỗi cô đơn, trong sự cay đắng của thế thái nhân tình thời hiện đại. Đây là cách lồng truyện, cách chập cấu trúc vừa khéo, vừa tinh của Lê Minh Hà. Phong cách thể loại độc đáo cũng được Lê minh Hà thể hiện trong nhiều truyện ngắn: Ngày xưa, cô Tấm, Sơn Tinh, Thủy Tinh, An Dương Vương,…
2.6. Hòa Vang góp vào dòng truyện ngắn này những thiên huyền thoại mới đầy ấn tượng: Bụt mệt, Nhân sứ, Sự tích những ngày đẹp trời. Nguyễn Thị Tuyết Nhung nhìn thấy những ánh sáng lạ phát ra từ truyện ngắn Hòa Vang. Hòa Vang như đối thoại với quá khứ qua Sự tích những ngày đẹp trời. Ở truyện ngắn này, mệnh đề: nơi huyền thoại kết thúc là nơi truyện ngắn bắt đầu, đúng theo cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng. Nơi huyền thoại kết thúc là nơi Hòa Vang bắt đầu Sự tích những ngày đẹp trời. Tính chất giả cổ tích thể hiện ngay ở cụm từ "sự tích" trong nhan đề truyện. Hòa Vang đã "phản huyền thoại" khi bắt đầu truyện ngắn của mình bằng cái sự riêng nhỏ âm thầm rất người trong lòng người con gái lấy chồng xa: "Đó là nỗi nhớ nhà của Mị Nương". Từ đó, Hòa Vang đã liên tục đưa ra những phản đề để cùng song chiếu với những mệnh đề gắn với huyền thoại xưa. Đầu tiên là sự trao điểm nhìn cho Thủy Tinh, từ điểm nhìn ấy, Hòa Vang đã vén bức màn huyền ảo của sương khói thời gian để hé mở nhiều điều về "tâm tình Thủy tinh". Hòa Vang đứng về tình yêu của Thủy Tinh và Mị Nương khi tạo ta những sự tích tuyệt đẹp, những sự tích mới tôn vinh tình yêu của hai con người (tôi nhấn mạnh) này. Thủy Tinh hóa thành những giọt mưa để mỗi năm gặp Mị Nương một lần vào đúng tiết thu sang. Hòa Vang tạo sự tích mới khi viết những dòng đậm văn phong cổ tích: "Đó chính là nguồn gốc của những giọt mưa thu thánh thót ngoài hiên".
2.7. Là một cây bút truyện ngắn tiêu biểu, một hiện tượng văn học độc đáo của cao trào đổi mới văn học Việt Nam từ sau 1986, Nguyễn Huy Thiệp góp mặt ở phương diện tương tác này với tư cách là tác giả của những truyện ngắn huyền thoại vừa đa dạng, nhiều dư vị vừa đạt được độ kết tinh cao. Sương mù huyền thoại như bao trùm nhiều truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp. Hầu hết các truyện ngắn của ông đều có sự hiện diện của huyền thoại, cổ tích, ca dao, tục ngữ, thi ca, lịch sử… Ở Nguyễn Huy Thiệp có mô hình cổ tích qua Trương Chi, có những huyền thoại bản mường qua mười truyện ngắn trong chùm truyện Những ngọn gió Hua Tát, có huyền thoại về Mẹ Cả qua Con gái thủy thần, có truyền thuyết huyễn hoặc về con trâu đen trong Chảy đi sông ơi,… Bên cạnh đó, truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp còn gợi lên những biểu tượng sâu thẳm trong tín ngưỡng dân gian, đó là những biểu tượng mang "mẫu tính", đó là vẻ đẹp "thiên tính nữ" được tái đi tái lại qua nhiều truyện ngắn, nhiều nhân vật.
