( Bài viết này trích trong tạp chí Vấn Đề năm 1967, khi ấy Thanh Tâm Tuyền là thư ký tòa soạn của tạp chí.”Tiếng Nói Một Người” là một bài thơ văn xuôi viết về thơ Trần Lê Nguyễn : một tác giả mà khi nhắc đến tên người ta nghĩ trong đầu ông ta là người viết tiểu thuyết, viết kịch )

( VTQ )

1. Sự thật không bao giờ là sự thật khách quan. Nhớ lấy những kinh nghiệm thường ngày: cùng một điều việc kẻ này nói, làm được, kẻ khác là thấy chối tai chướng mắt. Chỉ có sự giả trá hư ngụy mới đội lốt khách quan, sự thật xuất hiện từ con người và sức mạnh làm kẻ khác chấp nhận là của người đã dám phát hiện ra nó. Và trong sự mong manh yếu hèn của kiếp người, nhiều kẻ đã phải mang sự tự do tối hậu duy nhất của một đời là cái chết để bảo đảm cho sự thật của đời mình được thành sự thật với những người khác.

Thơ là tiếng thổn thức của con tim, đó là một sự thật tôi tìm thấy lại qua TRẦN LÊ NGUYỄN. Suốt tập thơ, Nguyễn chỉ nói về mình, nói rất nhiều về mình, nói quá nhiều về mình bằng thứ ngôn ngữ xô bồ, đôi lúc rối loạn, lảm nhảm, buồn cười. Và con tim Nguyễn phơi bày nguyên hình dáng, một khối thịt bầy nhầy bóp vào nở ra bất tận. Đó là hình ảnh của đời sống?

Tiếng nói một người hay tiếng nói một đời, một kiếp?

2. Trước hết, thơ là một nỗ lực tinh khiết hóa thực tại. Các nhà thơ cổ điển đã làm công việc này. Bọn lãng mạn lầm tinh khiết hóa thực tại với ruồng bỏ thực tại, dùng nước mắt, tiếng rên la, sự xúc cảm nhầy nhụa làm vẩn đục thực tại, rồi trốn chạy vào ảo tưởng. Thơ ngày nay cũng là một nỗ lực tinh khiết hóa thực tại từ khởi điểm làm hiện hình nó, cái hình dáng thô sơ đã bị bọn lãng mạn mài nhẵn bằng nước mắt nước mũi.

Thơ Nguyễn là cái ánh sáng lộ liễu khôn khan chiếu vào thực tại, sự vật nổi lên cón đủ những góc cạnh sần sùi.

Mỗi lần tôi mượn tiền bạn bè là mấy thằng

chó chết chưa hề có con cười hô hố

bảo là tôi lại sắp phịa chuyện đến

nhà hương thăm con mới đẻ.

Nếu anh hiểu được rằng người ta vẫn có thể mộng tỉnh thức chẳng cần phải tìm tới giấc ngủ hôn mê anh sẽ nhận ra Nguyễn đang làm thơ.

Đêm cưới em, anh sẽ không ghé câu lạc bộ

mà vào Snack Bar uống rượu thật say

(dĩ nhiên bằng tiền đánh bạc chứ không

phải tiền viết văn)

rồi không ghé đăng – xing (dù biết rằng

sắp bị đóng cửa) mà đi ngược về

đường Duy Tân (một nhà vua cách

mạng) hay dọc theo đại lộ Hai Bà

Trưng (hai nữ anh hùng dân tộc) tìm

gặp một “me” lính Pháp ra đi còn để lại

Để suy ngẫm về cõi đời

và mừng em lấy chồng Mỹ

Cái thế giởi của thơ Nguyễn là thực tế hàng ngày chúng ta đang sống, quay cuồng, hỗn độn, đầy khát vọng. Tại sao cứ đòi hư vô để mơ mộng? Hãy thử mơ mộng như Nguyễn xem sẽ thấy sự kỳ lạ của thế giới ấy.

Và thơ là gì? Nếu không phải sự khám phá mầu nhiệm bằng ngôn ngữ một thế giới vẫn trốn mặt ở quanh. Sự phơi mở ở thơ cho anh cảm giác tràn đầy hạnh phúc, tâm hồn đã nhập được một phần của sự sống bí ẩn còn thiếu sót. Những phút xâu dài như một đời.

