A.      MỞ

Thơ là âm-nhạc trong ngôn-ngữ rất tự-nhiên (a priori) của con người, mặc zù không fải ai cũng là thi-sĩ. Thơ hay (tuyệt vời) là đỉnh cao nhất của ngôn-ngữ, và thi-nhân đúng là một vũ-trụ nhỏ có trong tâm-hồn mình nhiều sợi “tơ” va vào cảm-jác để thành thơ.

Bài thơ sau đây của Szabó Lőrinc có cái tên Nefelejcs mà Hồng Nhung  chuyển sang Việt-ngữ gọi là Nefelejcs -Đừng Quên Em.

B.      NEFELEJCS – ĐỪNG QUÊN EM

Trong các loài hoa tôi yêu trước nhất Nefelejcs – Đừng Quên Em

xanh biếc: ôi cái tên xinh, biết trò chuyện thỏ thẻ

như muốn thổ lộ í ngĩa đóa hoa xinh:

như muốn van nài người khác lắng nghe

em muốn thế (chắc em cần như thế, đúng không

khi đã van nài?) rằng ĐỪNG QUÊN EM! Anh nghe

rất rõ, tiếng bầu trời trăm sắc, để đôi khi thì thầm

anh tự nhủ, hay anh không thì thầm nhỉ, chỉ

chờ đợi, vô cùng chờ đợi, tiếng  tim anh nói hộ, hay từ tai anh:

anh không biết, có phải anh mường tượng?

hay anh đánh lừa hoa bằng thảng thốt tên hoa? … Nhưng

cho zù đánh lừa đi chăng nữa, anh đã tự yên lòng, bởi chút

giãi bày chẳng là jì cả - bởi anh rất yêu hoa

sao quên được, anh, không bao giờ quên em được.

C.      ĐỌC

Không thể nói tôi đọc thơ của Szabó Lőrinc. Thật jản-zị tôi không biết tiếng Hung.

Tôi đọc thơ của Hồng Nhung, vì ngôn-ngữ và chữ viết là tiếng Việt, và ngay cả tâm-tình, zù cho cảm-ứng của Hồng Nhung đến từ tác-fẩm của Lőrinc.

Chúng ta đọc Chinh-fụ Ngâm-khúc của Fan Huy-Ích (theo Hoàng Xuân Hãn), hay Đoàn thị Điểm, chứ chúng ta không đọc tác-fẩm đó bằng chữ Nho của Đặng Trần Côn. Hơn nữa, chính Fan Huy-Ích cũng đã xác-nhận là: “Nhân khi thanh nhàn ta fiên thành khúc mới.”

 Thực tình chúng ta không biết ngôn-ngữ và tình-cảm của Lőrinc và Hồng Nhung gần-gũi và xa cách nhau thế nào trong bài Nefelejcs. Đây không fải là bản zịch trong lớp học để trắc-ngiệm khả-năng tiếng Hung. Đây là sáng-tạo.

Chúng ta nói về THƠ trong mọi ngôn-ngữ (languages), nhưng chúng ta không thể bảo THƠ trong ngôn-ngữ A jống THƠ trong ngôn-ngữ B. Cho nên câu nói “zịch là jiệt” rất đúng trong thơ. Zịch đúng là vô tình hay cố-í xóa bỏ Identity của chính-bản và thay thế bằng một Identity khác. Người zịch thơ bỗng nhiên trở thành tác-jả một bài thơ, nhất là bản-zịch là một tuyệt-fẩm.

Tôi thích tiếng thơ (âm-điệu) và cách jeo chữ trong bài Nefelejcs - Đừng Quên Em của Hồng Nhung. Tôi thích luôn cả bố-cục của bài thơ. Không hiểu vì sao, ngay cái đầu đề bài thơ cũng đã làm tôi lưu í.

Đầu-đề này có mấy vần? Xin thưa ngay nó có có sáu vần. Nếu tôi đặt nó vào thể “Lục Bát”, chúng ta sẽ thấy ngay:

Nefelejcs – Đừng Quên Em

Zù năm tháng đã khuây zần nhớ mong!¹

Chữ “Nefelejcs” có ba âm hợp với ba âm Việt “Đừng quên em”. Thế nên, theo jai-điệu thơ Việt đầu đề đã là một câu thơ.

 “Nefelejcs” là một chữ trong tiếng Hung, chúng ta nge chắc fải lạ tai, nhưng “Nefelejcs” nge ra độc-đáo. Nó gây cho người đọc một cảm-jác bâng-khuâng về cái tên. Chẳng hạn, tên của một người đẹp chưa bao jờ thấy ở cõi trần. Đúng thế! Họa may chỉ có những người như Hồng Nhung ở Hungary, và fải để í đến hoa, đến Nefelejcs, mới biết mà thôi.

