Với ý nghĩa con người và xã hội của nó, có thể coi mode là một sinh hoạt văn hoá thường nhật, sinh động của xã hội hiện đại, nên có thể tiếp cận mode từ những phương diện văn hoá khác nhau. Trong số này, chúng ta tiếp tục theo dõi cuộc trò chuyện giữa phóng viên Tòa soạn với cây bút lý luận - phê bình văn học Nguyễn Hoà về mode.

- PV: Trong buổi trò chuyện lần trước, anh có nhắc đến… váy!

- NH: Vâng, theo tôi khi bàn về mode ở Việt Nam hiện nay thì “váy” cũng là một đề tài thú vị.

Dường như nhiều người trong chúng ta vẫn cho rằng váy là loại trang phục du nhập từ phương Tây, nhưng nếu liên hệ tới câu ca dao thời Minh Mạng: “Tháng tám có chiếu vua ra - Cấm quần không đáy người ta hãi hùng - Không đi thì chợ không đông - Đi thì phải lột quần chồng sao đang - Có quần ra quán bán hàng - Không quần ra đứng đầu làng trông qua” thì hẳn là trước đó, phụ nữ Việt Nam mặc váy chứ không mặc quần.

Tôi chưa tìm hiểu tại sao thời ấy người ta lại cấm phụ nữ mặc váy, song xem ra “chiếu” vua ban rồi mà vấn đề vẫn chưa được giải quyết triệt để. Đến cuối những năm 50 của thế kỷ XX, nhiều phụ nữ ở nông thôn đồng bằng Bắc Bộ vẫn mặc váy.

Liệu có phải là nói lấy được nếu tôi nhận xét câu đố: “Cái thúng mà thủng hai đầu - Bên ta thì có, bên Tầu thì không” còn chuyển tải cả thông điệp về sự khác nhau trong văn hóa giữa Việt Nam với Trung Hoa, như ngày trước Nguyễn Trãi viết: “Phong tục Bắc, Nam cũng khác”(?).

Trong thực tế, “váy” đã in dấu ấn vào cuộc sống thường nhật nên để đánh giá một anh đàn ông nào đó nhu nhược, kém cỏi… người ta thường ví là “đàn ông mặc váy!”. Còn khi các bà, các chị nhà ta mà “xắn váy quai cồng” thì tình hình xem chừng có chiều căng thẳng!

Phải chăng xưa kia phụ nữ Việt Nam mặc váy là từ các yêu cầu của tập quán canh tác lúa nước với rất nhiều công việc do phụ nữ đảm nhiệm. Làm ruộng nước mà mặc váy thì thuận tiện hơn chăng?

Cần lưu ý rằng, cũng như sự ổn định của đa số các giá trị vật chất - tinh thần, cũng như nhiều tập quán và chuẩn mực khác,… chiếc váy truyền thống của người Việt Nam dường như bất biến với hai màu thâm (đen) và nâu.

Váy “lĩnh” là loại váy sang trọng cũng có màu đen. Dù khác nhau trong kích thước ngắn dài, dù phía dưới xòe ra nhiều hay xòe ra ít, có trang trí hoa văn hay không có trang trí hoa văn… thì về cấu trúc, chiếc váy của phụ nữ người Kinh xưa kia không khác gì nhiều so với chiếc váy của phụ nữ người Mông, người Thái… hôm nay. Nói cách khác thì đúng là “cái thúng mà thủng hai đầu”!

Ngày trước, đến một số bản làng nằm ở chân dãy Tam Đảo, thấy các cô gái người Trại (còn gọi là Sán Dìu) mặc váy xẻ đến tận hông, tôi có “liếc trộm” những chiếc váy phơi trên bờ rào, thì phát hiện đó là loại váy gồm hai mảnh nối với nhau. Một mảnh phía trước một mảnh phía sau, mỗi khi các cô bước nhanh trông rất… khêu gợi!

- PV: Vâng, nhưng đó là chuyện của ngày xưa…

- NH: Đừng vội, ngày xưa thì cũng có quan hệ với ngày nay, văn hóa là một dòng chảy không ngừng nghỉ mà. Đầu thế kỷ XX, chưa thấy phụ nữ người Việt mặc váy theo kiểu Tây một cách phổ biến, kể cả vùng đô thị là nơi có quá trình Âu hóa diễn ra rất sớm. Xem tư liệu thấy thời đó nam giới mặc đồ Âu nhiều hơn, có lẽ vì họ làm việc trong các sở Tây, là trí thức Tây học, là doanh nhân…

Khi áo dài bắt đầu xuất hiện thì phụ nữ đô thị coi áo dài như một kiểu loại mode. Trong album ảnh của gia đình, tôi thấy cha tôi bận comple, mẹ tôi mặc áo tứ thân, vấn khăn, để răng đen. Các anh chị tôi khi ấy còn nhỏ, xem ảnh thấy anh trai lúc quần trắng áo the lúc lại mặc comple, chị gái lúc mặc quần lụa trắng áo cánh trắng, lúc áo dài bay phất phới.

