Lời dẫn; Tiền nhân có câu :

Trăm năm bia đá thì mòn

Ngàn năm bia miệng vẫn còn trơ trơ

Tuy nhiên bia đá trong các nhà thờ Họ / Từ Đường của Việt Nam có vị trí cực kỳ quan trọng trong văn hoá Họ và văn hoá Việt nam.

Trong bài này chúng tôi xin bước đầu “ giải mã” gia phả khắc đá ở Việt nam .

Để viết bào này chúng tôi đã đọc qua các tác phẩm sau đây :

Trịnh Khắc Mạnh -Bước đầu tìm hiểu văn bản bia Nhà xuất bản Khoa học xã hội Hà Nội 1983;

Nhóm GS.TS Nguyễn Quang Hồng Văn khắc hán Nôm Việt nam Nhà xuất bản Khoa học xã hội hà Nội 1993

Hà Văn Tấn : Chữ trên đá , chữ trên đồng Nhà xuất bản Khoa học xã hội hà Nội 2002

Nhóm Vũ Tuấn Sán -Tuyển tập Văn bia hà Nội ( quyển I và Quyển II 0 Nhà xuất bản Khoa học xã hội Hà Nội năm 1978;

Phạm văn Khoán -Giáo trình Hán Nôm dành cho du lịch Nhà xuất bản Đại học quốc gia Hà Nội 1998

Bài viết dưới đây chỉ là thiển kiến hết sức nông cạn, rất mong các vị Cao Minh chỉ giáo cho.

Văn bia khắc gia phả nằm ở đâu:

Chúng tôi đọc thấy bia khắc gia phả đặt tại các nhà thờ Họ ở các tỉnh sau đây ( xếp  theo ABC ) :

Bắc Giang;

Bắc Ninh,

Hà Nội,

Hà Tây,

Hà Tĩnh,

Hải Dương

Hưng yên ;

Nghệ An,

Ninh Bình,

Phú Thọ,

Quảng Nam,

 Quảng Ngãi,

Thanh Hoá,

Vĩnh Phú ,

Số lượng bia tham khảo cho bài viết này :

Chúng tôi đã tham khảo chừng trên 50 ( năm mươi ).

Số Họ có văn bia :

Xếp theo ABC thì có các Họ sau đây:

Đặng

Đào

Đinh

Đỗ

Đoàn

Dương

Giáp

Hoàng

Lê

Mạc

Nghiêm

Ngô

Nguyễn

Phan

Trần

Trương

Vũ

Thơ khắc bia là ai:

Muốn tạo dựng một chiếc bia đá nó phụ thuộc vào nhiều người , nhưng nhất thiết phải có thợ khắc đá. Họ nắm một khâu thiết yếu trong công nghệ dựng bia của Việt nam .

Đơn cử những người khắc đá trên bia như sau :

-Thợ đá Trần Văn Quảng và Trần Văn Hà xã Gia Đức đã khắc bia tạo năm 1696 của họ Nguyễn ở Vũ Ên tỉnh Phú Thọ , đồng thời cũng thấy khắc bia tạo năm 1696 cho họ Lương ở Phấn Sơn tỉnh Bắc Giang ;

- Nguyễn Duy Tiến tước Hùng Tài Bá và Nguyễn Duy Nhân tước Minh tài Bá cùng khắc bia cho họ Nguyễn ở Hạ Tốn Hà Nội;

Lê Tâm thợ khắc phường Kinh Chủ khắc bia họ Nguyễn ở Phù đổng Hà Nội

Nguyễn Nhân tế khắc bia cho họ Phạm ở Cẩm Bào tỉnh Bắc Giang

Nguyễn Bạch Tường thợ khắc xã Đại Bái , huyện Gia định , phủ THuận An khắc bia cho bia họ Ngô ở Như Nguyệt tỉnh Bắc Ninh;

Ông họ Nguyễn ở Yên Việt huyện Siêu Toại khắc bia tạo năm 1570 cho họ Đoàn ở đông ngàn tỉnh Bắc Ninh.

