Bên cạnh bờ biển ngảnh Tam Tân (thuộc xã Tân Tiến, thị xã La Gi, tỉnh Bình Thuận) cách đây khoảng 30 năm còn là cánh rừng rậm rạp hoang vắng, nhưng ở đó có một ngôi đền thờ cổ xưa từ trăm năm với bao truyền thuyết đầy bí ẩn như cõi thiêng liêng đối với người dân trong vùng.
Đường vào đình thờ phải theo lối mòn còn đầy cỏ dại, quanh co nhưng ngan ngát mùi hoa dị thảo, hương tràm.Vào dịp lễ Tảo Mộ (mùng 5 tết Nguyên đán) và lễ giỗ Tế Thu cúng Thầy (15 tháng 9 âm lịch) hàng năm đã thu hút hàng vạn khách thập phương từ thành phố Hồ Chí Minh, các tỉnh phía Nam và lân cận về đây cúng viếng với lòng tín ngưỡng thuần thành. Sau này, Dinh Thầy Thím qua nhiều lần trùng tu, xây mới thêm để ngày nay có một ngôi đền thờ khá bề thế, nhưng vẫn giữ được nét kiến trúc cổ kính truyền thống. Ngoài các công trình như ngôi chính điện, đền thờ tiền hiền, nhà khách … chiếm gần 3 ha còn có con đường trải nhựa dài 2km nối với con lộ chính. Dinh Thầy Thím được Bộ Văn hoá Thông tin công nhận là di tích lịch sử văn hoá từ năm 1997 và nằm trong quần thể khu di tích lịch sử cách mạng dốc Ông Bằng tạo nên một vùng đất với bao huyền thoại.
Chuyện xưa kể rằng: Dưới thời Gia Long, tại làng La Qua, phủ Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam có một đạo sĩ giàu lòng nhân ái, có nghĩa cử cao đẹp hành đạo giúp đời. Quê làng của đạo sĩ từ nhiều đời đắng cay nghiệt ngã, quanh năm đói ăn thiếu mặc như mắc tội với đất trời. Do đó, nỗi bức xúc của dân làng là làm sao có một mái đình để dâng lời cầu nguyện, rước phép an lành. Cảm thấu được nỗi mong ước sâu xa đó, đạo sĩ tập họp những kỳ lão, trai tráng trong làng thông báo ý định ra tay giúp việc dựng đình nhưng với điều kiện phải dọn sẵn một nền đất rộng và trong thời gian dựng đình không một ai lai vãng. Mọi người đều bán tín bán nghi nhưng vẫn làm theo đạo sĩ. Trong khi đó ở làng Bát Nhị vừa xây một ngôi đình thật nguy nga nhưng các hương chức cậy giàu, lại có lời xúc phạm, khinh khi dân làng bất hạnh không xây nổi mái đình. Đạo sĩ bình tâm khuyên dân làng nhẫn nhục và chờ đợi. Không bao lâu, sau một đêm mưa to gió lớn, sấm sét đầy trời dân làng được tin vui đã có ngôi đình mới. Ai cũng vui mừng, đến nơi dọn đất trước đây đã thấy sừng sững ngôi đình ngói đỏ. Nỗi vui lẫn niềm kinh ngạc của dân làng chưa nguôi thì lại nghe tin dữ bên làng Bát Nhị bị mất đình. Thế là bọn hào lý nổi cơn thịnh nộ, cấp báo lên quan tố cáo đạo sĩ là phù thủy dùng phép ma tà thuật đánh cắp đình làng. Lúc bấy giờ dưới triều Tự Đức ra lệnh bắt đạo sĩ, khép tội gây rối và mưu bạo loạn. Vua bèn ra hình phạt “Tam ban triều diễn” (tức tội hình chết chém, uống độc dược hoặc thắt cổ).
Giữa pháp trường, đạo sĩ cùng vợ điềm nhiên và xin cấp một tấm lụa điều, xếp hình chim phượng. Sau khi dùng mực điểm nhãn, dãi lụa điều biến thành chim phượng mang cả hai vợ chồng bay về phía Nam.
