Nhà thơ Lưu Tuấn Kiệt, hội viên Hội Văn học- Nghệ thuật Hưng Yên rất tâm đắc với huyền thoại về con trâu vàng quê mình. Trong tập truyện và ký "Hương rau khúc" (Nhà xuất bản Hội nhà văn- 2005) cuả mình, nhà thơ có kể về một ký ức của ông về dòng sông Ngưu Giang chảy qua trước nhà và mong ước dòng sông ấy sẽ được đào đắp trở lại thành con sông trên bến dưới thuyền, mang nước sông Cái vào tưới mát ruộng đồng. Chung một cảm xúc ấy, tôi cũng lần mò men theo dòng sông trâu vàng...
I- Những huyền tích và thư tịch cổ
Trong "Lĩnh Nam trích quái" có một câu chuyện về con sông ấy, đó là chuyện "Sự tích con trâu vàng núi Tiên Du". Truyện kể rằng, ở vùng đầm lầy chân núi Tiên Du (Bắc Ninh) có con trâu vàng náu mình. Một pháp sư đã dùng gậy (tích trượng) yểm vào trán trâu. Con trâu đau quá, lồng chạy về hướng nam, quần nát cả một cùng thuộc huyện Tế Giang, chưa hết, trâu còn bơi qua sông Cái rồi chạy ngược lên phía Bắc. Vùng trâu chạy qua hiện vẫn còn mang tên Như Phượng, Như Loan, Đại Lạn, Đa Ngưu..., đường do vết chân trâu giẫm nay là sông Ngưu Giang (chảy qua Văn Giang, Khoái Châu của Hưng Yên) hay sông Kim Ngưu (thuộc Hà Nội), vũng trâu đằm là vùng đầm Đa Ngưu...
Lần theo câu chuyện kể, tôi đã nhiều lần đi dọc theo con sông Ngưu Giang. Tuy thế, cũng chỉ tìm ra đầu dòng của nó bắt nguồn từ thôn Bến, xã Phụng Công của nhà thơ Lưu Tuấn Kiệt mà thôi. ở đó, thì con sông trâu vàng lại có một huyền tích khác. Câu chuyện được nhà thơ điền dã, khảo tả và gửi nó về cho một đề tài nghiên cứu văn nghệ dân gian của tỉnh. Từ đó, nó lại được thạc sĩ Vũ Tiến Kỳ, Hội viên Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam tra cứu tư liệu, chỉnh lý bổ sung mà trở thành câu chuyện về con trâu vàng trong tập sách "Truyện cổ dân gian Hưng Yên" dày tới 700 trang, mới xuất bản của ông.
Chuyện kể rằng, ngày xưa vào đầu đời Lý, tại kinh thành Thăng Long, nhà vua có nuôi một con trâu có bộ lông vàng óng. Năm sau, trâu mẹ đẻ ra trâu con lông cũng màu vàng như mẹ. Nhà vua sợ dân chúng bắt nhầm mất con nghé của vua nên cho buộc vào cổ nó một cái chuông vàng để đánh dấu và phòng khi nghé con đi xa, trâu mẹ nghe tiếng chuông mà tìm.
Có một lần, con nghé vàng ra sông Cái tắm, rồi bơi sang bên kia sông ăn cỏ. Ăn no, nó vượt qua đê ở đoạn đầu làng Bến (xã Phụng Công, huyện Văn Giang ngày nay) rồi lang thang đi vào cánh đầm lau sậy. Không thấy con, từ bên kia sông phía kinh thành, trâu mẹ cứ kêu: "Nghé ọ! Nghé ọ! Gọi con lạc cả giọng mà không thấy nghé vàng về, trâu mẹ chạy bổ ra sông Cái. Bỗng nó nghe thấy tiếng chuông ở xa lắm. Nó liền bơi qua sông nhằm hướng có tiếng chuông mà chạy tới. Trâu mẹ chạy mạnh đến nỗi những bước chân của nó chạy đến đâu đất lún sụt xuống thành một dòng sông. Dân gian đặt tên là dòng Ngưu Giang. Hai mẹ con trâu vàng gặp nhau rừng rỡ đằm mình xuống một vũng nước nô đùa, quẫy đạp thoả thích. Chỗ ấy thành một cái đầm. Dân gian gọi là đầm Đa Ngưu. Về sau, dân các nơi đến sinh cơ lập nghiệp bên dòng sông thành làng Kim Ngưu, Đa Ngưu còn đến bây giờ. Để nhớ chuyện trâu vàng của vua về tắm, dân trong vùng mở một chợ Trâu bên đầm Đa Ngưu. Cũng có thuyết cho rằng: nghe tiếng chuông vàng ở trang Nhân Dục (nay thuộc phường Hiến Nam, thị xã Hưng Yên), con trâu mẹ đang tắm ở hồ Dâm Đàm (Hồ Tây) vùng chạy về nơi có tiếng chuông. Vệt chân trâu mẹ sau thành dòng Ngưu Giang.
