Bình Định, nơi đất võ trời văn một thời từng là thủ phủ của vương quốc Chămpa huy hoàng, rực rỡ cứ ám ảnh trong tôi qua những vần thơ của Chế Lan Viên viết trong tập “Điêu tàn” khi mới 17 tuổi: “Đây những tháp gầy mòn vì mong đợi/ Những đền xưa đổ nát dưới thời gian/ Những sông vắng lê mình trong bóng tối/ Những tượng Chàm lở lói rỉ rên than”; “Đây, điện các huy hoàng trong ánh nắng/ Những đền đài tuyệt mỹ dưới trời xanh/ Đây, chiến thuyền nằm mơ trên sông lặng/ Bầy voi thiêng trầm mặc dạo bên thành”;  “Đây, trong ánh ngọc lưu ly mờ ảo/ Vua quan Chiêm say đắm thịt da ngà/ Những Chiêm nữ mơ màng trong tiếng sáo/ Cùng nhịp nhàng uyển chuyển uốn mình hoa”... Và sau này, đọc tập “Lá” của Văn Cao tôi lại thấy hình ảnh của vương quốc này hiện lên qua những vần thơ đầy ngẫu hứng: “Từ  trời xanh/ Rơi/ Vài giọt tháp Chăm/ Quanh Quy Nhơn/ Tôi/ Như đứa trẻ yêu huyền thoại”. Và rồi cũng lại được biết, chính cái hồn cốt Chăm ấy cũng nơi cảm hứng để nhạc sĩ Trịnh Công Sơn viết lên những giai điệu đầy tha thiết, lãng mạn: “Mưa vẫn mưa bay trên tầng tháp cổ/ Dài tay em mấy thuở mắt xanh xao/ Nghe lá thu mưa reo mòn gót nhỏ/ Đường dài hun hút cho mắt thêm sâu”. Cứ như thế, cái “giọt tháp Chăm” có “tầng tháp cổ” ấy của đất Bình Định đã dụ dẫn đôi chân của tôi phải một ngày tìm đến.

Khi ánh hoàng hôn đang chuẩn bị dần buông, theo con đường nhỏ dẫn vào chân đồi Đại Lộc (xã Phước Hiệp huyện Tuy Phước) trong cơn gió chiều lất phất vài hạt mưa bụi như đang thoảng ru trên những bờ lá. Hình như, dặm cỏ bên đường cũng trở nên xôn xao theo những lá vàng rơi đang loay hoay tìm chốn đậu trên lối mòn đất đỏ. Cái cảnh vật ấy ban sơ và bình yên đến lạ. Nó cứ như thể đang dắt nẻo cho tâm tưởng ta trở về với vương quốc Chàm xưa của người Chăm hàng ngàn năm trước và làm cho không gian đồi vắng như thể thêm phần huyền bí, linh thiêng. Giữa bốn bề yên ắng, dẫn lên cổ tháp là hàng trăm bậc gạch dải sỏi quét màu sơn đất đỏ loang lổ như vệt nắng cuối ngày, bất chợt hiện ra trước mắt, dưới bầu trời lộng lộng là một cụm tháp sừng sững trên giữa đỉnh đồi. Dưới tán trời xanh biếc, cụm cổ tháp Thổ Sơn (trong sách “Đại Nam nhất thống chí”, các sử gia triều Nguyễn chép là Thổ Sơn cổ tháp còn dân gian thường gọi là tháp Bánh Ít) hiện ra trước mắt tôi với dáng hình của bốn tòa cao, thấp, dài, rộng và khoảng cách khác nhau nhưng đều đẹp và quến rũ. Trong cụm tháp ấy nổi bật lên là tháp chính (Kalan) to cao nhất. Dáng hình ngọn tháp trông tựa như chiếc bánh ít lá gai (một đặc sản của địa phương, có lẽ vì thế mà người ta gọi là tháp Bánh Ít, người Pháp thì gọi tháp này là tháp Bạc; ngoài ra tháp còn có tên gọi khác như tháp Cầu Bà Gi, tháp Thiện Mẫu). Ba tháp còn lại tháp Cổng (Gopura); tháp Hỏa còn gọi là tháp Yên Ngựa (Kosagrha); tháp Bia (Porsa). Những tháp này có dáng thấp và nhỏ hơn, trong đó có một chiếc giống hình chiếc yên ngựa ở ngay cạnh tháp chính. Bốn tháp là bốn lối kiến trúc mang những sắc thái khác nhau nhưng có điểm chung là tượng thần Siva bằng đá được đặt trên các đỉnh tháp. Tất cả các tháp đều có cửa chính quay về phương Đông, nơi có mặt trời mọc. Ba phía còn lại lại ba cửa giả nhưng dáng hình và trang trí đều được làm y như cửa chính. Tháp chính có chiều cao khoảng gần 30 mét nằm uy nghi trên đỉnh đồi, nơi cao nhất. Vòm cửa của tháp chính được làm theo hình dáng mũi lao hai lớp, thu nhỏ về phía trên với những hoa văn hình xoắn kết nối với nhau và được trang trí bằng bức phu điêu tạc hình Ganesa và hình Haruman.