3. Tiếng nói một người là tiếng nói của tình yêu, tình bằng hữu. Trong cô đơn và đêm tối.

4. Người sắp nói là một người bốn mươi tuổi. Người ta thường làm thơ vào những năm hai mươi. Vào tuổi ấy Nguyễn còn muốn viết tiểu thuyết, viết kịch. Hắn chỉ thấy cần làm thơ trong vài năm gần đây.

Việc làm thơ của Nguyễn chứng nhận lời tiên tri của Lautréamont: Thơ không phải để một người làm mà để mọi người làm. Thơ là sự giải phóng, sự tự do, là quyền của mọi người, không bao giờ là đặc quyền của một bọn thi sĩ đầu bù tóc rối trí tưởng tượng như con gián bay quanh đèn, sự cảm xúc như tiếng động của thùng thiếc.

5. Thơ Nguyễn kể lể ồn ào nhưng vẫn nghe đâu sự nín lặng trong cùng.

Hạt nhân nín lặng, khép kín làm mỗi bài thơ tự đầy đủ, phân biệt thơ Nguyễn với thơ Prévert. Hai bên chỉ giống nhau ở điểm tưởng tượng, mơ mộng cùng thực tại. Còn Prévert đòi hỏi những đối tượng ở ngoài để phóng tới.

6. Một người sống đến bốn mươi tuổi không làm thơ để mong thành thi sĩ. Thi sĩ! Thi sĩ! Thằng người đó đã tự sát. Tên của chàng bị cướp bị bôi nhọ. Ngày nay còn toàn một bọn nhái giọng người chết. Mấy tên thư lại luồn cúi nịnh hót cũng là thi sĩ. Mấy tên cán bộ làm thơ như những bản thỉnh nguyện xin tha mạng sống, xin thêm quyền lợi. Mấy tên thanh niên hiến thân làm tấm gối ôm trong khuê phòng.

Nếu anh đọc thơ Nguyễn, anh nghĩ Nguyễn không phải là thi sĩ, anh nghĩ đúng. Nhưng coi chừng, anh đã bị đầu độc bởi bọn giả danh. Tôi nhắc lại: Thi sĩ đã tự sát. Và anh cũng như Nguyễn cũng như tôi được thừa hưởng cái gia sản của chàng cùng với mọi người, trừ bọn tự nhận là con cháu chàng. Chúng ta phải cướp lại tiếng nói sắp muốn tắt; mỗi người đều được quyền làm thơ như Nguyễn, như làm một hành động giải phóng. Đừng để bọn người nào độc chiếm thơ làm phương tiện áp bức.

Một ngày thi sĩ sẽ hồi sinh. Chưa phải bây giờ. Nhưng hãy thổi những hơi thở mới vào mũi chàng, đuổi bớt những uế khí, ám khí, tử khí, đang ướp quanh chàng.

7. Tiếng nói của Nguyễn chỉ là tiếng nói một người-một người hèn mọn như loài run dế.

Nhưng Nguyễn, như anh, biết rằng một người không có nghĩa là một. Nói một người là nói tới số đông. Mai kia hẳn chết đi, cái chết bất cứ trường hợp nào cũng chỉ là sự lịm tắt của một khát vọng, là chết theo người yêu một đời của hắn, những bạn bè gần gũi, những mộng ước đau đớn, tuyệt vọng, nghĩa là một phần thế giới.

Đọc mà xem, anh sẽ thấy hắn phải nói trong cô đơn để được gần anh.

8. Mỗi bài thơ của Nguyễn là một nỗi đầy cô đơn. Nếu tôi nói hắn sống rất vui trong cô đơn, anh sẽ cười tôi. Bởi anh đã khổ vì cô đơn.

Thực ra tôi phải nói là hắn bằng lòng trong cô đơn, vì nơi đó hắn được sống với anh, trong cái thế giới lạnh lẽo đáng sợ, hắn được chia sẻ với nhiều người, những người không được gặp nhau. Như hắn và người yêu của hắn:

Anh đã yêu cùng cực

đến không còn em

…………………………..

Anh ôm thật chặt khoảng trống căn nhà hoang

như thấy em cả đời trọn vẹn

nửa đêm nào thức giấc

Như hắn và một người bạn nào :

Và những đêm nhìn trăng sao

dưới mái hiên nhà giây thép tôi nói với anh

về trời đất về ước vọng hai đứa mình ở đời.

