Xuân Sách vẽ chân dung 83 thật chân phương, chỉ đọc, ‘’xem’’, người ta nhận ngay ra đó là Nhạc sĩ VĂN CAO:

Thiên Thai từ gĩa về dương thế

Suối Mơ ngày ấy Buồn Tàn Thu

Sân đình ngất nghểu ngôi Tiên Chỉ  

Uống rượu say rồi hát  Quốc Ca!

Bởi : Thiên Thai, Suối Mơ, Buồn Tàn Thu, Quốc Ca là tên những ca khúc âm nhạc của nhạc sĩ lừng danh, người được Làng Văn - Nghệ miền Bắc trước những năm 60 đặt cho biệt danh: ''Cụ Tiên Chỉ''.

(Thời phong kiến trước 1945, cụ Tiên chỉ là chức to nhất ở Làng. Khi Làng xã có việc hôi họp, tế lễ, cụ Tiên chỉ được mời ngồi chiếu trên, các ý kiến của cụ được chức sắc trong làng làm theo).

Viết về Văn Cao đầy đủ nhất là tử điển Wikipedia. Ở bài này, người viết chỉ xoay quanh một vài nét đặc trưng nhất của chân dung mà Xuân Sách điểm xuyết.

Văn Cao tên thật Nguyễn Văn Cao, quê cha gốc Huyện Vụ Bản tỉnh Nam Định, sinh tại Hải Phòng ngày 15.11.1923. Mất ngày 10.07.1995 tại Hà Nội.

Tác giả Tiến Quân Ca (được nhà nước lấy làm Quốc ca của chính thể Cộng hòa XHCN Việt Nam) - có rất nhiều tài: Học vẽ ở trường mỹ thuật Đông Dương cùng thời với những Họa sỹ bậc thầy của hội họa Việt Nam, nhưng lại nổi tiếng ở lĩnh vực Thơ, Âm nhạc. ''Cụ'' là nhạc sỹ, tác gỉa Quốc Ca còn sống cùng với tác phẩm của mình thuộc loại lâu trên thế giới - 51 năm (1944 - 1995). Ngoài vẽ và sáng tác nhạc, Văn Cao còn nổi tiếng ở lĩnh vực thơ... 

Trong vụ Nhân Văn Giai Phẩm, Văn Cao bị xếp vào thành phần ‘’lãnh đạo’’. Biệt danh ''Cụ Tiên Chỉ'' là do giới Văn Nghệ đặt cho Văn Cao để chỉ tài năng đa dạng của ông (Cầm, Kỳ, Thi, Hoạ), nhưng trong phong trào NVGP ông có viết bài cho 2 tờ Nhân Văn và Giai Phẩm, có một số ý kiến tán đồng, tâm đắc với bạn văn nhưng không phải là người khởi xướng NVGP. Vì uy tín và tài năng, biệt danh Cụ Tiên Chỉ nhân đó bị gán ghép và trở thành lời kết tội ‘’Linh hồn của nhóm NVGP’’. Theo sau đó, ông bị vô hiệu hoá, treo bút (không được công bố sáng tác bằng tên thật), về làm người minh hoạ cho Báo Văn Nghệ, thiết kế Mỹ thuật cho những vở diễn và viết nhạc cho hãng phim truyện Việt Nam.

Có một thuyết nói rằng Văn Cao bị ‘’ông bạn’’ trả thù: Vào hồi hai người - ông Văn Cao và người bạn kia đi kháng chiến, sống trong rừng Việt Bắc. Một lần, sau chuyến đi công cán trở về, bạn khoe với Văn Cao - rằng, mới làm được một số bài thơ rất hay... Văn Cao hồn nhiên, tếu, bảo bạn : ''Thơ cậu như ca dao ấy, có gì mà khoe!''. Vô tâm, nói rồi quên ngay. Chẳng ngờ, câu nói đó đã theo bạn mãi, và khi có quyền thế đã ‘’tính sổ’’ với người dám chê thơ, coi thường mình, bằng cách gán cho Văn Cao tội đầu têu, xúi bẩy Văn Nghệ Sĩ ‘’chống Đảng’’, đầy đọa ông gần 30 năm. Về chuyện ‘’Câu nói’’, người xưa đẵ từng khuyên: ‘’Nhất ngôn kí xuất, Tứ Mã nan truy’’, ‘’Uốn lưỡi bẩy làn trước khi nói’’!

Một số Văn Nghệ Sĩ có dịp gặp Văn Cao (lúc sinh thời) - lại có ý kiến khác:

Văn Cao từng tâm sự rằng, giữa lúc cuộc Cải Cách Ruộng Đất có sai, toàn Đảng Lao động Việt Nam tiến hành sửa sai... để làm giảm sức căng và áp lực dư luận, anh chị em Văn Nghệ Sĩ của nhóm Nhân Văn - Giai Phẩm bị đưa ra ‘’trám lỗ hổng’’ để lái dư luận dãn ra...

