Đọc "Người giữ cồn" Truyện ngắn của Nguyễn Thế Hùng (Giải nhất cuộc thi truyện ngắn đồng bằng sông Cửu Long 2005)

Phải nói đây là một truyện viết theo lối hiện thực đến quá cụ thể, và có thể thuật lại được dễ dàng. **

Tôi xin không nhiều lời để thuật lại truyện nói trên. Câu chuyện kể về một mối tình hình thành trong quá trình chiến đấu chống thực dân (có thể gọi là một mối tình trong quá khứ), nhân vật nữ về sau hy sinh, nhân vật nam - người du kích/ biệt động năm xưa ở lại trên cồn để giữ ngôi mộ người yêu. Đan xen vào đó là một mối tình diễn ra gần đây (có thể gọi là một mối tình đương đại). Có thêm hình ảnh một cây cầu sắp được xây dựng, một mố cầu sẽ nằm trên cồn (mang tên Thương) này. Tác giả dựa vào cốt truyện trên để đưa thông điệp của mình vào.

Toàn bộ truyện đưa ra một số thông điệp như sau:

- Những người đã chiến đấu đánh đuổi xâm lăng cần được mãi mãi ghi nhớ (ông già giữ cồn và "tôi" là hai nhân vật đã và đang làm điều này).

- Lớp trẻ hôm nay nên gìn giữ truyền thống đẹp và đáng tôn trọng của những người đi trước (đã hy sinh đánh đuổi ngoại xâm...). Có những trường hợp (Thy - người yêu của "tôi") đã bàng quan trước truyền thống ấy và đáng khinh.

- Truyền thống lịch sử ấy nay được hiện thực đắp bù bởi sự phát triển, giàu đẹp của quê hương (biểu hiện qua hình ảnh cây cầu hiện đại nối hai bờ sông).

Tất cả lồ lộ ra như thế, nghệ thuật của người viết trong truyện này có chăng là mô tả thêm cảnh trời trăng sông nước, dáng vẻ nhân vật.v.v... nhưng thủ pháp không hơn gì một bài báo được viết dưới dạng ký sự, phóng sự - xuất hiện khá nhiều trên các báo trong nước - để cảm nhận thêm về điều này, xin đọc những trích dẫn ở đoạn sau (phần in nghiêng).

Theo tôi, truyện "Người giữ cồn" là một tác phẩm minh hoạ điển hình. Nghệ thuật văn chương ở đây hết sức nghèo nàn.

Truyện minh hoạ cho những ý [tưởng/niệm] rất to lớn. Những ý này hoàn toàn có thể được tải đi trọn vẹn bằng (chỉ tính những loại hình sử dụng chữ viết):

+ Bài báo.

+ Bài giảng đạo đức.

+ Tài liệu tuyên truyền.

+ Khẩu hiệu.

Trong truyện, tác giả đã sử dụng những hình ảnh, điển cố, bị ảnh hưởng của những điển phạm xưa cũ; thậm chí sử dụng từ, cụm từ đã được sử dụng rất nhiều, nói gọn lại là sáo/ mòn.

1- Dưới mộ là người vợ chưa cưới của ông. Bà trẻ mãi tuổi đôi mươi.

Cố cũng không thể bứt ra nổi sự liên hệ đến tên cuốn nhật ký "Mãi mãi tuổi hai mươi" được in vô cùng nhiều gần đây.

2- Xin bớt chút thời giờ đọc đoạn đối thoại sau đây (giữa "tôi" và Thy - người yêu "tôi"):

- Em không biết à? Đất nước mình hàng ngàn năm giặc giã nên đã mọc lên bao đá vọng phu, chẳng lẽ sự chung tình của những nàng Tô Thị cũng đáng trách sao?!

- Anh không được so sánh khập khiễng như vậy. Đá vọng phu chỉ là huyền thoại, là truyền thuyết, em không tin có một nàng Tô Thị giữa đời thường... Còn ông già Tám biết chắc cô Thương đã chết, chính tay ông già Tám chôn cất vậy mà ngày đêm vẫn thắp đèn... Không khùng là gì...

- Thật lòng em nghĩ vậy sao Thy? Vẫn biết đó là huyền thoại nhưng chẳng lẽ em nghi ngờ nốt những nàng Tô Thị giữa đời thường? Chẳng lẽ việc ông già Tám ngày đêm thắp đèn giữa cồn cho mọi người nhìn thấy mà nhớ về một thời oanh liệt, một thời máu trộn phù sa sông Hậu, em cũng nghi ngờ sao...?