            Ngắm nhìn cụm tháp, ta cứ ngỡ như đang quay ngược thời gian của hàng ngàn năm xưa để bước chân vào với thế giới bí ẩn của vương quốc Chămpa (khu tháp  được xây dựng vào giai đoạn cuối thế kỷ XI – đầu thế kỷ XII, dưới thời gian trị vì của hai quốc vương Harivarman IV và V). Ta không khỏi ngỡ ngàng và kinh ngạc khi được tận thấy trí tưởng tượng và đôi bàn tay tài hoa của những nghệ nhân thời xưa. Hình dáng ngọn tháp thanh thoát, bay bổng vươn lên trời cao. Các phù điêu được trang trí, chạm khắc đủ các loại hình từ thế giới thần linh với tượng thần Siva, tượng thần Uma, thần điểu, thần Gajasimha (mình người đầu voi), thần bò Nadin cho đến các hình sư tử, quả bầu hay những dải băng hoa lá chạy dọc... Tất cả những đường nét chạm khắc, xây đắp ấy được làm một cách tinh xảo và sống động. Từng nhát khắc cứ ngọt ngào, sắc lẹm trên gạch đỏ nhưng đầy bí ẩn và đạt đến trình độ đỉnh cao của nghệ thuật điêu khắc khiến người xem không khỏi sửng sốt, thích thú. Bên trong tháp chính có tượng của thần Siva ngồi trên tòa sen bằng đá. Trải qua hàng ngàn năm, bức tượng gần như còn khá nguyên vẹn, chỉ bị vỡ một chút ít. Đứng nhìn cụm tháp với phối cảnh trên đỉnh đồi, đặc biệt là những trang trí điêu khắc trên đỉnh nóc tháp chính nhiều người đã liên tưởng đến thần thoại Meru và tinh thần Siva giáo (Meru là một dãy núi thần thoại có nhiều đỉnh. Thần Vishnu tối cao ngự trên đỉnh núi cao nhất. Các vị thần khác, tùy theo mức độ đẳng cấp, ngự ở những đỉnh núi cao thấp khác nhau trong dãy Meru).

            Thả hồn bên cổ tháp với bốn phía mênh mang cây cỏ xanh biếc, nhìn về phía dòng sông Côn, ta thấy toà tháp Thổ Sơn hiện lên trầm mặc mà đầy kiêu hãnh tựa như nàng công chúa còn đang ngủ quên giữa khu rừng cổ tích. Trong ánh nắng vàng của buổi chiều hôm, vẻ đẹp trầm mặc và kiêu hãnh ấy cứ như thể đang phô diễn và hiện ra trước mắt chúng tôi những bước đi của ngàn năm lịch sử với biết bao mưa nắng bão giông cùng tên bay đạn lạc. Những ô cửa, những thân tường lở lói, rêu phong trước mắt chúng tôi như đang nói lên tất cả. Giữa những lặng yên ấy, nghe ra, đằng sau cái yêu kiều đài các, đằng sau cái thanh thoát bay bổng, tháp cổ vẫn ánh lên những nét trầm mặc xen lẫn bao nỗi ưu buồn trĩu nặng. Sừng sững, lặng lẽ, cô độc, khu cổ tháp đứng đó không chỉ quyến rũ người xem mà còn như thể những chứng nhân ngày đêm kể lại cho đời bao cuộc tang thương dâu bể; gieo vào lòng người những nỗi sầu nhân thế với bao nỗi niềm thương luyến.