Ai viết văn bia :

Chúng tôi nhận thấy hầu như những người viết văn bia là người có học và có uy tín với dòng họ cần tạo bia.

Ví dụ những người viết văn bia

Tiến sỹ Nguyễn Chính khoa Nhâm Tuất ( 1863) Hàn Lâm viện thị tộc học sỹ viết văn bia cho bia tạo năm 1874 của Họ Nguyễn ở Thạch Trụ tỉnh Quảng Ngãi

Hoàng Giáp Nguyễn Tư Giản người làng Du Lâm , Đông Ngàn , soạn bia 1882 cho Nhà thờ họ Phạm ở Đông Phan tỉnh Quảng Nam

Tiến sỹ Nguyễn Thuần Phu khoa Đinh Sửu ( 1637) chức lễ bộ hữu thị lang tước Phương Lộc bá cùng Vũ Quang Đại Nội doanh thư ký Công bộ công trình viên ngoại , tước văn minh tử cùng nhau soạn bia tạo năm 1651 cho họ Ngô ở Trảo Nha tỉnh Hà Tĩnh;

Tiến sỹ Nguyễn Nghiễm ( bố Nguyễn Du tác giả Truyện Kiều ) tước xuân nhạc hầu , tiến sỹ khoa tân hợi ( 1731) , tham tụng , công hộ thượng thư, kiêm quốc tử giám tế tửu

đã soạn văn bia cho Họ Nguyễn ở Tiên Điền tỉnh Hà Tĩnh ;

Ngô Tiến sỹ đậu năm 1766 và Phan tiến sỹ đậu năm 1754 cùng soạn văn bia tạo năm 1767 cho họ Nguyễn ở Phú Đa tỉnh Vĩnh Phú;

Bia tạo vào đời vua nào ?

Hầu hết bia chúng tôi tham khảo viết bài này đều tập trung vào đời nhà Lê ( vua Lê chúa Trịnh ) và Triều  Nguyễn . Chưa tìm thấy bia gia phả đời Đinh , Lê , Lý , Trần.

          Nhưng thật thú vị cũng có bia tạo dựng vào thời Tây Sơn , ví dụ như bia dựng năm 1747 đời Cảnh Thịnh Tây Sơn của dòng họ Ngô ở Hà Tây ( nay Hà Nội ) bia 2 mặt , 110 x 160 cm chữ hán có 59 dòng với 1500 chữ . Bia chạm mặt nguyệt rồng  hoa dây.

Nội dung văn bia nói gì ?

1 Chính là gia phả bằng đá :

Có thể thấy bia đá cũng chính là gia phả khắc bằng đá , ví dụ như sau

            Gia phả khắc đá của họ Nguyến Văn ở Tháp Dương tỉnh Bắc Ninh ,

Gia phả khắc đá Họ Ngô vi  ở Hà Tây ghi được 19 đời dài 500 năm

Gia phả Ngô thì ở tả Thanh Oai Hà Tây  ( nay Hà Nội ) ghi được 33 đời trong đó Ngô Thì Nhậm ( con Ngô Thì Sỹ ) là đời số 1.

2 Khắc ghi lời tiền nhân dậy con cháu :

2.3 Về học hành :

Tiền nhân rất chú trọng đến việc dạy con cháu lo việc học hành, ví dụ

Họ Bùi ở Thân Thượng tỉnh Nam Định : đậu tiến sỹ là tấm gương về Nho học để các lớp đàn em trong thôn đua nhau noi theo.

Họ Vũ ở Phù Ủng tỉnh Hưng Yên đã Khuyên con cháu cần cù học hành , “độc Thư tín thị thành gia bản “đọc sách là gốc của nhà.

Họ Nguyễn ở Phú Đa tỉnh Vĩnh Phú : đã xây trường học , lập ruộng khuyến học .

2.3 Phải giữ  nếp nhà :

Hầu hết văn bia đều nêu cao công đức tiền nhân và nhắn nhủ con cháu giữ nếp nhà , ví dụ

Bia Họ Nguyễn tạo 1765 ở Đặng Xá Hà Nội căn dặn con cháu : cần kiệm, trung hiếu , không rượu chè bê tha , không làm điều phi nghĩa.