Dù cho thuyết nào đúng, Văn Cao vẫn là người bị trù dập có phần oan uổng.

Thật đáng tiếc cho Nền Âm nhạc, Thi ca Việt Nam ở nửa sau của thế kỷ 20. Văn Cao bị treo bút là đã mất đi một tài năng đang độ viên mãn. Mãi cho đến khi đất nước thống nhất (1975), ông sáng tác và công bố ca khúc Mùa Xuân Đầu Tiên, được những người yêu nhạc cả nước đón nhận nồng nhiệt. Trong bài hát có câu: ‘’...Từ nay người biết yêu người...’’ – đó là nỗi niềm trăn trở trong suốt cuộc đời ông!

Vào cuối năm 1981, nhận một lần gặp Nguyễn Nghiêm Bằng – con trai thứ của Nhạc sĩ Văn Cao, cùng học ở Đại học xây dựng. Vốn ngưỡng mộ người nhạc sĩ lừng danh, tôi ngỏ ý muốn đến thăm nhà anh với mục đích được gặp tác gỉa Tiến quân ca. Bằng vui vẻ nhận lời, đưa tôi về chơi. Cửa vào căn hộ nằm lệch một bên. Căn phòng lớn được ngăn thành nhiều buồng để ông bà cùng 3 người con trai và 1 cô con gái sinh sống. Bạn đọc biết không: Căn hộ 1 buồng của một gia đình 6 người này, không có nhà vệ sinh. Muốn đi, mọi người phải ra ngoài trời theo cầu thang đi xuống tầng trệt!

Phòng ngoài cùng là nơi ngủ, tiếp các bạn Văn - Sỹ, và để tác gỉa sáng tác. cạnh cửa sổ đặt chiếc Dương cầm, vỏ gỗ trông cũ kĩ. Vách ngăn là chiếc tủ gỗ chỉ hai khoang ở phía dưới có cánh cửa dùng để đựng quần áo, còn bên trên để trống, làm gía sách và những thứ linh tinh. Trên tường ở 3 mặt - treo la liệt những bức vẽ của tác gỉa. Tôi nhớ rõ: Một bức vẽ hình người nhưng có hai mặt trên cùng một cái đầu, bức khác vẽ bà Nghiêm Thị Băng - bạn đời của ông lúc còn trẻ... Sát tủ, song song, kê chiếc giường cá nhân cho ông nằm. Cạnh giường đặt một bàn gỗ,4 chiếc ghế. Để tiết kiệm diện tích và không gian, bàn, ghế được thửa vừa nhỏ để chủ nhân có thể ngồi ngay trên giường tiếp khách... rượu.

Lúc này, trên ghế có 2 người khách, trong đó một người là nhà văn Đỗ Chu (Bằng đã cho tôi biết, bố mẹ anh rất qúy Đỗ Chu, Bố thường cùng Đỗ Chu uống rượu). Tôi chào, chủ nhân ngẩng lên đáp lời rồi lại hướng vào ‘’thầy tướng’’ Đỗ Chu, nghe thầy ‘’phán’’. Nguyễn Nghiêm Bằng kéo ghế mời tôi ngồi, nói với bố mẹ: Con đưa anh bạn tới chơi, nhân tiện nhờ anh Đỗ Chu bói cho anh ấy một quẻ.

- Ừ, ngồi cùng nghe rồi Chu sẽ xem cho.

Sau ít phút, Đỗ Chu kết thúc quẻ, quay sang tôi bỗ bã, hỏi: Ông muốn xem thế nào?

- Xin ông xem hộ tôi: Có thể xuất ngoại được đợt này không? Tôi nói ngày tháng năm sinh. Đỗ Chu cắm cúi lập bảng... Nhạc sĩ hướng vào tôi, hỏi nơi tôi công tác, gia cảnh... tôi trả lời... lúc này Bằng mới rút từ trong túi ra chai Russkaia Vodka đưa cho bố: Anh Quang biếu bố chai rựơu được cơ quan Cục chuyên gia phân phối nhân thể anh ấy sắp lên đường đi Hợp tác lao động.

Vào thời đó, đối với người thích rượu, chai Vodka Nga là món qùa qúy, ông Văn Cao cầm chai rượu ngắm nghía rồi cười vui.... Vừa đúng lúc ‘’Thầy’’ lập xong bảng. Anh nói vắn tắt: Ông tuổi Nhâm Ngọ... sao này chắn, sao kia giaỉ... sẽ phát lộc  ở nơi xa rồi qủa quyết: Lần này nhất định ông sẽ đi được.

