Nguồn của dòng sông mang tên Văn Cao là tâm hồn phong phú của nhà nghệ sĩ tài ba, trong lãnh vực âm nhạc cũng như thi ca. Sau khi ra khỏi vùng lưu vực hoang vu của tiềm thức, dòng sông tẻ ra ba nhánh trôi miên man trong huyền ảo của khói trắng sương mù.  Nhánh sông dài nhất mang tên là dòng nước "Thiên Thai", dòng nước mênh mông chạy thẳng một đường dài về phía chân trời xa thẳm. Nó biến mất trong mây khói nơi đây, dường như cả dòng sông đã từ từ cất mình bay lên cao, còn vọng xuống tiếng róc rách của con thuyền ai đó đang lạc về nơi tiên cảnh. Nhạc bồng lai hay sông nước dạt dào, hai con hạc trắng vỗ cánh hay hình bóng hai chàng Lưu Nguyễn đưa tay giã từ quê hương tục lụy, ta nghe chìm đắm trong huyền mộng mơ hồ. Có lúc bài hát như cơn thủy triều dâng lên trầm trầm, có lúc du dương phảng phất hình dáng một bầy tiên nữ múa hát, những trái đào màu đỏ, những thắt lưng màu xanh da trời... Theo lời phê bình của Nietzsche thì đối với nhạc sư Richard Wagner tất cả những gì hiển hiện đều trở thành tiếng vang và tất cả những âm vang đều lao mình về ánh sáng mà trở thành hình ảnh, đó là một tương quan giữa thị giác và thính giác. Chính nhờ tương quan này mà tiếng nhạc của Văn Cao, giá như không có lời hát, vẫn có thể dẫn đưa chúng ta về miền sương khói của đào nguyên, thấy hiển hiện qua âm thanh một cõi thiên thai trong sáng nhịp nhàng đầy tiếng hát ở bên kia thời gian tục lụy. Cũng như một hòa âm tuyệt diệu có thể cho ta thấy trước mắt một bình nguyên lồng lộng hay một sa mạc xa xăm trong tiếng trầm hùng của đoàn kỵ mã. Và cũng nhờ tương quan giữa thị giác và thính giác ấy mà Xuân Diệu ngày nào đã nghe được nhịp điệu trong màu vàng của rừng thông khi đến mùa tình ái trút xuống mênh mông, phấn thông vàng hòa tấu một bản nhạc không có âm thanh mà chỉ có tiếng nhịp nhàng của màu sắc.

Trong khi dòng sông thiên thai đầy màu sắc của thi ca Ðông phương khuất lấp ở cuối chân trời, nhánh sông "hiện thực" của Văn Cao bắt đầu trườn mình đi tới. Văn Cao nhạc sĩ, và Văn Cao cũng là một nhà thơ có tài, điển hình qua bài thơ "Chiếc Xe Xác Qua Phường Dạ Lạc". Trong bài thơ này, Văn Cao mô tả một cảnh lầm than của xã hội, một hình ảnh tương phản vô cùng bất công khi chiếc xe xác chở thi hài của những kẻ nghèo đói đi ngang qua một xóm ăn chơi ở Hà Nội trong vụ đói năm 1945. Nhánh sông thứ hai của tâm hồn Văn Cao bây giờ chảy quanh co trong một thành phố sa đọa rác rưới, những dãy hồng lâu rũ rượi mấy hình hài trụy lạc, những chuỗi tiền gieo mạnh trong ghê lạnh của đêm trường chết chóc, những ánh sáng vẫy người vào đêm khỏa thân khiêu vũ, những điệu kèn vô luân, hương nha phiến chập chùng, áo thế hoa lượn lờ tìm hoan lạc, trong lúc ấy thì chiếc xe xác âm thầm chở xác người ra khỏi thành phố khi tiếng gà bắt đầu gáy sáng. Nhánh sông hiện thực trườn đi trong đêm tối, sương khói bây giờ là không khí ma trơi chập chờn, là ánh đèn đỏ quạnh máu người, là đốm lửa ngã tư hư huyền, là tiếng sáo ma quái của xe xác, là ngoại ô lầy lội mưa đêm, là tiếng gà tàn canh báo tin những kiếp người đã ra khỏi vực... Tính chất hiện thực trong thơ Văn Cao pha lẫn với huyền hoặc, lầm than xã hội trở thành một hình ảnh siêu thực ma quái.  Nhánh sông hiện thực đi vào thành phố không phô bày sự thật của cuộc đời, chỉ phản chiếu hình ảnh xã hội dưới đáy nước bằng thêu dệt của tưởng tượng, trở thành một vũ trụ thẩm mỹ có vẻ kỳ ảo dành cho văn chương, một thứ hiện thực trừu tượng chớ không phải hiện thực xã hội. Như thế nhánh sông thứ hai của Văn Cao vẫn là nhánh sông lẩn quất trong sương mù kỳ bí, chứng tỏ tâm hồn Văn Cao có nhiều cảm hứng về sự huyền ảo. Trích vài dòng ra đây để dẫn chứng cho thấy tính chất Siêu Thực còn gọi là Hiện Thực Trừu Tượng có khuynh hướng nghiêng về Thần Bí: 

