Một buổi sáng năm 2006, tôi lần theo địa chỉ chị Trà Giang cho, tìm đến phố Phạm Ngọc Thạch (T/P Hồ Chí Minh) thăm ba chị-chú Khánh Cao. Phòng của chú ở trên gác 2. Từ cửa phòng tôi đã nhìn thấy cụ già gần 90 tuổi, mái tóc có màu muối nhiều hơn tiêu, đang ngồi thiền trên giường. Tuy gầy và già đi nhiều nhưng tôi nhận ra ngay-chú là “chú Khánh Cao” mà cách đây 51 năm, chị em chúng tôi lần lược được chú nắm tay làm đu xoay vòng tròn đây; vẫn dáng người cao cao, tính tình nồng hậu. Nghe nói từ lâu chú bị thấp khớp kinh niên, nay chuyển sang guot. Chú cho xem các khớp viêm sưng to, đỏ tấy. Dù đi lại và cử động khó khăn nhưng chú không chịu thua, hàng ngày dành cả tiếng đồng hồ thiền và tập thể dục, làm tranh nghệ thuật để giữ vững tinh thần, chống lại bệnh tật. Hồi nhỏ, ba tôi khen chú có đức tính chịu khó, chịu khổ. Nay, nhìn mấy bức tranh treo tường bằng hoa lá khô được ép một cách nghệ thuật tôi nhận thấy giờ đây chú vẫn thế. Gương mặt chú rạng ngời lên khi nhìn thấy tôi, có lẽ lâu lắm rồi chú chưa gặp bạn tri kỹ nào để trút bâu tâm sự. Tôi, tuy đáng tuổi con nhưng là con bạn, vì thế bao nhiêu kỹ niệm về thời oanh liệt của thế hệ chú lần lược được nhắc lại. Trong giọng kể của chú có gì đó làm cho người nghe thấy nỗi tiếc nuối và tuổi hờn, chú nói: “Điều tâm đắc của chú là trước khi sang thế giới khác, chú muốn con cháu biết về những hoạt động thầm lặng của anh em trong đội kịch  của huyện An Nhơn-quê cháu-nơi đã bao bọc gia đình chú và anh em văn  nghệ sĩ nhưng tay chân thế này thấy khó thực hiện”. Nói xong chú chép miệng luyến tiếc. Tôi biết người già sợ nhất điều “mình còn sống mà chẳng ai biết mình đã làm gì.”

Lần thứ 2 đến thăm, chú cũng nhắc đến điều tâm đắc ấy. Tôi hiểu ngầm là chú muốn uỷ thác nhiệm vụ khó khăn này cho tôi. Thương chú, tôi hứa vui vui:-“Chú đừng lo, thế nào cháu cũng khêu lại ngọn đèn dầu mà thế hệ chú đã thắp, không biết ánh sáng yếu ớt của nó có len vào được với ánh sáng chói chang của những ngọn đèn cao oát thời hiện đại này không!” Chú cừơi buồn: “muốn giáo dục mà không biết gì về truyền thống yêu nước và giữ nước thì làm sao lớp trẻ tiếp bước theo cha ông hở cháu”

Bẵng đi một thởi gian dài, hôm nay chú gọi điện hỏi thăm má và gia đình tôi. Tôi thấy có lỗi với chú, nhớ lời hứa hôm nào, tôi thử viết:

