Hồi tóc còn để chỏm, hầu như ai cũng đã từng nghêu ngao bài hát Em bé quê (Phạm Duy phổ nhạc từ một bài đọc trong sách Quốc văn Giáo khoa thư ): " Ai bảo chăn trâu là khổ. Không, chăn trâu sướng lắm chứ. Ngồi mình trâu...", với hình ảnh chú bé ngồi vắt vẻo thổi sáo trên mình trâu khi đàn trâu đang tha thẩn trở về chuồng trong buổi chiều hoàng hôn mát rượi. Hoặc đang ngồi trên mình trâu nhưng nghĩ nát óc mà không tìm ra lời giải cho câu đố : Bốn ông đập đất, một ông phất cờ, một ông vơ cỏ, một ông bỏ phân. Là con gì ? Hoặc không phải chỉ một lần ngồi trực bên bên rỗ rơm khi bọ đang dắt trâu đạp lúa, để nghe "ỉa ỉa" là xách rỗ đến hứng, bù lại được nghe mấy ông thợ gặt tán chuyện mấy o trong làng hoặc được ăn chè đậu sau khi xảy rơm xong.
Những câu tục ngữ như : Trâu cột ghét trâu ăn, con gái mười bảy bẻ gãy sừng trâu, lộn con toán bán con trâu, vv và vv, xuất hiện thường xuyên trong câu chuyện hằng ngày, trên cửa miệng mọi lứa tuổi, kể cả thị dân, chứng tỏ hình ảnh con trâu có ấn tượng rất sâu đậm trong đời sống và ngôn ngữ của người Việt.
Quê hương chính của trâu là vùng Nam Á và vùng Đông Nam Á.
Các nhà khoa học chia loài trâu làm 3 giống.
Giống trâu hoang dã châu Á, còn gọi là arni, được xếp vào giống có nguy cơ tuyệt chủng, một số ít được tìm thấy dưới chân rặng Hymalaya. Một số ít khác được bảo tồn trong vườn quốc gia Hukuang, Mianmar. Vùng Đông nam Á, kể cả dãy Trường Sơn có khoảng chừng 50 con.
Giống trâu sông ( river buffalo) , có 50 nhiểm sắc thể, sống ở độ cao 2.800 mét ở Nepal và vùng Nam Á.
Giống trâu đầm lầy ( swamp buffalo), có 48 nhiểm sắc thể, còn gọi là carabao, được nuôi nhiều ở Phi và vùng Đông Nam Á, trong đó có Việt nam. Giống carabao nầy còn là con vật biểu tượng quốc gia của Philippines .
Tháng 9, 2007, các nhà khoa học Phi tuyên bố đã lai tạo được giống trâu vô tính đầu tiên. Tháng 1, 2008, họ lại bắt đầu lai tạo một giống trâu siêu chủng cho nhiều sữa, đặt tên là Glory, theo tên của tổng thống Gloria Maccapagal Arroyo.
Giống trâu Murrah ở Ấn Độ nỗi tiếng cho nhiều sữa nhất thế giới. Trâu Murrah có sừng xoắn khác với trâu thường có sừng vòng cung. Mỗi năm một con có thể cho đến 3000 lít. Mỗi năm Ấn độ sản xuất 30 triệu tấn sữa trâu. Phần còn lại của thế giới chỉ bằng một nửa số lượng ấy. Ấn Độ cũng đã lai tạo được một giống trâu siêu chủng đặt tên là Nili-Ravi.
Truyền thuyết Phật giáo có câu chuyện kể rằng trước khi thành Phật, Đức Thích Ca đã bỏ ra sáu năm để hành pháp khổ hạnh đến nỗi thân thể chỉ còn da bọc xương. Về sau, thấy phương pháp khổ hạnh chỉ đem lại đau khổ mà trí tuệ chẳng hề tăng trưởng, nên Ngài quyết định dùng lại thức ăn để có đủ sức hành thiền quán niệm hơi thở. Trong thời gian 49 ngày thiền định, ngài được thôn nữ Sujata dâng cúng cháo sữa và nhờ đó sức khỏe ngài được hồi phục nhanh chóng. Theo thiển ý của tôi, chắc chắn trong cháo sữa đó có sữa trâu, một vì ở Ân Độ bò là linh vật nên chẳng mấy ai dùng sữa bò. Hai là vùng bắc Ấn là nơi có rất nhiều trâu sinh sống. Ba là sữa trâu rất bổ dưỡng, rất thích hợp với người suy dinh dưỡng vì trong sữa trâu giàu chất béo, giàu canxi, năng lượng cao gấp đôi sữa bò . ( Trong 100 mg sữa trâu có 110 kcalo, trong khi 100 mg sữa bò chỉ có 66 kcalo).
Sữa trâu thích hợp để chế biến thành bơ, pho-mat hoặc sữa chua.