Đối với chúng ta, Nefelejcs là một bí mật trở nên mông-lung và huyền hoặc rất tâm-đắc với cái mông-lung và huyền-hoặc của thơ – đặc-biệt trong bài “Đừng Quên Em” tiếng thơ thì thầm: “độc-thoại” hay “với ai” cũng chỉ là lối nói của tâm-tình.

 Câu nói nào cũng có jai-điệu thấp cao – tôi ngĩ rằng ngay cả ở những ngôn-ngữ nge ra rất oái-oăm và lỗ mãng, Người Tầu trong thời Tiền Lê nhận xét rằng tiếng Việt nói nge “ríu rít như chim”, còn ngày nay người Anh-Mĩ lại liên-tưởng tiếng Việt nói ra như ca-hát (sing song).

Thế thì trong “Nefelejcs –Đừng Quên Em”, “Nefelejcs” là cung bậc cao, còn “Đừng Quên Em” là cung bậc thấp. Âm-hưởng nge rất riêng-tư nên rất trữ-tình. Có fải Hồng Nhung muốn thế không?

 Í-muốn có thể ở trong thời-jan khoảnh-khắc lúc này, tức là kinh-ngiệm hay í-thức; hoặc í-muốn là vận-hành tiềm tàng chảy trong vô-thức. Nếu vậy, í-muốn fải là của một người. Trong í-muốn ấy có biết bao nhiêu biểu-trưng của người ấy (xin xem Đọc và Fê-bình Sein und Zeit của Heidegger, kì thứ tư,  zo Nguyễn Quỳnh đề-án trên VCV).

Câu tiếp theo bắt đầu là hai âm “xanh biếc”. “Xanh biếc” rồi có hai chấm (:) thế thì những jì sau đó sẽ bổ ngĩa cho hình-zung từ “xanh biếc” – trong cảm-jác xa gần, trực-tiếp và ján-tiếp, biểu-thị, biểu-tượng, siêu-thực hay trừu-tượng?

“Xanh biếc” là quán-ngữ miêu-tả “tính-từ” và “trạng-từ”. Khi ta nói: “Trời xanh biếc” thì “xanh biếc” là tính-từ”. Nhưng nếu ta chỉ nói bâng-quơ: “rất là xanh biếc”;  thì “xanh biếc” là trạng-từ chỉ sự mơ-hồ, thiên về cảm-xúc (emotive) hơn là mầu sắc.

“Xanh biếc:” trong bài thơ này là một gợi-í hơn là chỉ vào tính-chất, cho nên “xanh biếc” ở đây là “trạng-từ”.Trạng-từ trong tiếng Việt thường có hai tiếng (chữ) rất lung-linh. Bởi vậy fải nhìn vào nội-zung để biết hai tiếng (chữ) lung-linh ấy là tính-từ hay là trạng-từ, hay là nó thay đổi, bất-thường, qua lại như con thoi trong tai ta, rồi trở thành suy-tưởng của chúng ta. Tiếng thơ là tiếng đầy ám-ảnh, và bất-thường.²

“Xinh” và “đẹp” là hai vẻ ưa nhìn, nhưng không luôn luôn chỉ vào cùng một đối-tượng. Có đối-tượng “xinh” nhưng không “đẹp” và ngược lại. Vẻ “xinh” là vẻ zễ-thương hay đáng mến. Vẻ “đẹp” quyến rũ cái nhìn nhưng có loại “đẹp” xa cách và không gây cảm-jác êm đềm. Ta có thể nói “Xinh không ác và đẹp không hiền.”

“Xanh biếc” có hai chấm (:) đưa người đọc đến cái ji sau đó? Đến “xinh” (záng vẻ), đến “thỏ-thẻ” (âm-thanh). Điều này khiến tôi tự hỏi những động-từ và tính-từ ở đoạn này là nguyên-ngữ tiếng Hung của Lőrinc hay là chữ-ngĩa của Hồng Nhung?

Bản-chất của mỗi ngôn-ngữ khác nhau, cho nên zù cùng một ngĩa, hai chữ trong hai ngôn-ngữ rất khác nhau. Chúng ta chỉ cần đọc lên hay nhìn vào hai chữ “beautiful” (Anh) và “đẹp” (Việt) sẽ rõ là ở vào hoàn-cảnh cao hơn trong thẩm-mĩ hai chữ này đòi hỏi vị-trí khác nhau trong tương quan với những chữ đứng gần chúng và với những âm bên cạnh chúng. Có như thế, “xinh” hay “đẹp” mới đưa ta tới một fương-trời thẩm-mĩ khiến ta đọc thơ hay nge thơ cảm ra một thứ tính tình.