Thế là cái thị trấn bé nhỏ, nghèo nàn, lạc hậu mà trong bài “Lại về tỉnh nhỏ” của nhà thơ Yến Lan hiện dần ra: Tỉnh nhỏ/ đìu hiu/mặt trời ngủ giũa chiều….Tỉnh nhỏ ấy có cô thiếu nữ dùng thời gian rỗi của mình nằm xem kiếm hiệp, có anh chàng bưu điện gầy gò, tay xương xương, phủ bên ngoài thân hình gầy gò chiếc áo vải đã vá hai vai, đi trên con đường mấp mô, không có kẻ đợi, người chờ. Tỉnh nhỏ ế ẩm của những gánh hàng rong “hàng rong gặp hàng rong/liếc nhìn nhau qua mẹc bánh” Cuộc sống của người dân nơi đây đơn điệu và khổ lắm, gánh nặng về mưu sinh oằn lên lưng người dân. Nói đâu xa, gia đình chú Khánh Cao, tuy có hiệu ảnh Thái An mà chẳng đủ sống. Anh con cả Ấn Sơn phải xuống tận ga Diu Trì mua bắp về luộc rồi ra ngã tư huyện An Nhơn bán. Ngày chợ phiên chị Trà Giang (nay là diễn viên điên ảnh-NSND) mang ấm nước chè tươi đổ quanh chợ; và tỉnh nhỏ có những người chỉ dám mơ đến những điều rất đơn giản “Khế chua nấu với mùng tơi/Em ước được ăn đến trọn đời” Khổ vậy đó. Nhưng, khi Cách mạng đến thì cái thị trấn nhỏ bé ấy với khí thế hào hùng, lớp lớp thanh niên “Xung phong lên đường sao cho xứng danh thanh niên/Quyết tranh đấu đến cùng để Đế quốc đến ngày diệt vong” Người ở lại không chịu thua, họ thành lạp Đội du kích để trấn an bọn phản Cách mạng, đêm đêm canh gác giữ làng, giữ xóm. Lớp trí thức không yên lòng với bọn giặc cướp nước, bọn phản Cách mạng âm mưu chia rẽ dân  ta với kháng chiến. Chú Khánh Cao và nhà thơ Yến Lan. đã khởi xướng việc lập đội kịch tập họp lớp trí thức ở huyện lại thông qua những buổi biểu diễn để tuyên tryuền giao dục nhân dân. Đội kịch nhắm thấy Chùa Ông là nơi lý tưởng để tập và biễu diễn nên đề nghị nhà thơ Yến Lan liên hệ trực tiếp với nhà chùa để xin phép. Nhà thơ Yến Lan còn băn khoăn: “ Chùa Ông là nơi linh thiêng nên phải xin phép. Nếu xóc đĩa mà có mặt sấp mặt ngửa tức là Lẻ thì xem như  Ông đồng ý, còn hai mặt đều nhau là Chẳn thì thôi, ta sẽ đi tìm nơi khác. Kết quả= Lẻ,  vậy là đội kịch đã có nơi hoạt động. Đội kịch chính thức thành lập và mang tên-Đội kịchYến Lan.  Đội có cả người Ấn Độ, người theo đạo Công giáo tham gia, tùy theo khả năng của từng người mà phân công :

- Nhà thơ Yến Lan có nhiệm vụ biên soạn chương trình (kịch, vè, bài chòi, lô tô..)

- Chú Nguyễn Văn Khánh làm đạo diễn

- Ông Thoại, ông Nguyễn Liên ( con trai nhạc sĩ đàn tranh nổi tiếng thời bấy giờ)    trong ban nhạc

- Ông Khuê, Ông Thành, ông Pô… diễn viên

-  Ông Hùynh Can và ông Cao Kế làm phát thanh viên (bằng loa) và kiêm thêm phần phụ trách thiếu nhi, nhi đồng.

Lúc đầu các chị phụ nữ không dám tham gia vì sợ hàng xóm chê cười “xướng ca vô loài” nên thanh niên phải đóng giả gái. Theo chú Khánh thì nhà thơ Yến Lan là người giả gái giống và đẹp nhất, vì ông có nước da trắng, người mảnh mai. Đội ra phương hướng và chỉ thị “Ăn cơm của vợ mà phục vụ nhân dân”. Hàng ngày phải tổ chức phát thanh tuyên truyền các chủ trương, giải thích những điều dân chưa thông, chưa hiểu. Hàng tháng phải diễn kịch hai lần. Nội dung kịch thường lấy những tích cổ như Thanh Xà, Bạch Xà, hay từ  chuyện có thật ở đời: Nếu gương tốt thì biểu dương, gương xấu thì giáo dục, răn đe.

Đội kịch vừa thành lập đã có tác dụng sâu rộng trong quần chúng, do tuyên truyền chủ trương chính sách của Đảng kịp thời và đúng lúc nên tinh thần Cách mạng được nâng lên rõ rệt. Người dân thuộc lòng những bài ca dao và ý thức được việc mình phải làm; lòng quyết tâm chống giặc, chống buôn lậu, chống dùng hàng ngoại đến cùng:

Ai đi Bến Vắng (Tam Kỳ) thì đi

Ai về Bình Định nhớ ghi lời này

Bình Định đã quyết bao vây

Chớ buôn hàng lậu vào đây uổng tiền

Năm ngày một buổi chợ phiên

Cửa Hội, cửa Tiền đông đúc người ta

Hởi người đi chợ đường xa

Mua vịt, mua gà hàng lậu chớ mua.

Hởi người chớ tính hơn thua

Bình Định đã quyết thi đua phen này

Bình Định đã quyết bao vây

Hàng ta ta bán hàng Tây ta đừng.

Năm 1951 có chủ trương giảm nhẹ biên chế hành chính ở các tỉnh. Bình Định nhờ có vựa lúa của huyện Tuy Phước nên không bị đói như Quãng Nam, Đà Nẵng…Bình Định không những là nơi của “đất võ”mà còn là nơi chứa những tài năng thơ thời bấy giờ như Quách Tấn, Yến Lan Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên , Xuân Diệu, và là cái nôi của hát bội…Nó còn là trục lộ chính đón khách từ Nam ra, từ  Bắc vào. Vì  thế thị trấn An Nhơn là nơi chiu tụ cán bộ văn hoá và dân y khi giảm biên chế từ các nơi về. Nhìn thấy tìm năng này ông Khánh cao và nhà thơ Yến Lan đã qui tụ toàn bộ anh chị em, lập thành Đoàn kịch Liên Khu Năm. Đoàn đã bầu nhà thơ Yến Lan làm trưởng đoàn. (Nay mỗi lần về thăm quê, tôi vẫn còn nghe mấy chị bán hàng ở chợ Gò Chàm, ê a bốn câu thơ, không biết có phải nói về việc bầu trưởng đoàn kịch lúc bấy giờ hay không:

Đi đâu mà vội mà vàng

Vào đây bỏ phiếu cho chàng Yến Lan

Chàng ấy vốn thật to gan

Mắt đeo kính trắng gọng vàng tròn xoe.