Lớn lên, thấy mẹ có một chiếc áo dài may bằng dạ mỏng màu đen, tôi hỏi, bà bảo may từ thời Pháp thuộc, để mặc vào dịp lễ tết hoặc những hôm trời rét cần đi đâu đó. Nhìn các bức ảnh, tôi liên tưởng tới tính “lưỡng phân” trong văn hóa trang phục của người Việt ở buổi giao thời, đó là lúc các cô gái như cô Kếu trong truyện Cô Kếu gái tân thời của Nguyễn Công Hoan loay hoay đứng giữa cổ truyền và tân thời, rộng hơn là giữa truyền thống và hiện đại.

Chưa có đủ tài liệu để khẳng định, song căn cứ vào một số tư liệu đã biết, tôi nghĩ sau những năm 50 của thế kỷ trước, phụ nữ miền Nam chưa mặc váy như một loại trang phục thịnh hành. Còn ở miền Bắc thì váy cực hiếm, nếu ai đó sắm được thì cũng chỉ là một hai chiếc váy ngủ. Tôi từng nghe lỏm được một chị vừa đi học ở nước ngoài về thì thào với chị tôi, chị ấy tiếc huầy huậy vì từ khi về nước không dám mặc váy, sợ người ta cười. Còn trong mắt các cụ ngày ấy, váy như là biểu hiện của lẳng lơ, là “lai Tây”…!

- PV: Còn bây giờ?

- NH: Nghe nói một thời ở nước Pháp, các mệnh phụ, tiểu thư có mode mặc váy lồng trên gọng sắt đường kính dài hàng mét, đến mức hai người đi ngược chiều trên đường phố mà không lách qua được vì… vướng váy!

Được nuôi dưỡng trong môi trường sở thích thẩm mỹ cá nhân sớm được đề cao nên ở phương Tây, “văn minh váy” có điều kiện để phát triển. Sự tái xuất hiện của váy (theo kiểu lối phương Tây) trong trang phục của người Việt Nam hôm nay chủ yếu tập trung ở vùng đô thị. Ở nông thôn, tôi thấy nhiều cô gái sau khi “em ra tỉnh về” có xúng xính váy áo cũng không còn bị nhìn ngó với ánh mắt kỳ thị như trước đây.

Riêng váy cưới thì đang thịnh hành, tôi đến nhiều nơi rất heo hút mà vẫn thấy có cửa hiệu cho thuê áo cưới. Ở đô thị, chỉ có những phụ nữ làm việc ở các cơ quan hành chính thì mới mặc váy hàng ngày, còn với nhiều người, váy chủ yếu được trưng diện trong các dịp lễ lạt, xuất hiện trước đám đông hay đi chơi đây đó. Để ý tôi thấy, ngoài loại váy là đồng phục của nhân viên một số công sở, hiện tại váy cũng chưa thật phong phú về kiểu loại, tuy có nhiều người mặc váy trông khá đẹp.

Các cô gái trẻ mặc jube ngắn hoặc váy bò, các chị trung niên thường mặc váy hoa may theo lối váy liền áo. Mode váy bô-hê-miêng (na ná như váy của phụ nữ người Mông) thường rộng, loe ra và nhiều nếp gấp, nhìn khá đẹp nhưng không phải ai mặc cũng hợp, vì phụ nữ Việt Nam vốn thấp bé. Nên mặc váy và mặc váy như thế nào cũng là chuyện cần câ nhắc kỹ càng. Tuy nhiên với nhiều chị, chiếc váy dài chấm gót lại có khả năng khắc phục sự thấp bé bằng cách đi giầy cao gót, đôi lần gặp người quen, tôi như thấy họ cao lên một cách bất bình thường!

Theo tôi, thật sự thì đến hiện tại, ở Việt Nam chưa có một “văn minh váy”, ai thích thì may rồi mặc đại lên người, trong khi đa số chị em chúng ta lại chưa có khả năng đáp ứng những yêu cầu cần thiết của sự mặc váy. Có chị người đã thấp béo lại mặc váy quá chật nên tạo ra hình ảnh… “bụng cao ba ngấn”! Có chị ngồi trên xe máy hay ngồi trên ghế không cẩn trọng nên đôi khi hơi bị… hớ hênh! Có chị lại hình như không chú ý đến chất liệu vải nên khi ra đường mặc những chiếc váy nhăn nhúm, nhìn rất phản cảm. Có chị loẻo khoẻo loèo khoèo, chân vòng kiềng hoặc người bé tí ti mà cũng váy áo loà xoà trông rất buồn cười.

Có hôm trời rét đậm, mọi người đều quần áo sù sụ mà vẫn thấy có chị mặc váy mỏng, đi tất giấy. Tôi tò mò hỏi không lạnh à, chị bảo không thấy lạnh gì cả. Quả là đáng khâm phục!

- PV: Hình như anh hơi có mặc cảm với việc phụ nữ Việt Nam mặc váy?

- NH: Không, tôi không có mặc cảm và luôn luôn tôn trọng sở thích của mọi người. Tôi chỉ khuyến nghị rằng: trước khi sắm váy, mỗi chị em hãy cẩn trọng xem xét. Vậy thôi!

- PV: Vâng, xin cảm ơn anh!