Đã có lúc, tôi định thử tìm xem đâu là huyền tích gốc của dòng sông Trâu vàng ấy. Hỏi bà Dương Thị Cẩm, thạc sĩ chuyên ngành Hán Nôm, Phó Giám đốc Thư viện tỉnh Hưng Yên, thì bà cười mà nói rằng, thực ra, con sông này lại có một huyền tích nữa đấy, cứ thử vào trang điện tử chính thức của tỉnh Hưng Yên mà xem. Thú vị và tò mò, tôi dùng Google tra một lúc, cuối cùng cũng tìm ra huyền tích này. Đó là câu chuyện na ná những chuyện mà tôi đã biết, có điều, nó gắn liền với một danh nhân là pháp sư Khổng Minh Không. Tương truyền, Khổng Minh Không có thời gian tu tại chùa Công Luận (thị trấn Văn Giang). Nhờ có pháp thuật cao cường, pháp sư đã chữa khỏi bệnh cho một vị vua nhà Lý.Để trả ơn, nhà vua ban cho ông một túi đồng về để đúc chuông. Khi chuông đánh lên, con trâu vàng tưởng là con nó, bèn lồng lên đi tìm. Những vết chân trâu tạo thành dòng Ngưu Giang, còn nơi nó đầm mình là làng Đa Ngưu.
Ấy thế mà ngay ở làng Đa Ngưu, cũng chẳng có ai biết về các câu truyện mà tôi đã kể ở trên. Thậm chí, ngay đến cả cái đầm Đa Ngưu rất danh tiếng trong...truyền thuyết cũng chẳng có ai biết nó nằm ở đâu trong cả cái xã Tân Tiến này. Hỏi mãi, tôi vẫn thấy các cụ ở làng Đa Ngưu trả lời rằng, trước đây, ở cạnh làng Đa Ngưu, trải sang tít lên tận thôn Kim Ngưu phía trên, có một khu ruộng được gọi là vườn đầm. ậ Vườn dầm, có một cây đa cổ thụ cực lớn, gốc to đến nỗi phải hai ba mươi người nối tay nhau ôm mới kín. Tiếc thay, cây đa ấy, trong thời kháng chiến chống thực dân, dân làng đã phải đốn hạ, lấy gỗ để làm áo quan cho một đơn vị bộ đội về làng chống càn bị giặc Pháp sát hại. Những cụ già ở đây nói, cái tên Vườn đầm đã có từ khi các cụ còn thơ ấu, chứ cái đầm thực sự thì chẳng thấy đâu. Có người phỏng đoán, có lẽ sau 18 năm đê Phi Liệt vỡ, phù sa đã bồi đắp mất cái đầm ấy rồi. Hiện ở khu vườn đầm, vẫn còn một con mương nhỏ dẫn nước. Các cụ mà tôi gặp đều đoan chắc rằng, đây không phải là con mương mới đào, mà nó là "di sản" từ xa xưa để lại.