Sữa trâu nhiều chất béo hơn sữa bò nhưng thịt trâu lại ít mỡ hơn thịt bò nhưng lượng sắt có trong thịt trâu lại cao hơn thịt bò.( Trong thịt trâu nghé chỉ có1,5 - 5,6% mỡ so với thịt bò là 10 - 20%) .Thịt trâu thích hợp với người làm việc bằng trí óc, huyết áp cao, xơ vữa động mạch hay có nhiều cholesterol trong máu. Phụ nữ mập có thể ăn thịt trâu vì nó cung cấp năng lượng mà không làm tăng cân. Thịt trâu hầm không mất chất lượng, thích hợp với người già và trẻ con, và có thể để nhiều ngày không hư. Thịt trâu nghé mềm quá, không ngon bằng thịt trâu choai chừng 2 tuổi. Ở Thốt Nốt có món thịt trâu luộc với nước cơm mẻ. Ở Củ Chi có món phở nghé. Ở Hòa Tiến, Đà nẵng có món thịt nghé nướng lá lốt. Ở Quảng Trị có món thịt trâu xào với đọt trơng, phần lá non màu tím.( Hạt trơng to bằng hạt tiêu, dùng làm đạn của súng ống nổ). Ở Đồ Sơn người ta giết thịt trâu chọi và bán rất được giá. Ở Sài Gòn nếu thèm thịt trâu cứ ghé cửa hàng thực phẩm tươi sống của Vissan trong hệ thống siêu thị Saigon Coop tìm thử xem. Ở thôn quê vào mùa rét trâu chết hàng loạt, người ta phải xẻ thịt chia nhau ăn nhưng khổ nổi trâu chết thường là trâu già yếu , không chống chọi được với giá rét, và bà con lại không biết cách chế biến nên món thịt trâu trở thành món khó nuốt vì mùi trâu và quá dai. Muốn thịt trâu già hầm mau nhừ và có mùi vị thơm ngon thì buổi tối trước khi nấu, xoa lên miếng thịt trâu một lớp bột hạt cải, sáng hôm sau rửa sạch trước khi nấu. Coi chừng nhiểm bệnh than (Antharax) nếu ăn phải trâu bệnh.
Tục ngữ có câu: "Trâu bò chết để da, người ta chết để tiếng" . Thế nhưng trâu chết cũng để "tiếng", nhưng đó là tiếng trống. Da trâu làm trống phải thuộc rất công phu, nhưng chỉ có da trâu cái chưa sanh đẻ mới tốt vì nó rất dai và cho tiếng kêu hay. Da trâu nấu thành cao gọi là giao để hòa với vôi quét tường tạo chất kết dính. Ngoài ra đông y còn dùng da trâu như một loại dược liệu có tác dụng giảm đau, cầm máu. Ở Bảo tàng Quảng Trị có sợi dây da trâu có chiều dài hơn 2m, đường kính 20mm ( nguyên thủy dài hơn ) trước đây bộ đội dùng để kéo pháo trong chiến dịch giải phóng miền Nam.
Sừng trâu cũng không phải là thứ bỏ đi mà được các nghệ nhân của công ty Lý Tam Hùng của ông Lý Patrick ở Hà Tiên chế biến thành các đồ trang sức từ vòng tay, nhẫn... cho đến các đồ dùng khác như lược, gọng kính, đẹp không thua gì sơn mài, được bày bán khắp nơi trên thế giới. Người dân tộc Tây Nguyên dùng sừng trâu để rót rượu hay làm mõ. Sừng trâu cũng có thể thay cho sừng tê giác trong một số bài thuốc nam.
Hầu như tất cả các nước vùng Đông Nam Á đều có lễ hội đua trâu với tay nài ngồi trên lưng trần của trâu, nhấp nhấp nhổm nhổm trông rất hào hứng, song người ta không giết trâu sau lễ hội như ở Việt Nam. Người Chăm Lạc Tánh có lễ Chém Trâu (Săm lé) diễn ra vào tháng tư Chăm lịch với thủ tục nghi lễ rất công phu.
Phụ nữ có bầu ở thôn quê rất kị đi phía sau đít trâu vì lỡ bị trâu đập đuôi thì rất khó sinh (?).
Nuôi trâu không chỉ để kéo cày nhưng còn để lấy cứt trâu làm phân bón. Cứt trâu còn để trát phên hoặc có nơi phơi khô để đun nấu. Để chuẩn bị sân đạp lúa, người ta lấy phân trâu hòa với nước thành chất bùn sền sệt đem quét lên mặt sân để trám chỗ nứt nẻ. Phơi sân 3 nắng là được. Mùi phân trâu tiếp theo là mùi lúa mới và mùi rơm rạ là mùi vị quê hương đậm đà khiến bao người xa quê phải thương nhớ đến ngẩn ngơ. Vào mùa đông trời rét thường làm nứt gót chân, đạp chân vào bãi phân trâu mới ỉa còn ấm, vài lần như thế cũng đỡ !