- Chiến công đã có tượng đài, liệt sĩ đã có những nghĩa trang...

- Im! Im ngay! Cô... cô... tôi... tôi...

Tôi thật sự kinh ngạc và đã vung tay lên nhưng kịp kiềm chế. Không lẽ tôi lại hạ một cái tát vào chính cái miệng mới lúc nãy đây thôi đã thề thốt yêu thương, vung cái tát vào cặp má bầu bầu có hai lúm đồng tiền làm bao đêm tôi mất ngủ, vung cái tát làm rối mái tóc dài đen tôi thường trốn mặt vào trong đó. Tôi kinh ngạc nhìn Thy sao thấy lạ hoắc huơ. (...) Chẳng lẽ đây là người không lâu nữa tôi và em sẽ thành chồng vợ, sẽ chung sức chung lòng, sẽ nhìn về một hướng và đi tới một đích?

Không thể không nghĩ tới cuộc chia tay của đôi tình nhân mang nặng tính (phân biệt/ đấu tranh) giai cấp được phản ánh trong "Thép đã tôi thế đấy" (Nikolai Ostrovsky, 1904-1936), chỉ khác là mức độ tinh tế của tình tiết được chọn lọc, mô tả của Ostrovsky - vẫn còn hơn trong tác phẩm của Nguyễn Thế Hùng. Trong khi một tác phẩm ra đời đã hơn 70 năm nay, còn một tác phẩm ra đời ngày 27-7-2005.

Một trong những bài bản của lối viết hiện thực cũ mòn tồn tại trên nửa thế kỷ ở Việt nam là: truyện phải có thắt nút, mở nút, cao trào (xung đột, giải quyết xung đột). Bài bản này đã được áp dụng khá thuần thục, tiêu biểu trong đoạn văn trên.

Nhận xét ngọai đề:

Nhân vật "tôi" của Nguyễn Thế Hùng độc quyền chân lý đến mức không thèm chấp nhận một li một lai lý luận của người yêu mình. Trong khi lý luận này có điểm khả chấp đấy chứ. Nhân vật khá hung hãn, nhưng may chưa động thủ. Có lẽ không cần động thủ vì đã kết án: (...) em không tin trên cuộc đời này có tình yêu, sự hi sinh, lòng thủy chung và cả những tấm lòng cao cả. Em không tin có một người đàn ông duy nhất để yêu, em không tin vào cuộc sống.

Về sau, số phận nhân vật Thy đã được định đoạt, được làm cho tầm thường đi theo tinh thần "yêu nhau yêu cả đường đi, ghét nhau ghét cả tông ti họ hàng": (...) Thi chuẩn bị xuất ngoại theo chồng, người chồng chỉ quen biết qua mối mai.

3- Để tăng thêm phần bi thảm của cuộc hành hình thực dân tiến hành trên cồn, tác giả đã sắp đặt có mặt tới 3 người phụ nữ mang bầu buổi sáng hôm đó, mười lăm người, trong đó có hai chị đang mang bầu, bị Tây trói quặt cánh khuỷu vào mười lăm chiếc cọc, mặt hướng vô cồn, lưng hướng ra sông. Và (...) Không nghe được cả tiếng rú của người mẹ trẻ trong cơn đau sinh nở, cơn đau mất chồng. Tiếng khóc oa oa chào đời cũng là tiếng khóc cha của một sinh linh mới chào đời. Khi tạm thời dẹp được trật tự thì mười bốn cái đầu đã gục xuống. Lạ! Chỉ có chú Mười là ngửa ật cổ ra sau, đầu dựa vào cột, mắt vẫn mở trừng trừng, trong phút cuối liệu chú có kịp nghe tiếng con khóc...?

Chỉ cần một người bị hành hình, với sự chứng kiến của người vợ mang thai, nếu được tả thật sống động, với những chi tiết riêng, đặc thù [hòan cảnh / nhân vật] cũng có thể trở thành tuyệt tác. Còn ở đây, chỉ là sự lạm phát + sơ lược gây phản cảm.

4- (...)Ba ngày dưới nước vậy mà cổ vẫn đẹp, vẫn trắng, môi mọng như thoa son... Qua không nỡ chôn cổ xuống đất.

Chi tiết này làm độc giả đã đọc một truyện ngắn của G.G.Marquez được dịch ra Việt ngữ mang tên "Người chết trôi đẹp nhất trần gian" không khỏi ngậm cười.