Đúng là truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp luôn tồn tại song song hai trạng thái: vừa kế thừa, bảo lưu những yếu tố thuộc về tâm thức dân gian lại vừa đối thoại và phủ định nó. Trương Chi là một mẫu mực của đặc tính đó. Vẫn là một Trương Chi xấu về hình thức nhưng tuyệt đẹp về tâm hồn, vẫn là một chàng Trương Chi sống phóng khoáng giữa bầu trời sông nước tự do; và vẫn là một Trương Chi cô đơn trong mối si tình. Thế nhưng, Nguyễn Huy Thiệp đã "phản tỉnh" cái thói quen tiếp nhận một chiều đã in sâu thành nếp trong dân gian bằng hình ảnh chàng Trương Chi vừa xuất hiện đã "trật quần đái vọt xuống sông". Trương Chi vẫn si tình nhưng "Tình yêu của chàng hướng về tuyệt đối" chứ không phải là Mị Nương vì như lời Trương Chi của Nguyễn Huy Thiệp hát:
"Thực ra, nàng đôi khi cũng rỗng tuếch và tẻ nhạt
Tâm hồn nàng có những con rắn hoài nghi…"
Nếu nói về cảm hứng "giải thiêng" trong truyện ngắn sau đổi mới thì cảm hứng ấy đạt đến cao trào ở Nguyễn Huy Thiệp. Đúng là bằng những truyện như thế này, Nguyễn Huy Thiệp đã dùng huyền thoại để giải huyền thoại, dùng cổ tích để giải cổ tích. "Nguyễn Huy Thiệp đã sáng tạo nên những folklore hiện đại, đã làm một cuộc cách mạng trong tư duy nghệ thuật so với truyền thống" [9].
3. Tất cả những truyện ngắn trên đều có điểm tựa là những huyền thoại đã nằm lòng trong tâm thức của mỗi con người Việt Nam. "Tái huyền thoại hóa" là quy luật chung của văn học nhân loại. Quy luật ấy chắc chắn sẽ mạnh hơn với đặc tính của một nền văn hóa gieo mầm như Việt Nam. Ở ngả rẽ này, những truyện ngắn huyền thoại do vậy là kết quả của sự vận động, phát triển từ nội lực truyền thống văn học Việt Nam. Văn học Việt Nam giai đoạn đổi mới có diện giao lưu khá sâu rộng. Truyện ngắn Nhật Chiêu, thơ Bùi Giáng có sự ảnh hưởng đậm nét của văn học phương Tây. Thế nhưng, nói về văn xuôi: không phải nhà văn Việt Nam nào cũng là Nhật Chiêu, cũng như nói về thơ: không phải nhà thơ Việt Nam nào cũng là Bùi Giáng. Ở Việt Nam, nhiều nhà văn chưa từng biết Kafka, Macquez, J. Joyce,… nhưng chắc chắn kho tàng huyền thoại đã nuôi họ lớn dần từ trong sâu thẳm của vô thức tuổi thơ. Đến với hiện tại từ cội nguồn folklore truyền thống, truyện ngắn đương đại đã đi con đường riêng của mình để hòa nhập vào thành tựu phát triển của truyện ngắn đương đại thế giới./.
Nha Trang, 10/2010
Tài liệu tham khảo:
1. M. Bakhtin (1993), Những vấn đề thi pháp Đoxtoiepxki, NXB Giáo Dục, Hà Nội.
2. M. Bakhtin (1992), Lí luận và thi pháp tiểu thuyết, Trường Viết văn Nguyễn Du, Hà Nội.
3. Roland Bathes (2008), Những huyền thoại, NXB Tri Thức, Hà Nội.
4. Lê Huy Bắc (2004), Truyện ngắn: Lí luận tác gia và tác phẩm (Tập 1), NXB Giáo Dục, Hà Nội.
5. Lê Huy Bắc (2003), Truyện ngắn hậu hiện đại thế giới, NXB Giáo dục, Hà Nội.
6. Kate Hamburger (2004), Logic học và các thể loại văn học, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.
7. E. M. Meletinsky (2004), Thi pháp của huyền thoại, NXB ĐHQG H Nội, H Nội.
8. Nhà xuất bản Văn hoá thông tin (2002), Đi tìm Nguyễn Huy Thiệp, NXB Văn hoá thông tin, Hà Nội.
9. Nguyễn Thị Tuyết Nhung, Ánh sáng lạ từ truyện ngắn Nhân sứ của Hòa Vang, hnue.edu.vn
