Thoáng nhãng đã 5 năm, cuộc đời xô dạt, số phận an bài cho tôi vui tuổi xế chiều bên người vợ hiền thục, ở một làng ven đô, nay bỗng thành khu đô thị mới với những tòa nhà tháp, siêu thị, nhà hàng… Năm nào cũng vậy, vào sớm mồng một Tết, tôi lại nghe tiếng rao của chị: “Muối ơ…ai mua muối ơ!...” Tiếng rao cất lên giữa đất trời thơm thảo vị xuân, hương Tết, sao lòng tôi ngậm ngùi, đắng đót, gợi nhớ một thời xa. Nhà tôi nép trong ngõ nhỏ của phố làng, sau lưng dãy nhà cao tầng hiện đại, chất quê còn vương nên tôi dễ gần với chị hơn người ở cao ốc chăng.

Tôi nhớ không quên cái vóc dáng, hơi thở của người bán muối mỗi lúc xuân về. Cái hơi thở xốn xang theo guồng quay của chiếc xe đạp cà tàng cõng theo bao muối. Cái giọng nói, lời rao miền quê Giao Thủy- Nam Định, có vị mặn của gió, hơi ấm của đất sa bồi và cả sự nhọc nhằn của làng quê ấy đã từng đi vào truyện ngắn hay điều tra xã hội học của tôi từ nhiều năm trước. Tôi đã hình thành thói quen dậy sớm vào mồng một Tết, ngóng từ xa cái vóc dáng mảnh mai, gương mặt hao gầy, chỉ có cặp mắt là vẫn long lanh như hai giọt nước biển. Càng gần, tôi càng nhìn rõ, mái tóc chị thưa mỏng, hoe vàng màu nắng, dấu vết của sự tảo tần, dãi nắng dầm mưa. Mỗi lần gọi chị mua muối đầu năm, tôi lại thoáng giật mình thấy tóc chị năm này mỏng hơn năm ngoái. Tôi bùi ngùi nhìn vào đôi chân khô nẻ, quá cỡ so với đôi dép nhựa màu xanh, gót mòn vẹt, mép quai sứt sẹo, chợt nhớ hình bóng mẹ tôi xưa.

50 năm trước, vì sự học hành của 8 đứa con thơ, từ một tiểu thư khuê các, mẹ đã thanh thản hiến tiệm vải và tơ lụa giữa phố Hàng Đào cho Nhà nước, ra nhập tổ hợp tác chuyên thu mua vỏ bao xi măng ở các công trường. Rồi những ngày chủ nhật hay giáp Tết, mẹ cũng tềnh tang quang gánh, đi kiếm thêm bằng nải chuối, mớ rau, ở khắp các chợ Bắc Qua, Hàng Bè, Hàng Da, Ngọc Hà. Mẹ ơi! Con làm sao quên được cái Tết năm Giáp Thìn (1964), khi con không vào được đại học bởi thành phần, lý lịch, mẹ cũng đã từng đi bán muối sớm mồng một tết. Mẹ không đi xe đạp mà đi dọc phố nhà mình, cất lời rao như điệu nhạc Thiên Thai: “Muối đây…ơ muối đây… Đầu năm mua muối, cuối năm mua vôi, tài lộc đầy nhà, hoa đơm quả phúc, đức tụ bền lâu. Muối đây…ơ muối đây!...”  Hàng phố kháo nhau, bà Ích Thái đi bán muối ngày Tết, đổ ra tíu tít mua những gói muối nửa cân, bọc trong giấy báo nhuộm điều, thắt nơ hình cánh hoa đào. Tận nơi khai hoang trên núi rừng Tây Bắc, con vẫn nghe thấy lời rao của mẹ có cánh bay đi. Con hình dung rõ mẹ mặc 2 lớp áo dài, trong gấm ngoài lụa. Mẹ vấn khăn nhung có độn vì tóc mẹ rụng nhiều, sau bao tháng năm tần tảo. Chân đi guốc cao, vai đeo tay nải bằng lụa sồi Hà Đông, vai kia gánh muối, mẹ ngẩng cao đầu, đi giữa đường xuân Hà Nội, bán muối không đặt giá tiền, tùy lòng khách mua.