Ngoaì truyền thuyết Đức Phật uống sữa (trâu) nói trên thì Phật Giáo còn có mười bức tranh trâu mà người ta thường gọi là " thập mục ngưu đồ", vẻ con trâu và người chăn trâu, mô tả thứ tự quá trình diễn biến trong tâm thức của người hành thiền. Đầu tiên phải đối trị tâm cho đến lúc hoàn toàn khống chế được tâm. Khi tâm được thuần thục, không còn vọng động, ánh sáng trí tuệ sẽ bùng lên như một mặt trời. Khi đã ngộ, hành giả ung dung nhập thế. Nếu có dịp đến thăm Trúc Lâm Thiền viện ở Đà lạt, ghé vào thư viện , bạn sẽ thấy 10 bức tranh trâu đang treo trên tường. Bạn hãy nhờ thầy phụ trách thư viện ở đó giải thích thì rõ hơn.
Hồ Tây ở Hà Nội còn có tên là hồ Kim Ngưu (Trâu Vàng ). Truyền thuyết kể rằng nhà sư có tài thu hết đồng đen của phương Bắc đem đúc thành chuông. Chuông đánh lên tiếng vang sang bên Bắc. Vì đồng đen là mẹ vàng nên con trâu vàng phương Bắc nghe tiếng chuông liền chạy đi tìm mẹ. Tới đây nó quần thảo mãi khiến chân bị chảy máu thành hồ Tây (theo Wikipedia). Seagames 2003 tổ chức tại Viêt Nam lấy con trâu vàng làm biểu tượng là dựa theo truyền thuyết ấy (?). Hiện nay còn có đường phố tên Kim Ngưu tại quận Hai Bà Trưng, Hà Nội.
Đón Tết năm Sửu mà không xem một "quẻ" về tuổi Sửu thì e thiếu sót. Người ta cho rằng người tuổi trâu tính chậm chạp nhưng chắc chắn, thường là người khỏe mạnh, độ tin cậy cao, thích làm lãnh đạo, cần cù, làm việc không biết mệt. Tuy nhiên họ rất khó thay đổi quan điểm của mình, đôi khi bảo thủ, cố chấp. Người tuổi trâu ít nói và không thích ở giữa đám đông. Tuy nhiên nếu bạn cần lời khuyên chân thật, không thiên vị thì cứ đến hỏi người tuổi trâu.
Phụ nữ sinh năm Dần thường gặp khó khăn về đường gia thất, do đó có người dấu béng tuổi thật của mình và chọn tuổi Sửu để dễ có chồng hơn.
Để kết thúc bài này, không thể không nhắc đến ông Hồ Giáo, một người nổi tiếng tận tụy với công việc chăm sóc trâu bò.
Ông Hồ Giáo đã trải qua tuổi thơ nghêu ngao đi về trên mình trâu. Vào bộ đội, tập kết ra bắc, để rồi được chuyển về chăm sóc đàn bò trên thảo nguyên Ba vì cỏ gừng xanh rì. Ông dành tất cả tình yêu và tâm huyết cho đàn bò sữa, kết quả ông được ban tặng Danh hiệu Anh hùng Lao động (1966). Không phải dừng ở đó, ông lại được điều động vào Sông Bé xanh mướt cỏ voi để chăm sóc đàn trâu Mura do Ấn độ trao tặng (1978). Và ông lại được phong tặng danh hiệu Anh hùng Lao động lần 2 (1986) sau khi nhân 500 con trâu giống thành đàn trâu 2400 con. Khi về hưu sống tại Nghĩa Hành, ông không chịu nghỉ ngơi, mà nhận chăm sóc hơn chục con trâu Mura mang từ Sông Bé về để lai giống, tạo một đàn trâu mới cho địa phương, vừa có sức kéo khỏe, vừa cho sữa uống. Hai danh hiệu Anh hùng Lao động mà ông nhận được không phải chỉ dành cho công lao ông làm cho đàn trâu bò sinh sôi nảy nở, mang lại lợi ích cho cộng đồng, mà còn dành cho tình yêu thương hết sức cảm động của ông dành cho vật nuôi mà hiếm người có được.
Hơn 40 năm trời, đã có nhiều bài thơ, áng văn và bài hát ngợi ca người Anh hùng Hồ Giáo, người chăn bò nổi tiếng đã dành trọn những năm đẹp đẽ nhất cuộc đời để chăm sóc những đàn bò, đàn trâu cho xã hội., thế nhưng, ông chẳng có con trâu nào làm của riêng cho mình!
" Ai bảo chăn trâu là khổ. Không , chăn trâu sướng lắm chứ". Câu hát này ở Viêt Nam chỉ có ông Hồ Giáo hát mới thực lòng thôi.