2.4 Nếu cao việc làm công Đức :

Hầu hết các bia đều nêu cao việc làm công đức của tiền nhân ,

Ví dụ

Họ Lê ở Mai Trai tỉnh Sơn tây thwongf giúp đỡ người nghèo khổ.

Họ Nguyễn ở Gia Thuỵ Hà Nội đã giúp dân làm ngôi đình lợp ngói 5 gian , xà , cột đều dùng gỗ lim. gỗ hồng tâm.

Họ Trương ở Trung Mầu tỉnh Bắc Ninh đã tạo điều kiện cho dân lưu tán về quê làm ăn yên ổn.

Họ La ở Đức Thắng tỉnh  Bắc Giang nhân từ phúc hậu thường xuyên giúp người làng khó khăn .

Họ Đõ ở Giới tế tỉnh Bắc Ninh giúp dân xây đình ,phát thóc , ngô cho dân lúc đói kém mất mùa.

Họ Vũ ở Ngọc Trì tỉnh Bắc Ninh giúp dân gây dựng nghề tơ tằm dệt lụa.

Họ Đặng ở Tỳ Bà tỉnh Bắc Ninh : sau chiến tranh ly tán ,khai khẩn đất hoang cưu mang người cô độc , nghèo khó .

Họ Ninh ở Yên Mỹ tỉnh Ninh Bình đã định lệ nuôi các bậc kỳ lão , mở chợ và vạch rõ cương giới ruộng đồng.

Họ Nguyễn ở Loan Cốc tỉnh Thanh Hoá : là nhà phú hộ , bản tính khoan hoà từ ái , thường xuất tiền , thóc giúp đỡ người túng thiếu .

Họ Nguyễn ở Nghi Hợp tỉnh Nghệ An đã bỏ tiền chuộc lại ruộng chùa cho dân.

Mỹ thuật tạo bia :

Văn bia khắc đá cũng là một loại Minh văn.Chúng tôi không phải chuyên gia Khoa Kim Thạch học , nhưng cũng xin nêu vài thông tin về Bia khắc đá của các dòng họ Việt nam ;

Bia dựng vào thời nhà Lê thưòng có chạm hoa lá, hoa văn chữ triện, chạm hình vuông, lá cuốn , chạm dây, chạm long mã , sóng nước, hoa dây , chạm dây leo , cánh sen, rồng vờn mặt trời , xung quanh chạm rồng leo, hạc bay , phượng chầu mặt nguyệt , xung quanh hoa dây tay mướp ;chạm rồng chầu mặt trời , xung quanh hoa đơn bốn cánh xếp đều; chạm mặt trời , rồng mây; trán bia trang trí lưỡng long chầu nguyệt , diềm chạm hoa dây; chạm mặt trời , rồng , hoa lá; mặt trời, mây tua lửa viền quanh và chạm hình đầu rồng ngậm nửa hình vuông đồ hoạ; chạm mặt nguyệt , rồng mây, hoa dây; chạm mặt trời , rồng , phượng và dây leo; chạm mặt trời ,mây có chữ Thọ trong mặt trời , xung quanh hoa lá; chạm lưỡng long triều nguyệt , mây lửa viền quanh;chmạ mặt trời , rồng , nghê và hoa; chmạ mặtk trời rồng phượng;

Kết Luận :

Chúng tôi xin phép dân lời  của nhóm tác giả Vũ Tuấn Sán ( Hà Nội ) : “Văn bia là những chứng tích phản ánh những cuộc biến thiên và cả lòng thiết tha của con người muốn gìn giữ dấu vết quý giá của thời xưa để truyền dạy cho muôn đời sau Niềm tự hào về nền văn hoá lâu đời của nhân dân ta”( Tuyển tập văn bia Hà Nội , trang  9-10).

Văn bia của mỗi dòng Họ , nhưng là một bộ phận cực kỳ quan trong trong di sản văn hoá Việt nam yêu quý!