Lục pháp luận do Tạ Hách (Xie He) đúc kết vào thế kỷ 5, là khí vận sinh động: hoạt động của “khí” tức của dòng sóng luân chuyển trong vạn vật; cốt pháp dụng bút: cốt cách nghệ thuật của con người tác giả thể hiện trong tác phẩm; kinh doanh vị trí: kết cấu không gian, sắp đặt mọi thứ đúng vị trí của chúng; ứng vật tưởng hình: theo quan sát, ghi nhớ mà tạo hình cho đối vật; tuỳ loại phú thái: tuỳ đối tượng mà dùng màu; truyền di mô tả: học theo các bậc thầy cổ và tranh cổ.
Tranh sơn thuỷ không hẳn là tranh phong cảnh vì nó không mô tả một khoảng bề mặt trái đất mà là một mường tượng về vũ trụ, nhân sinh… được hoạ sĩ thể hiện qua hai thứ núi và nước. Sơn thuỷ cổ điển thời Đường – Tống Trung Hoa chịu sự chi phối của các quan niệm Lão Trang, là một phương án triết học trong hồn tác giả hơn là một kết quả quan sát khám phá thiên nhiên. Non nước – như ta thấy trong một bài thơ nổi tiếng của Tản Đà là biểu tượng của vũ trụ tuần hoàn, vô thuỷ vô chung mà kiếp người chỉ là chớp mắt và con người chỉ là hạt bụi. Tranh sơn thuỷ rất gắn bó với thơ. Thơ thường được đề luôn lên tranh, có khi là bài vịnh chính bức tranh đó. Nó là bài thơ – thị giác. Vì thế tranh và thơ của bậc thầy Vương Duy (699 – 759) được ca ngợi là “Trong thơ có hoạ, trong hoạ có thơ”.
Tranh sơn thuỷ Nhật Bản chịu ảnh hưởng thiền và sơn thuỷ đời Tống. Sesshu Toyo (1420 – 1506) là một tác giả tiêu biểu với những nhát bút ngắn, gãy khúc vừa cương hoạch vừa tinh vi: đạo là con đường nhỏ gập nghềnh qua núi đèo, sông suối, rừng cây và những sinh hoạt đời người… sẽ dẫn ta tới tâm – hiện ra ở giữa bức tranh – là mái chùa nổi bật trên nền núi trời xa mờ vô tận.Sơn thuỷ là “văn nhân hoạ”: tranh nhân văn của bậc có văn hoá.
Sesshu Toyo – phong cảnh mùa thu, mực trên giấy. Ảnh:
