Truyện Kiều (*)là viên ngọc toàn bích trong kho tàng Văn học Việt Nam. Người Pháp ngay từ năm 1926 đã đánh giá: “Kiệt tác của Nguyễn Du có thể so sánh một cách xứng đáng với kiệt tác của bất kỳ quốc gia nào”. Tác phẩm đã khiến những ai muốn tìm hiểu văn hóa,văn chương Việt, nhất thiết phải tìm đến. Vì ở đó là một  áng văn chương trác tuyệt,phản ánh phẩm chất tính cách tâm hồn Việt. Soi gương Kiều,nhân gian dường như  thấy bóng dáng cuộc đời hiển hiện quanh đây.

 Truyện Kiều phản ánh xã hội phong kiến cách đây hơn hai trăm năm.Chỉ vài nhát cọ ký họa - hai câu sáu tám,vẻn vẹn 14 chữ,ngôn ngữ thuần Nôm,cụ Nguyễn đã cho ta như “sờ” thấy bản chất  các nhân vật - “Từ ông quan cho đến tên lính lệ,từ người lương thiện cho chí phường tàn bạo gian ác: nào người văn học nho nhã,nào người chơi bời phóng túng,nào người giang hồ vùng vẫy,không có mặt nào là mặt Tố Như tiên sinh không vẽ rõ cái chân dung ra”

- Kim Trọng phong lưu nho nhã : Phong tư tài mạo tuyệt vời/Vào trong phong nhã,ra ngoài hào hoa. - Từ Hải anh hùng: Râu hùm hàm én mày ngài/Vai năm tấc rộng,thân mười thước cao - Mã giám sinh,tên mối lái: Quá niên trạc ngoại tứ tuần/Mày râu nhẵn nhụi,áo quần bảnh bao - Sở Khanh kẻ bạc tình,nổi tiếng lầu xanh: Một chàng vừa trạc thanh xuân/Hình dong chải chuốt,áo khăn dịu dàng - Tú Bà,mụ má mì đồng hành cùng bóng tối nhà chứa : Thoắt trông nhờn nhợt, màu da/Ăn gì cao lớn,đẫy đà làm sao !…

Hình tượng Thúy Kiều

 Men theo bước chân lăn lóc“giang hồ”của Thúy Kiều,đi hết 3254 câu lục bát,khắp“hang cùng ngõ hẹp”trong cõi ta bà;cùng nàng hít thở hạnh phúc mong manh chốc lát;cùng nàng dằn vặt với nỗi khổ đau đoạn trường,ta mới tường tận số phận,phẩm chất một nhan sắc vẹn toàn từ“nước sơn” đến “chất gỗ”:“Làn thu thủy,nét xuân sơn/Hoa ghen thua thắm,liễu hờn kém xanh”.Chính vẻ đẹp này đã gây ra sự“hờn ghen”cuộc đời,khiến nàng không tránh khỏi là“cái mồi của Khuôn xanh để nhử người bạc mệnh,chứ ở cái đời tầm thường này,làm chi có những của quí hóa ấy mà lại để cho hoàn toàn được” !

Có lẽ khi phóng tác Truyện Kiều,về mặt lý luận Tố Như chưa ý thức khái niệm điển hình là hình thức biểu hiện ở trình độ cao của hình tượng trong tác phẩm văn học. Engels trong bức thư gửi nhà văn Harkness,có một câu nổi tiếng: "Đã nói đến chủ nghĩa hiện thực, thì ngoài sự chính xác của các chi tiết, còn phải nói đến sự thể hiện những tính cách điển hình trong những hoàn cảnh điển hình". Như thế,vấn đề điển hình không chỉ gắn liền với chủ nghĩa hiện thực mà còn thể hiện trên hai bình diện: tính cách điển hình và hoàn cảnh điển hình. Tính cách điển hình là sự tổng hợp thẩm mĩ trong sự thống nhất hữu cơ giữa những đặc tính phổ biến và những đặc tính cá biệt,đặc thù trong một nhân vật.Hoàn cảnh điển hình là bối cảnh xã hội trong đó nhân vật bộc lộ,hình thành tính cách.Trong việc xây dựng tính cách điển hình điển hình và hoàn cảnh điển hình,hư cấu giữ vai trò sáng tạo,trên cơ sở hiện thực xã hội hoặc hiện thực khách quan nào  đó.

Tố Như tiên sinh đã đặt Thúy Kiều trong hoàn cảnh điển hình - (tình huống có vấn đề,xảy ra mâu thuẫn xung đột),để nhân vật có cơ hội cọ xát với các mối quan hệ xung quanh,qua đó bộc lộ chân thực“cái tôi”của mình.

Trước mộ Đạm Tiên,hương khói vắng tanh - nghe cậu em Vương Quan kể lai lịch một ca nhi chết trẻ. Thúy Vân hồn nhiên vô tư,chê bà chị:“khéo dư nước mắt,khóc người đời xưa!” .Thúy Kiều thì không cầm được mối thương tâm : “Đau đớn thay,phận đàn bà !/Lời rằng bạc mệnh cũng là lời chung/Phũ phàng chi bấy Hóa công !/Ngày xanh mòn mỏi,má hồng phôi pha/Sống làm vợ khắp người ta/Hại thay ! thác xuống làm ma không chồng”.

Gia đình Vương viên ngoại gặp nạn vì thằng bán tơ vu oan – nguy cơ tù tội,tán gia bại sản,bên tình,bên hiếu,phải xử trí thế nào đây ? Kiều đã chọn chữ hiếu : “Để lời thệ hải minh sơn/Làm con trước phải đền ơn sinh thành/Quyết tình nàng mới hạ tình:/Dẽ cho để thiếp bán mình chuộc cha!”

Mối tình với Kim Trọng,trước sau tâm dạ Thúy Kiều là một tấm băng trinh.Trân trọng nhờ Vân (ngồi lên cho chị lạy rồi sẽ thưa),thay mình gá nghĩa cùng chàng Kim.Và khi trao kỷ vật “Chiếc vành với bức tờ mây”- Thúy Kiều đã đau đớn nắm níu lại“Duyên này thì giữ,vật này của chung”.Tâm trạng của nàng vô cùng thống thiết,rơi vào hoảng loạn:“Bây giờ trâm gãy,gương tan/Kể làm sao xiết muôn vàn ái ân!/Trăm nghìn gửi lạy tình quân/Tơ duyên ngắn ngủi có ngần ấy thôi/Phận sao,phận bạc như vôi ?/Đã đành nước chảy,hoa trôi lỡ làng/Ôi Kim lang!Hỡi Kim lang!/Thôi thôi! thiếp đã phụ chàng từ đây !”.

Đọc lại Truyện Kiều,“ta có lòng kính trọng một người đàn bà yếu đuối biết lấy cái tâm trinh bạch từ mẫn mà chống chọi với bao nhiêu những sự độc ác dơ bẩn nó cứ cố làm cho mình chìm đắm đi.Nhờ có cái tâm ấy mà đứng vững ở chỗ phong ba,đầy những ma quỉ;nhờ có cái tâm ấy mà cái nhân cách của con người ta mới thành ra tôn quí rõ rệt”.

Thúy Kiều,nét tâm-nét tướng.Bút pháp nghệ thuật của thiên tài Nguyễn Du quả thật có một không hai trong văn chương Việt !

(Saigon,vào Hạ 02/6/2015)

 (*)Theo bản Truyện Kiều – Bùi Kỷ và Trần Trọng Kim hiệu khảo(NXB Tân Việt – Saigon 1968 - bản in lần thứ tám)