"Ngã tư nghiêng nghiêng đốm lửa

Chập chờn ảo hóa tà ma...

Ðôi dẫy hồng lâu cửa mở phấn sa

Rũ rượi tóc những hình hài địa ngục

Lạnh ngắt tiếng ca nhi phách giục

Tình tang... não nuột khóc tàn sương

Áo thế hoa rũ rượi lượn đêm trường

Từng mỹ thể rạc hơi đèn phù thế

Bóng tối âm thầm rụng xuống chân cây...

Tiếng xe ma chở vội một đêm gầy

Xác trụy lạc rũ trên thềm lá phủ...

…

Ngã tư nghiêng nghiêng chia nẻo

Dặt dìu cung bậc âm dương

Tàn xuân nhễ nhại mưa cô tịch

Ðầm đìa rả rích Phương Ðông

Mang mang thở dài hồn đất Trích

Lưới  thép trùng trùng khép cố đô

Cửa ô đau khổ

Bốn ngã âm u

(Nhà ta thuê mái gục tự mùa thu

Gác cô độc hướng về phường Dạ Lạc)

Ðêm đêm, đài canh tan tác

Bốn vực nhạc động, vẫy người

Dẫy đèn chao thắp đỏ quạnh máu đời

Ta về gác gió cài then cửa rú

Trên đường tối đêm khỏa thân khiêu vũ

...

Ngã tư nghiêng nghiêng xe xác

Ði vào ngõ khói Công Yên

Thấy bâng khuâng lối cỏ hư huyền

Hương nha phiến chập chờn mộng ảo

Bánh nghiến nhựa đang kêu sào sạo

- Ai vạc xương đổ sọ xuống lòng xe?

Chiếc quỷ xa qua bốn ngả ê chề

Chở vạn kiếp đi hoang ra khỏi vực

Mưa, mưa hằng thao thức

Trong phố lội đìu hiu

Mưa, mưa tràn trên vực

- Hang tối gục tiêu điều

Mang linh hồn cô liêu

Tiếng xe càng ám ảnh

Tiếng xe dần xa lánh

Khi gà đầu ô kêu.

Nhánh sông thứ ba được nhận thấy qua tâm hồn Văn Cao mang tên là "Bến Xuân". Ðặc điểm của nhánh sông này là tính chất yêu đời, nhánh sông đi vào vùng sương khói thơ mộng của mùa Xuân và tuổi trẻ, bớt vẻ huyền ảo hơn hai nhánh sông đã kể trên. Sương mù đã bốc thành từng đám mây trắng, làm sáng tỏ một bến nước trong thành phố có con sông chảy qua, khi gió mùa thơm ngát từng đàn én bay về, khi mùa mưa đến có bóng người thiếu nữ đến thăm căn nhà bên chiếc cầu soi nước, khi mùa ấm áp đã ra đi không quên mang theo lũ chim giang hồ và nàng cũng chỉ đến thăm một lần mà thôi. Tiếng nhạc dìu dặt mỗi đêm khuya đưa con người trên dòng sông trở về bến xuân mộng ước tương lai. Nhánh sông thứ ba vẫn là nhánh sông bắt nguồn từ tâm hồn nhạc sĩ, nên một khi thoát ra vẫn mang dáng dấp thi ca của trên sông khói sóng, sương mù tươi mát hơn thứ sương mù trên dòng sông hiện thực mà quái đản của một thành phố đầy xác chết và chưa đủ không khí huyền ảo của mù sương nơi chốn thiên thai. Nó chỉ êm ái dành cho một thời thanh bình đã mất: "Nhà tôi bên chiếc cầu soi nước, em đến tôi một lần, đôi cánh đang cùng dật dờ trên khắp bến xuân..."