Nhưng có một điều vô cùng chắc chắn là, con sông Ngưu Giang ngày xưa phải là một dòng sông lớn chứ không chỉ bé xíu như một con mương như bây giờ. Sách "Đại Nam nhất thống chí" viết: "Sông Kim Ngưu cách huyện Văn Giang 5 dặm về phía đông nam, nước chảy từ sông Nhị qua bãi Sơn Hô, qua đầm Công Luận, chảy qua các xã Kim Ngưu và Đa Ngưu, chảy quanh co trong huyện...hạ lưu từ trước thông với Xích Đằng, nay bị lấp". Còn An Nam chí thì lại lại nói rằng, sông này có tên là hồ Kim Ngưu, ở địa phận huyện Tế Giang, ngày trước có con trâu vàng chạy từ châu Vũ Ninh đến đây, Cao Biền nhà Đường sai người đào, chỗ này bèn biến thành hồ... ở phía tây của làng Đa Ngưu, ngay cạnh bờ bắc của con sông Ngưu Giang, hiện có cánh đồng Hàng Bến. Những năm bẩy mươi của thế kỷ 20, nhân dân làm thuỷ lợi, nạo vét lòng sông, đã tìm thấy cả những chiếc thuyền gỗ mục nát, những đồ sành sứ. Các cụ cao niên ở đây đều khẳng định, đó là bến Trâu, và con sông là một thuỷ lộ quan trọng ít nhất là từ thời sứ quân Lã Tá Đường cát cứ vùng này trong cái loạn 12 sứ quân thuở xa xưa.
Còn trước đấy, có lẽ vùng này cũng khá danh tiếng. Đó chính là đất của huyện Câu Lậu. Theo giáo sư Trần Quốc Vượng, từ thế kỷ VI, Thuỷ tinh chú đã ghi lại truyền thuyết: "Trong sông của huyện có giống trâu lặn (tiềm ngưu), hình giống trâu, lên bờ đánh nhau, sừng mềm lại xuống nước, sừng cứng lại lên" cũng vẫn theo giáo sư Vượng, đây cũng chính là huyện Trâu có bộ lạc Trâu thờ Trâu làm vật tổ, lấy tên vật tổ (tô- tem) đặt cho tên đất, tên đầm, tên sông...
II- Và vùng đất mang hình con trâu
Trong tất cả các câu truyện, các truyền thuyết về dòng sông Ngưu Giang đều nhắc đến làng Đa Ngưu. nhưng dân ở đây rất ít người biết đến các truyền thuyết áy. các bậc túc nho, những ông già, bà lão thì lại kể một câu chuyện khác về đất làng mình. Đó là câu chuyện về thế đất mà làng đang nằm lên nó. Nguyên đó là thế đất hình con trâu. Chuyện này, hoá ra trong sách cũng nói tới. Đó là cuốn "Tang Thương ngẫu lục" của Phạm Đình Hổ và Nguyễn án. Truyện mộ mẹ Đào Khản trong sách kể rằng, đất làng Đa Ngưu, huyện Văn Giang, trấn Kinh Bắc (nay thuộc xã Tân Tiến, huyện Văn Giang, Hưng Yên), nhà phong thuỷ vẫn bảo là kiểu đất đẹp, hình trâu nằm. Trong tập Địa kiềm của Cao Biền có câu: "Thấy dây thì dừng, gặp cỏ thì ngừng" chính là chỉ vào đó...
Cụ Nguyễn Văn Dần, người thôn Đa Ngưu lại khẳng định, thực ra đất làng Đa Ngưu chỉ nằm trên bụng con trâu còn đầu trâu và đuôi trâu lại là địa phận của hai làng bên cạnh. Cụ Dần còn nói, sở dĩ nằm trên bụng trâu nên dân làng mới phát về nghề buôn thuốc bắc, đã có nhiều gia đình làm nghề này và phát đạt, nổi tiếng phú thương ở những vùng đất khác như Nam Định, Hải Phòng. Đặc biệt, người làng còn quần tụ nhau tạo thành một phố chuyên nghề thuốc bắc. Đó chính là phố Phúc Kiến (nay là phố Hải Thượng Lãn ông) của Hà Nội. Cái lý do phong thuỷ, thế đất chẳng biết hư thực thế nào, chứ việc làng Đa Ngưu là một làng buôn "danh chấn giang hồ" xứ Bắc thì chẳng ai phủ nhận được, đến ngay viên Công sứ Băc Ninh Wintrebert cũng đã nhận xét "Trong huyện Văn Giang có một làng Đa Ngưu chuyên cung cấp 9 phần 10 thuốc bắc cho các hiệu thuốc ở Hà Nội, Hải Phòng, Nam Định và Bắc Trung kỳ".