Anh tôi kể lại, trưa mồng một Tết năm ấy, trong bữa cơm đoàn tụ gia đình, mẹ đặt tay nải căng phồng tiền hào, tiền xu lên quấn thư trước bàn thờ, lầm rầm khấn vái. Cha nhớ tôi, thương vợ, mắt đỏ hoe, nhìn mẹ tôi điềm nhiên ăn hết góc bánh chưng ngày tết và người chống đũa, chẳng nói năng gì. Mẹ cười hiền, nhỏ nhẹ bảo cha: “Ơ hay! Sao ông không ăn, lại nhìn tôi mà khóc? Còn gì là Tết! Ngày xuân. Giữa đời lạt tình tôi đi bán cái mặn mòi. Giữa buổi nhộn nhạo, tôi đi rao mời quả phúc. Vui quá đi chứ. Buồn cái nỗi gì.” Thấy cha lắc đầu thở dài, mẹ càng say sưa, phấn khích, quay sang nói với cả nhà: “Tôi đi bán cái mình dư rả cho người đang khao khát, lãi lắm, cả nhà ơi! Có mấy tiếng đồng hồ, thu lãi bằng nửa năm lương làm ở tổ hợp tác, can cớ gì phải sĩ diện.” Mẹ nói rồi buông đũa, ngồi vuốt thẳng những tờ tiền hào, bó thành cục tiền to. Còn lại tiền xu, mẹ giơ cao tay nải, lắc mạnh cho cả nhà nghe tiếng tiền, tiếng bạc. Những đồng tiền xu bằng nhôm, đục lỗ ở giữa va đập vào nhau, ngân lên khúc nhạc xuân. Mẹ bảo đấy là điệu nhạc Thiên Thai của ông Văn Cao, từng làm say lòng mẹ một thời xuân sắc.

Trời ơi! Chẳng biết mẹ vui thật hay cố giấu chặt nỗi đau, bởi lòng mẹ bao la như trời và đất, tình mẹ mặn mòi như hạt muối kết tinh từ sóng gío đại dương. Chỉ biết rằng, nhờ số tiền ấy góp thêm, mẹ đã đủ sức mua quà cáp, lo lót cho con quay về Hà Nội, có việc làm, tem phiếu, hộ khẩu đàng hoàng thủ đô. Ngày con đi du học ở Vũ Hán- Trung Quốc, mẹ dạy: “Làm trai phải như con dao pha, thái thịt hay chặt xương thảy đều bén ngọt. Làm người dù lúc sướng hay khổ, lúc vinh hay nhục vẫn phải kiên trì chữ Đức, gây mầm chữ Phúc về lâu về dài. Cái ngày mẹ đi bán muối, người khác đã chắc gì lãi thế. Đấy là nhờ hồn thiêng sông núi, tổ tiên ghi nhận cái công mẹ góp mấy cân vàng vào ngân khố quốc gia năm Ất Dậu và mấy chục vạn tiền Đông Dương mẹ bỏ ra mua công trái kháng chiến cho Chính phủ đánh Tây. Có lẽ cũng nhờ hồng phúc ấy nên nay con mới được đi du học, con à.”

Xuân Bính Tuất này, mẹ tôi khuất bóng đã đầy hai Giáp (1982- 2006). Đời tôi qua nhiều khúc quanh, lắm cuộc nổi nênh cũng đã tròn một Hoa Giáp (1946- 2006). Cái vòng quay định mệnh hay duyên cớ nào đã xui khiến tôi gặp lại chị bán muối, nài chị ngồi lâu, ăn mứt, uống trà. Thật tuyệt! Nhờ thế tôi hiểu thêm về chị. Vốn người xứ đạo Ninh Bình, chị dạt về Giao Thủy, làm giáo viên dạy văn, lấy chồng và sinh con. Chốn ấy, mùa xuân đầu tiên của thiên niên kỷ, tôi đã viết truyện ngắn “Đêm của thiên thần nhạc Jaz”, trong nỗi cô đơn, the thắt cõi lòng. Chị bảo đã đọc nó, đã từng rơi lệ trước số phận nhân vật cô ca sĩ hát nhạc Jaz, được người nhạc sĩ lang thang nhặt về từ góc chợ Giao An, lúc 5 tuổi, tóc tanh mùi cá, bết cứng bùn đất và nước biển. Chao ôi, cái duyên kỳ ngộ! Chị bỏ nghề, xa quê, lên Hà Nội làm nghề mua gom giấy loai, bán thêm muối ngày Tết để nuôi các con theo học đại học, đứa gái học Y, đứa trai học Công nghệ thông tin…

Chị đi đã lâu rồi, gấp gáp bán hàng, gấp gáp ra bến xe Giáp Bát để kịp về Giao Thủy tối nay, vớt vát cái Tết quê nghèo. Cái làng quê heo hút, nhọc nhằn ấy là Giao Thanh, Giao An hay Giao Tiến, tôi còn chưa kịp hỏi. Bất giác tôi gọi thầm hai tiếng: Mẹ ơi!...

Hà Nội mồng một tết Bính Tuất