Giáo sư âm nhạc Trần Văn Khê khi phê bình bản nhạc "Trường Ca Con Ðường Cái Quan" của nhạc sĩ Phạm Duy, có nhận xét là đoạn cuối của bản trường ca không có mang nhiều hơi hám dân ca của miền Nam, nhất là tiếng nhạc của những câu "Người về Tiền Giang đi về xa xăm, người về Hậu Giang xây tổ uyên ương" không có tí gì là nhạc Việt cả, và hình như nhạc sĩ Phạm Duy cho rằng miền Nam chịu ảnh hưởng Âu Châu nặng nên hành khúc Cửu Long Giang phải có hơi hám nhạc Âu Tây. Chúng ta, không phải ai cũng biết nhiều về âm nhạc, nhưng cũng xin có vài ý kiến nhân đó làm một kết thúc cho bài viết về Văn Cao. Ta nghĩ là khi đến đoạn cuối của bản trường ca, nhạc sĩ Phạm Duy hơi lưỡng lự như mất nguồn cảm hứng về dân ca, lý do vì nhạc sĩ chưa cảm thấy thích thú lắm dân ca của miền Nam, dân ca ở đây chưa thấm sâu vào tâm hồn của ông. Nhưng bản hành khúc Cửu Long Giang vẫn hay, diễn tả được cái triền miên và mênh mông của dòng nước xuôi chảy về cuối chân trời. Ðiều đó chứng tỏ hình ảnh cụ thể của dòng sông tràn đầy đã nhập tâm vào người nhạc sĩ để hóa thân thành những tiếng nhạc tha thiết hiếm có, nói rõ hơn, nguồn cảm hứng của Phạm Duy không phải dân ca miền Nam mà chính là dòng nước ngọt ngào cũng như tình người hòa thuận của miền Nam.

Ðó chỉ là sự cảm nghĩ theo chủ quan, không biết có xa xôi lắm không. Từ cảm nghĩ hình ảnh thiên nhiên hóa thân vào âm thanh nghệ thuật, ta có thể nhận định ngược lại là âm thanh cũng có thể cho ta hình dung ra một quang cảnh nào đó. Tiếng nhạc du dương trong trẻo của bản "Thiên Thai" cho thấy trước mắt một vùng thần tiên mây khói; tiếng nhạc êm đềm của bản "Bến Xuân" là màu tươi mát của khói sóng trên sông; và bài thơ huyền hoặc "Chiếc Xe Xác Qua Phường Dạ Lạc"… cả ba là những dòng sông phảng phất một thứ sương mù kỳ ảo, tuy khác biệt đôi chút về màu sắc, nhưng từ nguồn một tâm hồn thơ mộng Văn Cao, nhạc sĩ thời tiền chiến.

Trích từ Tạp chí Văn Học số 115, Sài Gòn, tháng 9 năm 1970. Xin đính kèm 2 hình bìa của Tạp chí Văn Học sưu tầm được trong diễn-đàn“Sachxua.net” (có đóng dấu G.G.X.):

Tạp chí Văn Học số 115 (tháng 9 năm 1970)

Tạp chí Văn Học số 185, Sài Gòn, tháng 6 năm 1974 (bài của Trần Văn Nam trong Tạp chí này:“Nhân Bài Hồi Ký Của Hồ Dzếnh, Bàn Về Bốn Giai đoạn Nhận Thức Thi Ca”)