Đến Tam Tân, vợ chồng đạo sĩ xin tá túc ở gia đình cụ Hộ Hai, rồi ngày ngày sống bằng nghề đốn gỗ, hái thuốc chữa bệnh cho dân làng. Tài chữa bệnh của vợ chồng đạo sĩ nổi tiếng khắp nơi và từ đó được mọi người kính cẩn, xưng tụng gọi là Thầy Thím. Thầy có chiếc bầu gởi lại chủ nhà mỗi khi đi khỏi đều dặn dò giữ gìn như báu vật treo ở góc nhà. Một hôm, chủ nhà tò mò lén mở ra xem thì chiếc bầu bốc lửa làm cháy cả căn nhà. Chuyện vỡ lở, Thầy Thím vào lánh ở hẳn trong rừng sâu gần Bàu Cái. Thầy nhận đóng thuê ghe thuyền cho ngư dân và giao rất đúng hẹn. Điều rất lạ là chưa có ai thấy những người thợ phụ giúp Thầy mà chỉ nghe tiếng búa rìu đẵn gỗ, tiếng đục đẽo vang cả góc rừng nhưng đến nơi thì vắng lặng càng làm cho người ta tin Thầy có phép “sái đỗ thành binh” (tức gieo đậu mà có binh lính).
Còn nữa, những chuyện Thầy có phép phạt chìm ghe với người buôn gạo chèn ép dân nghèo, cứu người lâm nạn, linh ứng trước những lời cầu xin … được dân trong vùng truyền tụng.
Vào một hôm, dân làng Tam Tân được tin Thầy Thím đã thác, đến nơi thấy sẵn hai chiếc quan tài và mai táng, lập mộ phần ở Bàu Thông gần đó. Hàng năm, vào ngày Tảo mộ xuất hiện đôi bạch hổ, hắc hổ về tảo mộ Thầy Thím. Để tỏ lòng biết ơn Thầy Thím lúc sinh thời, dân làng lập dinh thờ ngay địa điểm hiện nay.
Nghe tiếng đồn về tài đức của Thầy Thím, Vua Thành Thái năm thứ 18 (1906) xét lại án xử oan trước đây và sắc phong : “Chí đức tiên sinh, chí đức nương nương – tôn thần”. Hiện ở khu vực gần dinh có một rạch nước chảy dài hơn cây số được gọi là Đường ván, nơi ngày xưa là điểm hạ thủy ghe thuyền được Thầy đóng xong đẩy ra cửa sông Tam Tân.
Tương tự huyền thoại Thầy Thím, trong “truyện cổ tích Việt Nam” của Nguyễn Đổng Chi có chuyện như “Giấu đình dưới giếng” ở lng Mễ Trì, Đức Hịa (Quảng Ngi), truyện “ Thầy Thím” ở Tr Luơng, huyện Thăng Bình (Quảng Nam) được coi là những truyện có tư tưởng tiến bộ. Về thời gian dựng lập Dinh Thầy Thím chưa xa lắm. Trong cụm kiến trúc có chính điện xây dựng đầu tiên trên xà cò ghi “Kỷ Mão niên, thập nhị ngoạt, nhị thập ngũ nhật cấu tạo”. Vậy là thời Tự Đức năm thứ 32 (1879). Trên án thờ có bài vị “Chí đức tiên sinh, tiên sinh chi thần – chí đức cầm sắc, tôn thần” Ất Mão niên tạo, Duy Tân năm thứ 9 (1915).
Nói đến làng Tam Tân là nói đến vùng đất có truyền thống về lịch sử hình thành và phong trào cách mạng yêu nước sớm phát triển. Theo sách Đại Nam Nhất thống chí có ghi “ Ở thôn Tam Tân, gần cửa Ma Ly, từ đây người ta xuất khẩu cá tôm đi Tân Gia Ba mỗi ngày một nhiều … Đây là vùng đất khai hoang của nhóm Trương Định và những người yêu nước vượt ngục từ Côn Lôn về …”
Quanh sự tích Thầy Thím có nhiều giả thuyết đặt ra trong bối cảnh lịch sử đất nước rối ren lúc bấy giờ. Có phải chăng đã xuất hiện một nhân vật giàu nghĩa khí, mộng cao chí cả nhưng sự nghiệp bất thành lại phải phiêu bạt quê xa, mai danh ẩn tích. Vùng đất Tam Tân vẫn còn là nơi hẻo lánh nên chọn làm chốn nương thân. Tuy nhiên với sự sùng bái của người dân địa phương thật đơn giản qua những hình thức có vẻ huyền bí để giấu mình. Thầy Thím trở thành biểu trưng thành hoàng, là sự che chở mầu nhiệm thông qua truyền thuyết ly kỳ, ẩn chứa những điều nhân quả, đạo lý thấm đậm tư tưởng triết học phương đông.