Đỗ Chu được mọi người tán thưởng vì anh xem tử vi có tiếng trong giới nhà văn trẻ, đa số đối tượng được anh xem đều công nhận đúng. Với tôi, qủa thật quẻ tử vi và lời phán của anh đã ứng: Chỉ 2 tuần sau, tôi lên đường đi HTLĐ ở Bulgaria.

Ở những năm đầu của thập niên tám mươi – khi mà chủ trương thay quốc ca đưa ra, Văn Cao thực sự rát buồn. Không buồn sao được khi mà  dấu ấn sâu đậm trong lòng người dân Việt, niềm tự  hào cao nhất của nhạc sĩ - sắp bị xoá sạch. Ông lui về ‘’cố thũ’’ trong căn phòng nhỏ bé, chật chôi, vui cùng những chai rượu cuốc lủi (nút lá chuối khô) nức hương mùi gạo nếp. Sinh hoạt của nhạc sị thời gian này thường gói gọn trong căn hộ của mình, nhiều bạn hữu đến thăm khiến ông suốt ngày nhận qùa rượu và đãi rượu bạn...Tài uống rươu suông - uống ‘’xếch' (không mồi nhắm) - của ông thật ‘’kinh người’’ khiến các đệ tử Lưu Linh của đất Hà Thành phải kính nể. Ông có thể uống rượu liền tục trong ngày với bạn bè mà vẫn tỉnh táo...  

Vào năm 1981 đó, không hiểu do từ ai, lí do gì lại đề xuất thay bản Quốc Ca đã dùng từ ngày khai sinh ra nước Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa - bằng bản Quốc Ca mới. Mọi người đều rõ: Bài Tiến Quân Ca của Văn Cao - được dùng làm Quốc ca của Chính phủ cách mạng lâm thời - ra đời năm 1944, khi ông Trường Chinh làm Quyền Tổng Bí Thư Đảng Cộng Sản Đông Dương (tiền thân của Đảng CSVN ngày nay). Như vậy, chắc chắn thay Quốc Ca không phải do ông Trường Chinh chủ xướng. Có thể do ‘’cay cú’’ trước uy tìn, tài năng của Văn Cao, người ta đi đến quyết định tai hại ''xóa sạch dấu vết'' của ông bằng cách thay Quốc ca chăng ?

Nhưng, đây là nghị quyết của Bộ chính trị, cần phải thực hiện nghiêm chỉnh ! Thế là một bộ máy chỉ đạo thi sáng tác Quốc ca được thành lập... tiếp theo đó, hàng chục nhạc sĩ, hàng trăm người có lòng nhiệt huyết với bản quốc thiều của nước Cộng Hoà XHCN Việt Nam - lao vào sáng tác dự thi...

Ròng rã nhiều ngày, đài Phát thanh, đài Truyền hình quốc gia, địa phương thi nhau phát các bài dự thi tuyển chọn Quốc Ca để trưng cầu dân ý, chọn lấy một chiếc ''cột cờ trong bó đũa''. Xung quanh việc tuyển chọn quốc ca mới có rất nhiều giai thoại. Một nghệ sĩ danh tiếng của đất Hà Thành kể lại:

 ‘‘... Một lần tôi vào quán nhậu Thanh Hoa (nằm trong sân trụ sở 5 hội chuyên ngành – 51 Trần Hưng Đạo HN). Chợt nhìn thấy sát tường rào có bàn rượu đang ồn ào, với 6 người mặt mũi đỏ gay... đột nhiên một người cất tiếng hát khe khẽ nhưng rõ tiếng:

Ai đã từng nghe qua quốc ca cu (cũ),

quốc ca cu có nhiều thiếu sót

Ai đã từng nghe quốc ca cù (cũ)

quốc ca cù, quốc quốc ca cú (cũ)

Buổi xuất quân Tiểu đoàn năm ấy

cả Tiểu đoàn ca quốc ca cù

Người chiến sỹ, ca bài quốc ca cú...

Tôi dừng lại chăm chú nhìn và nghe... rồi tai ù đi vì lời bài hát do người hát nhại theo bài Tiểu Đoàn 307, với những câu ''Quốc Ca Cu... Quốc Ca Cù... Quốc Ca Cú''... ép vần cho phù hợp với cung bậc, giai điệu của nốt nhạc, lặp đi lặp lại, làm người nghe lúc đầu ngỡ ngàng rồi sau thì không nén chịu được phải cười hết cỡ... ‘’thợ mộc’’! 

