Gérard Chapuis là một bác sĩ người Pháp gốc Việt đang sinh sống tại Marseille, Pháp, thường được biết đến là nhà sưu tập cổ thư và cổ vật Việt Nam, bởi anh đam mê thú chơi này khi còn là sinh viên qua tranh ảnh, báo chí… Cái tên Gérard còn được nhiều người nhớ hơn, qua sự việc anh  tham gia mua bức tranh Chiều tà của vua Hàm Nghi bán đấu giá tại Pháp vào ngày 24-11-2010 , nhằm mục đích "châu về hợp phố" cho người dân VN thưởng lãm (nhưng không thành). Mới đây, qua một số bài viết phản ảnh về tình hình mỹ thuật hiện nay của Đà Nẵng và  miền Trung, chúng tôi tình cờ nhận được thư liên lạc của Gérard.

  “Trở lại Việt Nam lần đầu vào năm 1994 và khởi đầu công việc sưu tập tem từ đấy. Một vài người bạn đã nêu nhận định ví von: “cái cách mua tem của Gérard đã làm rung rinh thị trường tem hồi đó”. Bởi vì, giống như được hướng  dẫn bởi  "bản năng bảo tồn"; tránh để hiện vật văn hoá VN rơi vào tay người nước ngoài, tôi mong muốn, lịch sử tem VN phải trong tay người VN…”. Mở đầu câu chuyện về mình, Gérard Chapuis đã nói với chúng tôi như vậy.

      Gérard cũng nói rằng, anh đã gom được bộ sưu tập ấy trong lúc điều kiện kinh tế eo hẹp nhất. Vì thử tưởng tượng, nếu chờ tới bây giờ để bắt đầu,  thì món quý hiếm ấy chắc gì còn để mà mua? Tính đến hiện nay, Gérard đã có khoảng 40.000 tài liệu bưu hoa về Việt Nam qua các thời kỳ Đông Dương, Quốc gia Việt Nam (Bảo Đại), Việt Nam cộng hoà, Việt Nam dân chủ cộng hoà, Cộng hoà miền nam Việt Nam, Chiến tranh giải phóng anh em bạn campuchia, Chiến tranh biên giới Việt-Trung, Thuế chống tư bản, Thuyền nhân vượt biên, Việt Nam xuất khẩu lao động, Việt nam thống nhất v v…Trong đó, Gerard Chapuis đã xuất bản một tập sách 46 trang, khổ lớn, có tựa đề Vietnam Essai d’ Étude de la Taxe Anticapitaliste ou Frais Terminaux( Thuế chống tư bản)  (Avril 1983 à Mai 1991), được in bởi COLFRA (Câu lac bô khảo cứu về BƯU HOA(Philately/Tem) vào năm 1998. Tập sách chia thành các thời kỳ cụ thể như: "Avril 1983 à Aout 1985, Début Septembre 1986 à fin Septembre 1986..."

    Về nguyên nhân dẫn đến công việc sưu tập tranh, Gérard cho biết: “ Tôi đến  Pháp từ năm 1977, bắt đầu vào học lớp 11, lấy bằng Tú Tài, rồi đậu tuyển vào y khoa và hoc taị Marseille. Trong những thời gian rãnh rỗi, để vơi nổi buồn tha hương, cách tốt nhất để hướng về quê hương là tôi tập Vovinam Việt võ đạo và tiếp tục học Hiệp Khí Đạo, sưu tập sách, bưu ảnh và bưu hoa (Philately)…Một ngày, tôi nhận ra, để đi tới con đường tận cùng của bộ môn sưu tập tem, dường như không thể không chú ý đến các phẩm mỹ thuật vốn đang bị lẩn khuất dưới lớp bụi thời gian.  Hơn thế nữa, đất nước Việt Nam qua những biến động lịch sử đã làm  thị trường tranh càng thêm nhiễu nhương, lẩn lộn tranh thật, tranh giả. Do đó,  bộ môn này  với tôi, trở nên một chuyên đề khó và trở thành hấp dẫn hơn. Đặc biệt, vài năm lại đây tôi thấy hội họa trong nước có những bước chuyển đổi, dung nạp nhiều phong cách lạ. Nhưng điều đáng buồn là hội họa chúng ta lại hay bị nhái, hễ một người vẽ tranh bán được thì y như rằng nhiều họa sĩ khác lập tức nhái theo phong cách đó. Điều đó khiến cho hội họa thiếu những cái nhìn riêng biệt. Tôi cho rằng do các họa sĩ này thiếu nội lực. Vì vậy, hội họa trong nước ít tìm ra được những gương mặt mới độc đáo. Khi nói chuyện về hội họa VN khả dĩ khiến người ngoại quốc quan tâm, quay đi quay lại cũng vẫn là vài đỉnh dốc cao : Nguyễn Gia Trí, Nguyễn Sáng, Bùi Xuân Phái…