9. Đây là tiếng nói của một người nối kết những cô đơn.

10/. Nửa đêm những người yêu nhau nhảy slow

kẻ hút “píp” đi một mình bờ đại lộ

vì không ai yêu mình

hay mình không yêu ai

ngẩm tẩu như hồn người đàn bà một đời

Không phải, Nguyễn yêu nhiều người quá

và nghĩ nhiều người đang yêu hẳn.

11… hắn thầm thì, hổn hển, khó nhọc soi sáng những sự thật thầm kín ấy, những sự thật người ta chỉ có thể diễn tả nổi với những cố gắng vô biên – những sự thật hết sức tối tăm, hết sức gian nan – nhưng chính với những sự thật ấy, thế giới phải thay đổi toàn diện, một lần cho xong.

Virginia Woolf

12. Một sự thật nữa, Hắn đã sống.

Rất có thể ở ngoài đời hắn đã sống giả như chúng ta vậy. Lý do giản dị: cái giả hiện ra trong sự vận động mải miết của sự vật vượt qua mình, hôm nay từ chối hôm qua, và mình vẫn thích ứng tồn tại như không hề có gì xảy ra, tấn thảm kịch biến thành hài kịch. Chúng ta nhìn nhận mọi cảnh ngộ bằng cặp mắt chấp nhận tự nhiên, mỗi bất bình chìm sâu ở đáy thân bị nghiến nát không còn. Khi Nguyễn làm thơ (và nếu anh cũng làm thơ) Nguyễn phát hiện sự sống thực.

Và khi đã sống thực người ta sẽ không hài lòng một chút nào trước cảnh ngộ.

13. PHƯƠNG,

Tập thơ này Nguyễn viết cho em. Em là người yêu của hắn.

Bài mở này anh viết hộ em. Anh viết những điều em biết về hắn nhưng không thể diễn được thành lời. Và em sợ nên em xa hắn.

Thôi cũng xong. Để cho hắn làm thơ.

13 và 14 tháng 8 năm 92

THANH TÂM TUYỀN

Trích THƠ TRẦN LÊ NGUYỄN

PHƯƠNG

Anh yêu em không ngủ đêm nay

Từ có em

người đàn bà một đêm yêu trở nên vô nghĩa

Hành động của yêu

qua không gian tiếp nối thời gian

như hơi thở có ngưng không bao giờ dứt

phút sống ngập đầy

ý nghĩa lứa đôi tìm thấy

khi em không còn trong tay

Anh đã yêu cùng cực

đến không còn em

sống với màu xanh quá khứ

sương sớm nắng chiều

bông hoa nở giữa hai ngành héo buổi em đi

hơi thở nghẹn ngào

mi khép ứa giòng nước mắt

Anh ôm thật chặt khoảng trống căn nhà hoang

như thấy em cả đời trọn vẹn

nửa đêm nào thức giấc.

Anh chả bao giờ có em

chỉ có bốn mắt nhìn nhau một chiều súng đạn

Em có nhớ ra anh

Anh có nhớ ra em

Đường nắng không một bóng dừa

một ngã ba hoang vắng

Anh chả bao giờ có em

chỉ có một đêm chớm lạnh

mưa trên sông

nghe tiếng thở dài của kẻ chung đôi

cùng tiếng thở dài của kẻ cô độc

Anh chả có em nụ cười

chỉ có em nước mắt

Anh muốn giết em để đừng thấy lệ em rơi

để đừng bao giờ em bỏ đi

đừng bao giờ em tìm tới

Tiếng em kêu thất thanh đêm nào

Anh nghe chính lời anh hấp hối

Tại sao anh yêu em

Tại sao em yêu anh

Tình yêu rất hiếm một con đường xanh

rất nhiều những con đường lội

Em có nhớ những chiều ngoại ô

buổi sáng ngồi xe thổ mộ

tiệm nước bên giây quan tài

hàng cây trong nghĩa địa

Anh nhớ em gục vào vai anh ướt

nước mắt mặn của môi

chua chua miếng thơm em đem qua nhà giữa trưa rất nắng

Có một hôm anh khen em đẹp

người ta sung sướng nép đầu vào ngực tôi

Em ơi em ơi em ơi em ơi

Anh yêu em không thể nào ngủ được.

1957