Người hát vốn là nghệ sỹ có tuổi. Anh hát theo kiểu ép vần của Bút Tre, nhại lại giai điệu bài hát Tiểu đoàn 307, nhạc Nguyễn Hữu Trí, bài tủ của nghệ sỹ Quốc Hương. Lời đặt nhại từ đầu đến cuối, mà đoạn đầu bài hát gốc - nguyên văn :

Ai đã từng đi qua Cửu Long Giang

Cửu Long Giang sóng trào nước xoáy.

Ai đã từng nghe tiếng tiểu đoàn,

tiếng tiểu đoàn Ba trăm lẻ bẩy.

Buổi xuất quân tiểu đoàn năm ấy,

cả tiểu đoàn thề dưới sao vàng,

Người chiến sỹ tiếc gì máu rơi...

Điều làm cho người được chứng kiến phải bật cười. Người hát có cặp mắt hơi trố, cứ long lên, đảo liên hồi, nhìn hết người này đến người kia, trong đó như ngầm bắn ra lời chất vấn ''Tại sao... tại sao?...''. Bài hát dứt, mọi người ngồi xung quanh được dịp đế vào... câu chuyện thay quốc ca cứ thế nổ ran…

Cũng từ ở đây, khi xã hội đang đói kém, kimh tế kiệt quệ… một vè ''Sấm Trạng'' từ  trong dân gian được phổ biến, lan truyền :

Thứ nhất là loạn Quốc Ca  - (thi Quốc Ca)

Thứ nhì loạn gạo - (Đói, gạo tăng gía từng ngày...)

Thứ ba loạn tiền - (Đổi tiền, đồng tiền mất gía, trượt gía từng ngày...)

Tư Loạn mua chức, bán quyền

Thứ Năm buôn lậu, chích, ghiền, xì ke

Thứ Sáu loạn hội, loạn bè (lúc này rất nhiều Hội ra đời)

Bẩy,Tám loạn Híp (HIV, AIDS), loạn nghề maị dâm

Thứ Chín - trôm, cắp trán lan.

Mười Loạn tham nhũng, quan tham lộng hành.

Nước nghèo, Dân đói triền miên

Bao giờ hết loạn : Nước lên, Dân giầu !

(Giai đoạn này nhà thơ Tố Hữu đang làm Phó thủ tướng thứ nhất (Phó chủ tịch hội đồng bộ trưởng - theo mô hình tổ chức chính phủ của Liên Xô).

Dư luận xã hội hoàn toàn không tán thành việc thay bài Quốc ca. Theo họ : ''Tiến Quân Ca - Quốc Ca - ra đời trong không khí sục sôi  vùng lên của toàn dân tộc đánh đuỗi thực dân Pháp, giành độc lập. Bài hát đã thúc dục người người lớp lớp... ngã xuống... tiến lên ! Giờ đây, không có một lý do nào chính đáng để thay thế bài Quốc ca''.

Trên thực tế, hàng trăm bài, để chọn ra 10 bài hát, cũng không có bài nào sánh được bài Tiến Quân Ca của Văn Cao - xét thuần túy về nghệ thuật. Văn Cao có viết một bài đăng trên báo Nhân Dân vẻ ‘’cam chịu’’ về chủ trương thay Quốc ca này... sau đó lặng lẽ lui về ''Uống rượu say rồi hát Quốc ca’’ - của mình, nhớ về  những kỉ  niệm khi bài Tiến Quân Ca được Quốc Dân Đại Hội ở Tân Trào chọn làm Quốc Ca của chính phủ Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa...Có thể giới quân sự ngầm không đồng tìnb, dư luận của nhân dân phản đối... cuối cùng chủ trương thay Quốc Ca bị lặng lẽ xóa bỏ. Ai là người đầu tiên khởi xướng cho một việc làm tai hại này ? 

Năm 1986 – năm đất nước đổi mới, Văn Cao được phong tặng những danh hiệu cao qúy, các sáng tác trước đó hầu như bị cấm phổ biến, dần được phục hồi bằng cách cho tổ chức các đêm nhạc, các nghệ sĩ được hát tất cả những bài hát của Văn Cao. Ông còn được cấp nhà mới - thay cho căn nhà nhỏ bé, chật chội mà ông bà cùng các con sinh sống suốt mấy chục năm. Đây thực sự là một sự đãi ngộ đền bù. Tuy chậm nhưng còn kịp. Văn Cao chỉ được hưởng những ‘’ân xủng’’ không bao lâu rồi theo quy luật của cuộc sống ông đã về với tổ tiên mình.

Lúc sống - một thời gian dài bị trù dập, bạc đãi, giờ nằm xuống Văn Cao hầu như đã được phục vị trong lòng người dân Việt, làm dịu đi phần nào ý nghĩa câu ngạn ngữ: ''Lúc sống thì chẳng cho ăn /Khi chết bày vẽ làm văn tế ruồi'’.

30.08.08