            Lặng yên bên tháp cổ, tôi như đang thả hồn trở về cái thời huy hoàng một thủa mà tưởng ra rằng, bên bờ sông Côn phía dưới chân đồi, trong ánh trăng vàng, những cô gái Chăm đang lộng lẫy xiêm y đầu đội vò xuống sông lấy nước và rộn ràng hát ca. Và nữa, như thể trước mặt tôi, ngay bãi cỏ kia, những thiếu nữ Chăm ngực nở căng tròn, đầu đội bình gốm nhảy múa, uốn éo uyển chuyển, nhịp nhàng theo từng tiếng trống Paranưng, theo từng tiếng khèn Sarani... Dưới ánh trăng khuya, những vũ nữ trong điệu múa apsara như thể đang làm nghiêng ngả đêm trời huyền ảo của muôn thủa ngày xưa ấy cứ thế hiện về khiến tôi ngây người mê mẩn. Cảnh mơ mà cứ ngỡ như thực làm cho không gian tháp cổ hiện về sao thấy bàng bạc, liêu trai.  

            Vẫn biết, thời gian như một dòng sông không bao giờ ngưng chảy. Và cái dòng trôi vô tình đầy nghiệt ngã ấy cũng sẽ làm cho mọi vật sinh ra trên nó rồi cũng mất đi một cách tự nhiên trong nó. Tất cả, đều đặn theo vòng quay của nhịp hải hà. Bởi thế có những giá trị sáng tạo của ngày hôm nay rồi đến ngày mai cũng sẽ trở thành xưa cũ. Cứ thế, dòng sông thời gian ấy lại đưa ta cập bến với những giá trị sáng tạo mới với những vẻ đẹp mới. Tuy vậy cũng có những giá trị nghệ thuật xưa cũ dù đã lùi hẳn vào trong dĩ vãng, phủ lên mình những lớp trần tích của thời gian nhưng cũng đã được chính thời gian là thứ ánh sáng làm tường chân những vẻ đẹp đích thực của quá khứ. Những tháp Chăm trên dặm dài dẻo đất của miền Trung yêu dấu, trong đó tháp Thổ Sơn là một trong những cụm tháp cổ nhất trên đất Bình Ðịnh là một minh chứng cho những điều vừa kể.

            Có lẽ, cũng bởi những giá trị ấy, cụm tháp Thổ Sơn đã được một nhóm nhà khoa học người Anh chọn đưa vào cuốn sách “1001 công trình kiến trúc phải đến trong cuộc đời” và đây cũng là công trình cổ duy nhất của Việt Nam có mặt trong cuốn sách này. Có đến nơi đây, có được trải nghiệm cảm xúc bên những tầng tháp cổ ta mới thấy thích thú và mê say những phế tích của một thời kỳ huy hoàng đã một đi không trở lại; ta mới thấy được cái ngẫu hứng và nỗi niềm tâm trạng của Văn Cao: “Từ  trời xanh/ Rơi/ Vài giọt tháp Chăm/ Quanh Quy Nhơn/ Tôi/ Như đứa trẻ yêu huyền thoại".

    (Phòng GD&ĐT Hoài Đức, Hà Nội)

Tháp Bánh Ít trong buổi hoàng hôn

Trang trí hoa văn trên cổ tháp

Tượng đá thần Siva trong cổ tháp

Bâng khuâng trong vòm cửa tháp cổ lở lói rêu phong