Đoàn kịch lần này có thêm các chị phụ nữ như bà Nga, bà Ngọ, bà Lu-y... Bà Ngọ là giọng ca vàng của Đoàn, bà hát bài chòi rất hay, lôi cuốn nhiều người đến với những đêm diễn, điều đó rất thuận lợi cho việc tuyên truyền, cổ động v.v …

Đoàn kịch là người đóng vai trò quang trọng trong mọi hoạt động với tính chất giáo dục. Thời bấy giờ, để đồng hành cùng phong trào chống giặc dốt trong cả nước; đội tiến hành mở lớp học bình dân. Trên những nẻo đường quan trọng đều có chốt kiểm tra việc học chữ của dân, ai thuộc mặt chữ thì cho qua, ai chưa thuộc thì bị giữ  lại học được mới thôi…

Khi cuộc chiến đến lúc ác liệt, đội đã đặt nhiều bài vè, đêm đêm loa vang kêu gọi người dân chấp hành mọi chủ trương chính sách của Đảng, không nghe tin đồn nhảm.

Nghe ai, chợ quán trao lời

Phải lọc ra cốt, phải xoi ra luồng

Kẻo mà lộn ghét thành thương

Nhầm người đoan chính ra phường gian ngoa

Ta về ta mở tiếng loa

Điều hơn lẽ thiệt phân qua tỏ tường

Từng thành viên của Đội luôn gần gủi, sẻ chia đến tận dân, thành lập những tổ chức như “Hội Mẹ, Chị chiến sĩ” cho chị em phụ nữ thu hủ gạo, khâu áo trấn thủ gửi ra mặt trận cho bộ đội, trong thôn xóm vận đông thanh niên đào hầm, vót chông sẵn sàng chờ giặc đến.

Bằng những việc làm thiết thực đó, Đoàn kịch Liên Khu 5 đã thắp sáng trong lòng người dân niềm tin vào Cách Mạng. Sự đóng góp của họ trong cuộc Kháng chiến, chống bọn phản Cách mạng, bảo vệ xóm làng bình an cho đến ngày bọn Pháp đầu hàng, được Đảng, Bác ghi nhận nên đa số họ đã được tập kết ra Bắc.

Nay, thị trấn An Nhơn đã thay đổi nhiều, cuộc sống người dân được nâng lên trong từng chặn đường phát triển của xã hội Việt Nam. Từ khi có cơ chế thị trường, thị trấn không còn đìu hiu như trước. Chợ Gò Chàm đông đúc người mua kẻ bán. Nghe đâu thị trấn đang phấn đấu lên thị xã. Nếu đã là thị xã thì chợ Gò Chàm sẽ trở thành Trung tâm buôn bán sầm uất, sẽ không còn cảnh cô em nằm xem kiếm hiệp, không còn anh bưu điện gầy gò, áo vá đi trên đường mấp mô nữa. Ở đây đã và sẽ mở thêm những con đường trải nhưa êm êm, các cô em cởi trên những chiếc xe đắt tiền đi pícnic, các em bé tung tăng đến trường, người già đến câu lạc bộ hưu trí v.v… Và người nghèo sẽ có thêm những ngôi nhà tình thương….

Ngày nay, tuy những con người của Đội kịch và việc làm thầm lặng của họ đã đi dần vào sự lãng quên nhưng ảnh hưởng của họ vẫn còn vương vấn trong lòng lớp người không còn trẻ ở huyện An Nhơn. Họ là nhân chứng sống của thế hệ anh hùng, họ luôn kể về Đội kịch với niềm tự hào-Đó chính là phần thưởng quí giá còn sót lại đối với Đội kịch. Tôi thường nghe họ chân tình kể lại chuyện xưa và họ luyến tiếc nói: “các chị thèm khát được xem kịch và nghe những câu ca, lời hát như ngày ấy quá. Bây giờ mọi người chỉ lặp đi lặp lại cái việc-sáng dậy đi chợ bán, tối về ngủ, vì chẳng có gì để mà xem. Lớp trẻ giờ chúng lên sân khấu quậy, xem chán lắm,…

Chú Khánh thường nói: “Chúng ta không mong các bạn trẻ sống và hy sinh như chúng ta, nhưng mong rằng họ cũng đừng bao giờ quên đã có hàng triệu cái chết và những việc làm thầm lặng mà ông cha ta đã làm để có ngày hôm nay./.