Lý do thôi thúc tôi tìm kiếm tư liệu để viết về Khodorkovsky là nhằm tìm hiểu về một thời tranh tối tranh sáng của nước Nga trước và sau khi Liên Xô sụp đổ, cái thời Mikhail Gorbachev thực hiện chính sách perestroika (cải tổ) và công khai (glasnost) bước đầu hình thành nền kinh tế thị trường, cái thời manh nha xuất hiện thế hệ tỷ phú đầu tiên của nước Nga như Boris Berezovsky, Mikhail Prokhorov, Roman Abramovic, Mikhail Khodorkovsky, mà nay trong số họ kẻ tiếp tục giàu, kẻ phải lưu vong ra nước ngoài, còn Khodorkovsky hiện vẫn ngồi sau chấn song sắt nhà tù. Vào cái thời đó chợ đen mọc lên như nấm sau mưa để buôn bán các mặt hàng nhập lậu từ phương Tây. Roman Abramovic buôn đồ chơi, Berezovsky làm giàu bằng cách dùng quan hệ với chính quyền để mua sản phẩm với giá bao cấp cực rẻ để bán lại với giá thị trường. Khodorkovsky thì buôn máy tính.

Mikhail Khodorkovsky (Михаил Борисович Ходорковский) sinh ngày 26/6/1963 ở Moskva, theo học tại Học viện Hoá học Mendeleyev. Từ thời còn là sinh viên vào năm 1984, khi còn một năm nữa tốt nghiệp Khodorkovsky đã mở quán cà phê trong khuôn viên Học viện và sau đó cùng các bạn học điều hành một công ty chuyên nhập khẩu máy tính hoạt động dưới sự bảo trợ của Đoàn Thanh niên Cộng sản Komsomol. Vì là đoàn viên ưu tú của Komsomol nên về sau Khodorkovsky được kết nạp vào Đảng Cộng sản Liên Xô. Năm 24 tuổi (1987) Khodorkovsky lúc đó là Phó bí thư Đoàn Thanh niên Cộng sản Komsomol của Viện Khoa học kỹ thuật Mendeleev đã có đủ tiền để mua lại Ngân hàng Menatep, sau này trở thành một trong những ngân hàng tư nhân đầu tiên thời hậu Xô Viết. Năm 1990 Khodorkovsky đã kiếm được nhiều triệu USD khi ngân hàng Menatep giành được số lượng cổ phần khổng lồ trong các công ty nhà nước được cổ phần hoá với giá rẻ. Cũng thời gian này những người Nga bình dân một buổi sáng đẹp trời thức dậy bỗng dưng thấy số tiền chắt chiu cả đời trong sổ tiết kiệm chỉ còn đủ mua vài chai rượu vodka. Năm 1994 Khodorkovsky cùng với người bạn thân tín Platon Lebedev mua nhà máy sản xuất phân bón apatit với giá 283 triệu USD. Năm 1995 Khodorkovsky mua Tập đoàn dầu khí Yukos trong một cuộc đấu giá quốc gia với giá tối thiểu 390 triệu USD, trong khi giá trị thực trên thị trường của nó lên tới vài chục tỷ USD. Dưới sự điều hành của Khodorkovsky, Yukos hồi sinh nhanh chóng và trở thành tập đoàn mang tiêu chuẩn quốc tế, được đánh giá là doanh nghiệp có tính minh bạch bậc nhất nước Nga. Với số tài sản tám tỷ USD Khodorkovsky là người đứng thứ 26 trong danh sách 476 người giàu nhất thế giới năm 2003 do Tạp chí Forbes bình chọn.

Những sự không may của Khodorkovsky bắt đầu khi ông có những hoạt động liên quan đến chính trị. Ông đã xuất hiện đúng lúc, đúng chỗ khi có mặt tại tòa nhà Quốc hội Nga để cùng với ông Yeltsin đương đầu với cuộc đảo chính hụt năm 1991. Sau khi Liên Xô sụp đổ các chính đảng ở Nga mọc lên như nấm. Ông từng ủng hộ tài chính cho hầu hết các chính đảng tại Nga, nhưng khẳng định không gắn bó với bất cứ một đảng phái nào. Ông tham gia trực tiếp vào chính quyền của Tổng thống Boris Yeltsin với vai trò Thứ trưởng dầu mỏ và khí đốt Nga. Động thái chính trị được cho là đầy mạo hiểm của ông chủ Yukos là việc không hề tỏ ra giấu diếm sự ủng hộ của mình đối với các chính trị gia đối lập với Tổng thống Vladimir Putin, người kế nhiệm đầy quyền lực của Yeltsin từ 26/3/2000. Đó là điều mà Putin không thể nào tha thứ cho ông được. Đòn đầu tiên là vào tháng 7/2003 Platon Lebedev- người chia sẻ cổ phần với Khodorkovsky trong Yukos bị bắt vì cáo buộc gian lận. Đòn cảnh báo này vẫn chưa làm Khodorkovsky tỉnh ngộ mà vẫn tiếp tục dính líu vào chuyện chính trị. Bốn tháng sau, vào tháng 11/2003 lực lượng an ninh Nga với súng ống đầy mình ập vào còng tay Khodorkovsky ngay trên chiếc chuyên cơ tại một sân bay ở vùng Siberia. Cơ quan điều tra Nga sau đó nhanh chóng thu thập đủ chứng cớ để buộc tội Yukos do Khodorkovsky chịu trách nhiệm chính đã trốn thuế với số tiền khổng lồ. Do không thể thanh toán khoản nợ thuế này, tập đoàn dầu khí hàng đầu nước Nga đã tuyên bố phá sản năm 2006. Số phận của Yukos được quyết định thông qua các cuộc đấu giá tài sản do nhà nước tổ chức. Khodorkovsky và bạn tù đầy duyên nợ Platon Lebedev phải bóc lịch trong một trại lao động cải tạo có từ thời Liên Xô ở vùng Chita, phía đông Siberia, cách thủ đô Matxcơva 4.700 km về phía đông. Trong nhà tù, vào khoảng tháng 6/2000 ông đã tuyệt thực ba ngày để phản đối bản án. Bản án của Khodorkovsky đáng lẽ kết thúc vào năm 2011 thì đầu năm 2009 bộ đôi Khodorkovsky và Lebedev được chuyển về Moskva để đối mặt với phiên toà thứ hai liên quan đến tội danh tham ô 27,7 tỷ USD và rửa số tiền gần 12,5 tỷ USD. Với hai tội danh này cựu tỷ phú từng giàu nhất nước Nga sẽ phải tiếp tục ngồi tù ít nhất đến năm 2017.

Những ngày gần đây dư luận rộ lên với chuyện bố già Nguyễn Đức Kiên bị bắt. Sự lên voi xuống chó của Nguyễn Đức Kiên và Khodorkovsky rất khác nhau nhưng tôi vẫn lờ mờ thấy cái hoàn cảnh xã hội tạo ra hai ông trùm một người Việt, một người Nga hình như có cái gì đó giống nhau mà tôi trăn trở mãi vẫn không giải thích được. Vì vậy tôi viết bài này để chư vị độc giả cùng đọc và suy ngẫm.