Bây jờ chúng ta hãy bàn đến vài tiếng (chữ) khác trong bài Nefelejcs - Đừng Quên Em của Hồng Nhung.

tiếng bầu trời trăm sắc. Làm sao có thể nge được tiếng trong không-jan, ngoại trừ những tiếng như sấm nổ hay tiếng chim kêu, mặc zù ở lúc hoàng-hôn là thời điểm có khi mầu sắc vô cùng rực rỡ. Thế thì chỉ là mường-tượng khi chính tiếng nói của người trong cuộc vang ra rồi lại vọng về.

Nếu vậy những tiếng như: “Ôi cái tên xinh…trò chuyện, thỏ thẻ …ĐỪNG QUÊN EM trong mộng lung zù độc-thoại nhưng tỏa khắp không-jan của người trong cuộc. Chính ở điểm của không-jan và cũng là thời-jan như thế âm-thanh và mầu-sắc mới rộn-ràng trong cái tâm siêu-thực (surrealistic) để thấy fi-lí (absurdity) lúc này chính là thực-tại.

mường tượng? Phải ở trong trạng-thái “có” và “không” lung-linh đến độ lí-trí “thấy” và cũng “không thấy” mới khiến cho người trong cuộc tự hỏi “có hay không?”

Nếu chỉ là tưởng-tượng thì có khi người trong cuộc không cần đặt câu hỏi, và cũng không cần đến câu trả lời. Ví-zụ có người nói thế này: “Tôi tưởng-tượng tôi là con thuyền đi đến cung-trăng.” Nói như thế tức là hành-động của lí-trí đang ngụy tạo ra một cái jì không-thực.

Trong ngôn-ngữ, “mường-tượng” vừa là “trạng-từ” vừa là “động-từ” và cũng có thể là ‘zanh-từ”. Trong khi ấy, “tưởng-tượng”  không có ngĩa “trạng-từ”. “Trạng-từ” là chữ rất ưu-việt trong thi-ca, nhưng thường vắng mặt trong thế-jan zuy-lí.

thảng thốt tên hoa? Có lẽ đây là một câu hay nhất trong bài.

Vì văn-fạm trong thơ không theo qui-luật tất-định (deterministic), nên câu thơ sẽ có thể lướt rất nhanh để nắm bắt “mường-tượng” hay sẽ ngừng lại chập-chờn bất-định (indetermnistic) để người đọc “nhâm-nhi”.

 Vậy thì, “thảng-thốt” có thể gợi lên một khoảng trống sau hai chữ đó, để hiểu ngầm có tiếng “gọi” như: “thảng thốt [gọi] tên hoa?” Nhưng vì “thảng thốt” là tính-từ kép, qúa mông-lung, nên người đọc có thể loay xoay xếp đặt theo tình cảm của mình. Theo đó: “thảng thốt tên hoa” có thể trở thành “hốt-hoảng [khi biết] tên hoa”, hay “bất ngờ gọi tên hoa”.

Zù thế nào cả bốn chữ “thảng thốt tên hoa” là một ziễn-tả lung-linh, mà người đọc nge xong cần iên-lặng. Từ iên-lặng lại trở về … lẩn thà lẩn thẩn. Có người bảo “say thơ” là thế.

Nói chung, Nefelejcs – Đừng Quên Em là bài thơ mềm mại với tâm-tình, lúc nhắn nhủ, lúc thỏ thẻ, lúc băn-hoăn. Đây là tình iêu đẹp và ngây thơ như bông hoa vừa nở, một thứ ần zụ thế này “có nhiều hoa, nhưng chỉ có một bông-hoa là đáng iêu thôi. Và rất mong-manh!”

 Bài thơ tiếng Hung thế nào chúng ta không biết, và có khi ngay cả rất nhiều người Hung đọc Nefelejcs nhưng không cảm thấy mãnh-liệt trong lòng.

Nhưng Nefelejcs – Đừng Quên Em thực sự là của Hồng Nhung và là một bài thơ tuyệt-vời.

Gi-chú:

1. Câu thứ hai là chữ của tôi, để làm ví-zu.

2. Trong khi trạng-từ trong tiếng Anh, Fáp, Đức được nói hay viết theo thể khác nhau rõ ràng, ví-zụ: “profound” (tính-tự) “profoundly” (trạng-từ). Hai chữ “bâng-khuâng” trong tiếng Việt chỉ có một thể, được fân-biệt là tính-từ hay trạng-từ tùy vào nội-zung ziễn-tả. “Tâm-trạng bâng-khuâng.” (tính-từ). “Lòng nhẹ bâng-khuâng” (trạng-từ). Trong câu này “nhẹ” là tính-từ, còn “bâng-khuâng” là trạng-từ.

( El Paso. 2011.09.17)