Cụ Dần còn cho tôi biết, cũng vì là phần trung tâm nhất của con trâu, nên bao giờ chợ Trâu cũng nằm trên đất làng. Chợ Trâu vốn nổi tiếng một vùng, buôn bán nhiều mặt hàng, nhưng tập trung nhiều nhất là đại gia súc, đặc biệt là trâu, bò. Từ khoảng bẩy, tám chục năm trước trở lại đây, chợ đã năm, sáu lần di chuyển địa điểm, khi thì lên Kim Ngưu, khi thì ra Đa Lộc, Hoà Bình (các thôn trong xã Tân Tiến). Nhưng cuối cùng người ta vẫn tụ tập về vị trí cổng làng Đa Ngưu. Nghe nói, trước đây chợ rất hoành tráng, các gian hàng đa phần được làm bằng gỗ lim, chia thành năm, sáu dãy. Chợ cũ giờ chẳng còn, nhưng nhìn vào ngôi đình trăm cột bằng gỗ lim cỡ một người ôm của làng (đã được công nhận là di tích lịch sử văn hoá quốc gia) thì chắc các cụ kể về cái chợ Trâu là đúng. Đình chỉ làm được khi dân làng bỏ tiền đóng góp, mà rõ ràng là dân làng sống bằng nghề buôn bán, trước tiên là ở chợ làng, nên chắc chợ phải đồ sộ lắm.
Tuy hào hứng kể về phòng thuỷ làng mình như thế, nhưng cụ Dần lại "ngậm tăm" luôn khi tôi hỏi đến địa thế hai làng ở đầu trâu và đuôi trâu ảnh hưởng đến đời sống dân cư. Tôi đành phải lặn lội dò hỏi dân làng Đa Lộc, Đa Phúc bên cạnh. Hoá ra, theo dân gian đồn đại, thế đất cũng có ảnh hưởng đến dân hai làng này. Làng Đa Lộc (có lẽ chính là địa danh "Đại Lạn" trong truyền thuyết về con trâu vàng của Lĩnh Nam trích quái chăng?) ở vị trí đầu con trâu phong thuỷ, nên đàn ông con trai ở đây tính tình mạnh mẽ, phóng khoáng và có phần ngông ngạo. Còn ở làng Đa Phúc thì lại phát về nghề làm bánh đúc, hầu hết những người làm bánh đúc bán ở chợ Trâu hay các chợ khác trong vùng đều xuất thân từ làng Đa Phúc. Đó là do làng ở đuôi con trâu!!!? Dân gian suy luận vậy, chẳng biết thực hư thế nào, nhưng tôi cho rằng, cũng chẳng đúng lắm. Bởi, có một danh nhân quê ở Đa Ngưu (ở thế đất "bụng trâu" chứ không phải "đầu trâu" là làng Đa Lộc) lại nổi tiếng về khí phách hiên ngang. Đó là nhà cách mạng Phó Đức Chính. Cùng với Nguyễn Thái Học lãnh đạo Việt Nam quốc dân đảng làm cuộc khởi nghĩa Yên Bái không thành, ông hào sảng bước lên máy chém với lời nói "Đại sự không thành, chết là vinh!" và ngạo nghễ ngửa mặt nhìn lưỡi đao phập xuống cổ mình.
*
Giờ thì dòng Ngưu Giang chẳng được "trên bến dưới thuyền" như ngày xưa nữa. Và, trong khu vực châu thổ Bắc bộ này, cũng có nhiều con sông, nhiều địa danh gắn với huyền tích về con trâu vàng. Đồng thời, hiện cũng chẳng còn ai tin về những huyền tích xa xưa. Nhưng với riêng tôi, mỗi khi nhìn dòng sông quê mình, tôi lại thấy hình như đâu đó, trong bóng nước lặng lờ kia, con trâu vàng, con trâu nguyên khí của vùng đất nông nghiệp lúa nước quê tôi, con trâu là đầu cơ nghiệp của người dân quê tôi vẫn đang mài miết chạy. ở đầu nguồn của dòng sông, thuộc xã Phụng Công (Văn Giang) giờ đang có một dự án khu đô thị thương mại cao cấp, chẳng mấy chốc sẽ mọc lên những ngôi nhà cao tầng, những địa điểm vui chơi giải trí. Chẳng biết rồi người ta có khai thác khía cạnh văn hoá của dòng sông vào những việc như thế hay không.../.