   Một trong những kỷ niệm ấn tượng nhất trong việc mua tranh sưu tập của Gérard, đó là lần anh quyết định mua những bức tranh cũ, bị bỏ quên của Mai Trung Thứ, Lê Phổ, Lê thị Lựu qua những tấm ảnh chụp từ điện thoại. Khi bung hình lớn lên,Gérard vô cùng thất vọng, bởi những vết loang lổ trên tranh. Đến chừng về nước, khi thực sự tiếp cận tác phẩm, anh mới thấu hiểu giá trị của nó, và nhận ra mà đã tìm được phấn vàng dưới lớp bụi thời gian.

 Trở lại câu chuyện “vụ đấu giá bức tranh Chiều tà của vua Hàm Nghi”, Gérard nói: “Tôi có duyên với mảnh vụn văn hóa Việt và có nhiều cơ may thỉnh những món vật hồn thiêng lịch sử về bầu bạn. Tuy nhiên, đến nay, như nhiều người đã biết về bức tranh Chiều tà của vua  Hàm Nghi, nhân dịp 70 năm ngày mất của vua Hàm Nghi (2014), tôi có ý định đem tranh về cho người dân VN thưởng lãm và nếu tranh không được bảo đảm an toàn tuyệt đối  thì tranh sẽ không về Việt Nam. Tôi không nghe bất cứ tin tức gì về phía lãnh đạo tỉnh Thừa Thiên - Huế… Tôi không dám trách bất cứ ai, nhưng cứ coi là lỗi tại tôi quá nhiều tham vọng bảo vệ tranh và vì thế tranh không có duyên để trở về cố đô, mà lọt vào tay một người ẩn danh”.

   Là người con tha hương, song luôn thiết tha hướng về cội nguồn văn hoá Việt. Khi thực hiện bộ sưu tập, Gérard luôn nêu quan điểm, không phân biệt vấn đề thể chế chính trị, Bắc hay Nam. Bởi văn hóa Việt là một cuốn sách toàn vẹn, không thể để thiếu một chương nào. Vì thế bộ sưu tập của Gérard trở nên rất đa dạng, từ chiếc mũ võ tướng nhà TRẦN thế kỷ thứ XIII, tìm được ở sông Bạch Đằng, đến những tấm sơn mài của tướng Nguyễn Hữu Có tặng tướng Mỹ Lewis W. Walt. Hay phải chăng, đinh cột sống của bộ sưu tập là bức thư viết tay của vua Duy tân ? Là ruban của đội quân Pháp vào thành Huế ký hiệp ước khi Thành Thuận an thất thủ? (tháng Tám năm 1883 quân Pháp mở cuộc tấn công cửa Thuận An. Thành Trấn Hải thất thủ sau trận hỏa pháo dữ dội từ chiến thuyền Pháp; mất tiền đồn bảo vệ, kinh thành Huế bị uy hiếp khiến triều đình nhà Nguyễn bị buộc phải ký Hòa ước Quý Mùi, công nhận nền bảo hộ của Pháp trên toàn cõi Việt Nam)…

    Hiện nay, bên cạnh công việc sưu tập cổ thư và cổ vật, Gerard còn chuyển ngữ sang tiếng Pháp một số tác phẩm khảo cổ về văn hoá và phong tục của Việt Nam. Anh cũng đang có kế hoạch biên soạn một tập sách về chuyên đề văn hoá và lịch sử miền Trung. 

Ảnh: 1/ Gerard Chapuis

         2/ Bộ sưu tập gồm các tác phẩm của Mai Trung Thứ, Lê Phổ, Lê thị Lựu

Box: