Nhà văn Lê Lựu, người con Hưng Yên ưu tú trong các sáng tác văn xuôi. Thực ra cuộc đời ông còn là một tấm gương về nhân cách, độc đáo, mạnh mẽ, luôn chiến đấu trước cái xấu cái ác và sự trì trệ trong tiến trình phát triển của xã hội tiến bộ. Cuộc chiến đấu này rất gian khổ, đòi hỏi một đức hy sinh bền bỉ, một sự thua thiệt kể cả sự thị phi của những người những thế lực xấu xa mà ngòi bút của nhà văn đưa ra sắc bén và hữu lý. Âu cũng là lẽ thường tình lúc nào đó nơi nào đó thói đạo đức giả, lối sống và điều hành xã hội một cách hình thức, nhân dân còn chịu đói khổ và dốt nát thì hẳn nhiên các nhà văn sẽ còn phải đảm đương cái nhiệm vụ rất nặng nề này. Đã có lúc các nhà văn núng thế, bất lực trước bao nhiêu thói tật đầy dẫy xung quanh mình còn được tiếp tay bởi không ít thế lực với động cơ trục lợi từ mồ hôi xương máu của nhân dân. Thời gian gần đây, ông đột nhiên quay sang gây dựng và tổ chức thành công Trung tâm Văn hóa Doanh nhân Việt Nam, một mô hình mới mẻ, năng động và đã trở thành bức thiết với mỗi người Việt Nam yêu nước. Mục đích là đánh thức, khơi dậy và bồi dưỡng thêm cái phần Văn hóa, một thế mạnh tiềm ẩn trong mỗi con người Việt Nam Văn hiến, hiếu học và trượng nghĩa. Rất trắc trở và gian nan. Có những lúc sóng gió nổi lên rất dữ dội kể cả là sóng ngầm chĩa vào ông, quật ông hòng ông ngã xuống. Nhà văn Lê Lựu, bằng một chữ Tâm minh định, bằng một tấm lòng son sắt, thuỷ chung cộng với một trí tuệ mẫn tiệp đã xuất sắc từng bước vượt qua tất thảy, là cây cột cái xây dựng lên Trung tâm Văn hoá Doanh nhân Việt Nam với những hoạt động rất hiệu quả, hữu ích trong những năm qua. Trung tâm Văn hoá Doanh nhân Việt Nam thực chất là một tổ chức doanh nghiệp khá đặc biệt và vị giám đốc khả kính, nhà văn Lê Lựu cũng đặc biệt không kém. Tiếp cận ông từ góc độ tình cảm là những ngẫm ngợi của chúng tôi về một con người, một tài năng…

Rất băn khoăn khi đặt bút viết về nhà văn Lê Lựu. Bởi lẽ, ông nổi tiếng. Cũng bởi lẽ, tôi biết, thực lòng ông không muốn anh em bạn bè hoặc học trò như tôi viết về cá nhân ông. Viết về công việc của ông, của Trung tâm Văn hóa Doanh nhân Việt Nam do ông làm giám đốc thì ông hoan nghênh. Còn bảo: “Trung tâm của tớ hoạt động hiệu quả thế mà các cậu chả chịu tuyên truyền gì cả, lại đi vẽ rắn thêm chân. Hay là định phá hoại tớ. Rõ thật là”. Một hôm, gần đây thôi, một nhà văn trẻ bảo tôi: “Ông ạ, bác Lựu nhà mình ấy mà, thực ra là mới nổi tiếng, nổi tiếng qua cuốn sách và các buổi nói chuyện của Nhà văn sau lần đi Mỹ. Hai quốc gia từng có quá khứ nhiều chiều với nhau nên ai đi đi về về cái thời điểm nhạy cảm ấy thì nổi tiếng. Sau đó người ta mới đi tìm sách của cái ông nhà văn này, mới ồ lên: “Ơ, Mở rừng, Thời xa vắng, Sóng ở đáy sông, Hai nhà, Chuyện làng Cuội sao nó hay thế, văn hay đã đành, vấn đề hay, cuộc đời lắm, thấm lắm, thính lắm…”. Thế đấy, xã hội ở ta có lúc có nơi rất lạ kỳ, viết lách đã mấy chục năm, tác phẩm đã dày dặn, đã kiên định, đã chính trị, đã văn hóa, đã nhân dân mà không ai để ý đến. Nhà văn Nguyễn Minh Châu, bậc đàn anh của Lê Lựu rất tin tưởng tài văn Lê Lựu từng khẳng định văn nghiệp Lê Lựu sẽ rực rỡ lại chẳng ai tin. Ngay cả Nguyễn Minh Châu, lúc thường thời, trong những sáng tác về cuối đời ông đã có một sự biến chuyển rất mạnh mẽ, rất khác ông trước đó mà đã có lúc người ta còn cố làm ra không hiểu ông hoặc hiểu chệch đi. Nên sự bùng phát của Lê Lựu dẫn đến sự nổi tiếng, còn như một sự lạ với chính bản thân Lê Lựu.

*

uan hệ của nhà văn Lê Lựu với nhà văn Nguyễn Minh Châu khá đặc biệt. Lê Lựu rất kính trọng Nhà văn lớp tuổi đàn anh này cả về sáng tác và nhân cách sống. Đã rất nhiều lần tôi được nghe nhà văn Lê Lựu nói chuyện về Nguyễn Minh Châu, ông không nói theo cách nhận xét bình phẩm về con người hay về tác phẩm hoặc tác phong ăn ở sinh hoạt mà ông nói đến những gì xa hơn, sâu sắc lắm của những khách văn chương trước cuộc đời. Lê Lựu nói đại ý rằng ngòi bút Nguyễn Minh Châu là ngòi bút hiện thực. Ông chưa bao giờ khoan nhượng trước cái xấu, cái ác và ngòi bút ông, ở một phía nào đó đã tuyên chiến, đã xung phong đương đầu trực diện với nó, phơi nó ra một cách đầy ý thức. Ông bảo vệ cái thiện vốn đôi khi ngu ngơ, yếu ớt và đầy sơ hở trước cái ác, cái xấu mưu mô quỷ quyệt quá chừng. Những sáng tác đặc sắc của Nguyễn Minh Châu phải là ở thời kỳ sau năm 1975 với những: “Khách ở quê ra”, “Phiên chợ Giát”, “Bức tranh”, “Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành” nó mới biểu hiện rõ ràng nhất tài năng văn chương của ông. Phiên chợ Giát hôm nay đâu đó vẫn còn lão Khúng, vẫn là những ông bà nông dân khu Bốn với bản tính lương thiện của mình, họ bè bạn với những con trâu, con bò, bè bạn với cái cầy, lưỡi cuốc trên đồng đất của mình, vật lộn với mưu sinh, với đói nghèo truyền kiếp và lương thiện. Chao ôi, nhân vật của Nguyễn Minh Châu lương thiện lắm, sự lương thiện nguyên sinh sẽ không bao giờ cái xấu, các ác vùi dập được. Các nhân vật nông dân của nhà văn đã chứng minh như thế. Chợ Giát hôm nay vẫn họp phiên, vẫn vá víu những rách lành, vẫn lam lũ những trâu bò, những thân phận mà ông đã nhìn thấy từ trước đó, chỉ ông là đã đi xa.

Và Lê Lựu im lặng, những ngày cuối cùng của Nguyễn Minh Châu, Lê Lựu hay đến trò chuyện với ông anh. Trong cuộc sống đã có lúc Lê Lựu làm phật ý ông anh hoặc chưa hiểu hết ý ông anh như việc khi Lê Lựu làm trưởng Ban Văn xuôi của tạp chí Văn nghệ Quân đội bắt gặp một truyện ngắn đặc sắc của Nguyễn Minh Châu đã định cho in ngay. Với linh cảm riêng của mình, Nguyễn Minh Châu yêu cầu lấy lại thiên truyện đó. Lê Lựu nhà ta giở ngay bài nông dân chủ nghĩa, thôi cứ coi như ông anh không biết gì em in em chịu cả. Ông anh, tức nhà văn Nguyễn Minh Châu nhìn cậu em bướng bỉnh thủng thẳng: “Cậu chịu trách nhiệm thế chó nào được” và bỏ đi mặc Lựu ta ngơ ngác. Văn chương là thế. Cuộc sống là thế. Những nhà văn có nhân cách sống với nhau đôi khi rất khác thường. Hôm tôi làm phim chân dung về nhà văn Nguyễn Minh Châu có xin phép đến phỏng vấn Lê Lựu, Nhà văn bảo tôi: “Ai chứ bác Châu thì cậu cứ đến đây. Mà này, cậu nên phỏng vấn Nhà văn Nguyễn Khắc Trường, Trung Trung Đỉnh, thằng Đỉnh nó cũng biết nhiều về Bác Châu đấy. Bác Châu gần Nam Cao lắm. Ơi giời ơi cái thằng như tao lại cứ sống nhăn nhở mãi mà bác Châu mất sớm thế. Bác ấy là một tài năng văn xuôi của Việt Nam không dễ thời nào cũng có đâu”. Hôm ấy, tôi đến, Lê Lựu đã chỉnh tề lắm. Tất nhiên là ngắm đi ngắm lại mấy cái caravat đỏ sặc sỡ và hớn hở cười trong gương. Lê Lựu bảo: “Gượm gượm một tý cho tao chải cái tóc” và ông xoa xoa tay vuốt những lọn tóc xoăn vô tổ chức. Hồn nhiên trước ống quay và diễn rất có nghề nhưng khi nói về bậc đàn anh của mình có không ít đoạn ông rất trầm ngâm.

Cho đến lúc ấy tôi mới vỡ lẽ thêm ông rất hiểu Nguyễn Minh Châu. Các nhà văn đã hiểu nhau là hiểu rất sâu. Lê Lựu và Nguyễn Minh Châu gần nhau ở cái cách mô tả người nông dân trong chiến tranh và hòa bình sau này. Người nông dân của Nguyễn Minh Châu là người nông dân lam lũ khu Bốn, người nông dân của Lê Lựu là người nông dân châu thổ Sông Hồng. Cái sự gần nhau nhất trong hai giọng văn không bao giờ lẫn được vào nhau này là trong tác phẩm hai ông đã thời sự hóa những vấn đề thuộc về vĩnh cửu và vĩnh cửu hóa những cái thuộc thời sự mà các nhà văn khác không nhìn ra, hoặc có thể nhìn ra nhưng không có cách nào đưa vào văn chương được. Đó là khả năng đưa đời sống đến tận tầng bản chất cuối cùng của nó. Đó là cái tài của những bậc tài danh trong văn chương nhưng lận đận trong cuộc sống.

Tôi chưa bao giờ thấy Nhà văn Lê Lựu khóc nhưng tấm lòng mến yêu của tôi đã cảm nhận được không ít lần. Lần này cũng vậy. Tôi biết ông nói về Nguyễn Minh Châu cũng chính là nói về thân phận những con người, thân phận những tài năng. Tại sao tài năng thường hay lận đận, khốn khổ trăm bề thậm chí như là bị đọa đày, thị phi quá thể. Hay là có ai khuất lấp hãm hại hiền tài. Hay là hễ có tài thì phải đương đầu với đố kỵ, mánh lới, dốt nát, ma quỷ chăng. Cuộc đời Nguyễn Minh Châu và cuộc đời Lê Lựu có điều gì giống nhau không? Tôi tin là có vì một lẽ cả hai đều rất thiện, cả hai đều duy mỹ và cả hai đều sống chân ghét ác, căm thù giả dối, đặc biệt là đạo đức giả. Hôm ấy, Lê Lựu dành cho tôi và anh em phóng viên truyền hình gần một tiếng đồng hồ. Đối với truyền hình phải tính toán từng giây phút nhưng hôm đó tôi không ngắt lời ông, càng không đề nghị ông nói ngắn lại vì tôi cảm nhận ra tình cảm khác thường của ông với Nguyễn Minh Châu, thực ra ông nói về Bác Châu để mà nói đến những thứ khác nhau trong đời sống xã hội. Khi ấy, tôi bỗng bàng hoàng nhận ra một điều rằng, những con người, những nhà văn, những minh chứng thời đại như Vũ Trọng Phụng, Nguyễn Công Hoan, Nam Cao, Tô Hoài, Nguyễn Tuân, Nguyên Hồng… kế đến là lớp Nguyên Ngọc, Nguyễn Khải, Hồ Phương, Hữu Mai… kế đến là lớp Nguyễn Minh Châu và lớp đàn em như Lê Lựu… đang thưa dần, đang dần dà bị ông vạn năng thời gian lạnh lùng làm cái công việc của ông ấy mà thấy cái nhỏ nhoi của một kiếp người càng bỗng trỗi lên một tình cảm riêng như là yêu thương, kính trọng và cả lực bất tòng tâm của lớp người viết trẻ chúng tôi thật khó bề cáng đáng những trọng trách mà cha anh giao lại…

*

hà văn Lê Lựu có cậu em trai thần đồng, đó là nhà thơ Trần Đăng Khoa.

Đã có không ít dạo, nhiều người tốn rất nhiều giấy mực về hai anh em nhà này, đặc biệt những dịp báo Tết thì dường như không báo nào thần đồng và bậc đàn anh không xuất hiện dưới nhiều hình thức khác nhau mang đến những thú vị đậm đà còn không ít phần tiêu ớt giấm tỏi cho người đọc. Phải kể ngay rằng Lê Lựu và Trần Đăng Khoa ngoại trừ những cống hiến và thành công trong sáng tác thơ văn thì họ chắc chắn là hai nhà báo có hạng. Trần Đăng Khoa viết báo hóm hỉnh, sâu sắc, nhiều khi không kém gì thơ của anh. Những nhận xét của Trần Đăng Khoa trong các bài báo hoặc trả lời phỏng vấn báo chí là cái nhìn đôi lúc chỉ thần đồng mới có. Ví dụ như trong một cuộc truyền hình trực tiếp đêm cuối năm thần đồng cứ ngồi lỉm dỉm như lẫn vào những cây đa cây đề hoặc các nhân vật ngôi sao ở các lĩnh vực khác nhau. Thế ai ngờ có ước muốn rất tầm vóc quốc tế là xuất khẩu trí tuệ, Trần Đăng Khoa bảo nước ta bây giờ nên chú trọng đến công tác xuất khẩu trí tuệ vì chỉ một mẩu của trí tuệ được xuất khẩu đúng với vị trí của nó thôi đã bằng bao nhiêu tấn lúa gạo mồ hôi mồ kê của bà con cô bác nhà mình rồi. Anh Khoa nói với vẻ mặt rất nghiêm và có vẻ hơi buồn, một cái buồn cố hữu nơi thần đồng. Lúc ấy tôi lại nhớ cái lần tôi thỉnh (vì tuy thế mới được Trần Đăng Khoa đi nói chuyện cũng khó khăn ra trò và anh còn hay lỗi hẹn) được anh tới nói chuyện với các sĩ quan trẻ tại Bảo tàng Hồ Chí Minh về thời kỳ anh Khoa ở Trường Sa. Hôm ấy anh nói rất hay về hình dáng bản đồ Việt Nam như in từ dáng hình của những bà mẹ lam làm, hy sinh và hy sinh, gian nan và gian nan, giông bão mà kiên trinh bất khuất vô cùng. Mọi người đã lặng đi khi nghe anh nói. Cả các cấp lãnh đạo lúc đó cũng lặng đi. Thần đồng Trần Đăng Khoa có những lúc thăng hoa như vậy. Như có một vị thần linh nào nấp sẵn mà mách nước cho anh.

Trần Đăng Khoa và ông anh Lê Lựu có không ít lần tranh cãi văn chương với nhau. Họ có thể không khai khẩu trực tiếp hoặc bút chiến như các nhà phê bình mà có một phương cách riêng khá lạ lùng là họ khai tâm cho nhau, mà không phải lúc nào cũng đồng thuận vì một lẽ dĩ nhiên là cả hai đều bướng bỉnh có hạng. Trong thâm tâm, hẳn nhiên hai vị tiểu bồ tát này chắc là luôn bái phục nhau về nghề nghiệp, về các sáng tác hoặc về đời sống chẳng hạn  nhưng trên các kênh thông tin thì chưa chắc. Nhiều người tưởng bở ơ hay hai cái nhà bố này tài đến nỗi nào tác phẩm đến nỗi nào mà cứ choang nhau tối tăm như thế. Lại còn moi móc những ngoại hình chum vại, tóc xoăn mũi lõ, ăn mặc lôi thôi giầy tất nhau lên mặt báo còn ra thể thống gì. Nhân dân và các nhà quản lý xã hội nhìn các nhà văn ra thế nào. Thực ra là hai vị ấy rất thương yêu rất đoàn kết nhất trí với nhau. Lê Lựu rất thương yêu rất đoàn kết với Trần Đăng Khoa. Nếu nói khôi hài thì họ là GAY. Họ là Xuân Diệu và Huy Cận. Họ là Bá Nha và Tử Kỳ. Họ là Lục Vân Tiên và Kiều Nguyệt Nga…

Vì họ đều là nông dân đặc hạng. Không nông dân làm sao thơ anh Khoa chỉ những hương sen, hương súng, hương bưởi, hương cam, hương lúa, hương may rồi thì dế mèn, giun đất, cánh cam, muồm muỗm, cao xa hơn thì sông núi, ruộng đồng, cao vời vợi thì trăng sao, vũ trụ cũng chỉ là cái nhìn hồn nhiên lương thiện của anh nông dân bờ bãi sông Hồng.

Lê Lựu cũng vậy. Vẫn là những bến sông cá mú, bãi đay, bãi sậy, hoa nhãn, hoa dâu và đặc biệt là những con người, những người nông dân bảo thủ, khờ khạo, nhút nhát, cố chấp, lam làm, sống và chết trên cánh đồng làng mình. Khi có giặc giã thì cuốn đi chấp nhận hy sinh, chấp nhận thua thiệt chứ tính toán gì, nào một ai mơ đến ngày đeo huân huy chương về làng, làm cán bộ to, là trung tá, đại tá. Rồi hết giặc, ai còn sống lại về, lại lam lũ như thế, có khi còn bi kịch hơn thế là đằng khác. Và từ đó những tác phẩm của Nhà văn ra đời. Có thể nói thẳng ra rằng Lê Lựu chép nguyên chuyện đời sống của nhân dân quê ông, có không ít đoạn từ chính cuộc đời nhà văn ra trang giấy cũng không có gì sai cả. Và anh Khoa cũng thế. Họ cứ đua nhau chép đời sống của nhân dân ra. Có chỗ tích cực có chỗ vân vi và có cả những tiêu cực ở đời sống này các nhà thơ nhà văn cũng dũng cảm đưa vào. Và  vì thế, họ cũng bị tuýt còi như ai. Cơ mà nông dân thì không sợ còi kiếc gì. Nói như Lê Lựu là điếc không sợ súng.

Ông em thần đồng Trần Đăng Khoa hóa ra cũng giúp Lê Lựu đắc lực ra phết. Khi anh em cứ í ới trên báo chí thông tin như vậy nghiễm nhiên Lê Lựu giảm thiểu được chi phí tuyên truyền. Dùng được Trần Đăng Khoa làm tuyên truyền quảng cáo cho dù hàng hóa có ế sặc ra đấy người đời vẫn nhòm nhỏ, hoan nghênh. Lê Lựu có việc gì mời Trần Đăng Khoa cũng đến, đến rất sớm tiếp đón khách khứa cho ông anh. Bắt tay khách nói mấy câu rất tinh quái khiến khách dù phong bì chẳng có cũng hớn ha hớn hở. Mà có khi chưa chắc thuộc tên nhớ mặt khách là ai, làm gì. Đại loại với những người viết trẻ anh Khoa thường nói: chú, thím viết rất hay, rất khỏe, anh đọc rất thích. Với các bạn đồng niên đồng môn anh Khoa cũng khen. Các bậc bề trên thì anh chúc mừng sức khỏe chẳng hạn nên rất tuyệt. Mà không tâm tính gì đâu. Có một ví dụ từ chính bản thân tôi được biết. Tôi nhiều lần mời nhà thơ Vũ Cao đến giao lưu với các bạn sinh viên đại học để chúng tôi ghi hình phát sóng (khi ấy tôi là Biên tập viên của Truyền hình Quân đội Nhân dân). Lần gần đây nhất là cuối năm 2002. Hôm ấy khách mời là nhà thơ Vũ Cao, nhà văn Lê Lựu và nhà thơ Trần Đăng Khoa. Tôi đón anh Khoa và nhà thơ Vũ Cao bằng xe ô tô của một người rất yêu văn nghệ - ông Bùi Ngọc Khôn, một người bạn thân, một đàn anh trong đời sống của nhà văn Lê Lựu. Nhà văn Lê Lựu đi xe riêng vì mới “đẻ ra” Trung tâm Văn hóa Doanh nhân Việt Nam. Mới đầu Lê Lựu nhận chở Vũ Cao nhưng tôi kiên quyết không đồng ý vì xe của Lê Lựu ngày ấy rất kém, đã từng đẩy bộ như xe tay những năm ba mươi, chỉ có điều khác là đẩy từ dưới lên. Hơn nữa, vợ nhà thơ chỉ đồng ý khi tôi đón vì dạo ấy nhà thơ Vũ Cao đã yếu.

Tôi và anh Khoa kèm hai bên nhà thơ cao lớn như hai cậu vệ binh áp giải một ông Tây rẽ ô tô xe máy sang đường. Anh Khoa bảo: “Bố to lớn quá. To như một quả núi biết đi”. Vũ Cao chỉ tủm tỉm. Lên xe anh Khoa lại trêu: “Bố Cao này, bố vẫn còn khỏe gớm, cứ đà này có khi con “đi” trước bố”. Vũ Cao quay lại: “Đi đâu?” Anh Khoa bảo: “Đi sang thế giới bên kia. Con đã làm bài thơ “Giã biệt” đọc bố nghe nhé”, đoạn anh Khoa ông ổng đọc làm ai cũng cười chảy nước mắt. Vũ Cao bảo: “Ghê nhỉ. Cái thằng cuội này vẫn chứng nào tật ấy”.

Đấy, ở cái việc này, anh Khoa là như thế đấy.

Thế thì Lê Lựu yêu quý, nhất trí với Trần Đăng Khoa là yêu quí nhất trí như thế nào.

Đây hẳn nhiên là một câu trả lời khó và thú vị. Thì cái gì khó khăn gian khổ chẳng luôn hàm chứa những sự thách thức riêng. Nhưng nếu phải lý giải ngay, trả lời ngắn gọn thì họ nhất trí nhau là sự nhất trí bản năng, yêu thương bẩm sinh có sẵn từ hai con người ấy. Nó như cô gái mười sáu đã yêu thầm nhớ vọng chàng lực điền hàng xóm rồi nhưng khi nhà trai nhờ người đến dạm thì cô gái kia vẫn cứ “ứ ừ, con mặc kệ u đấy” thì chàng trai và họ mạc nhà mình đã biết tỏng là chị chàng đồng ý rồi cứ mạnh dạn trầu cau lễ lạt chọn ngày tháng là vừa.

Tuy nhiên, cái sự yêu quí nhất trí của những người làm văn thì không đơn giản như thế.

*

Một hôm, cách đây năm, bảy năm gì đó, Lê Lựu đưa cho tôi một tờ giấy A4 đã vi tính hớn ha hớn hở: “Này, đơn xin về hưu của tao, cho mày đấy!?”. Tôi, chàng trai hăm sáu hăm bảy, phấn đấu mờ mắt chưa được vào biên chế nghe chuyện về hưu như sét đánh mang tai, tò mò đọc lá đơn nọ. Đơn rất ngắn, đại ý “…Tôi, Lê Lựu, đại tá, nhà văn nhập ngũ ngày… đã 40 tuổi quân, nay đến tuổi 58, xin các cấp có thẩm quyền cho về hưu để lo việc gia đình….”. Cha ơi là mẹ ơi! Lo việc gia đình mà chọn cái thời điểm này phi Lê Lựu không ai chọn cả vì ai nghe cũng không thể cả tin thế được. Bảo là đủ tuổi, ừ. Bảo là đủ năm công tác, ừ. Hoặc là năng lực hoặc là gì gì chứ viện dẫn lý do thu xếp việc gia đình, lại là gia đình nhà văn nghe nó thế nào ấy, cứ hài hài, cứ chương chướng như là móc máy giễu cợt gì ai. Là Lê Lựu tự giễu cợt mình. Tôi không nói gì thêm vì Nhà văn đã đi đâu mất rồi. Coi như một điều thú vị dành cho người học trò mà ông quý mến, người đồng hương mà đi đâu có tí men tôi bốc khí: “Ai đồng hương Lê Lựu thì gặp tôi”. Nhiều người trố mắt, nhìn tôi như người giời.

Thực ra mọi chuyện với Lê Lựu đều diễn ra rất nghiêm túc. Khi trở thành Giám đốc Trung tâm Văn hóa Doanh nhân Việt Nam sự nghiêm túc kia mới được dịp thể hiện đầy đủ nhất, kiện toàn nhất, nghiêm túc đến nỗi nhiều người không chịu được. Không chịu được thì bỏ đi. Lê Lựu mặc kệ, cứ khư khư cái nghiêm túc của mình vì nhiệm vụ của ông bây giờ là khẳng định, bảo vệ và phát triển cái phần Văn hoá trong các Doanh nhân. Là Lê Lựu tự đặt ra cho mình một nhiệm vụ như thế chứ có ai xúi bẩy gì đâu, càng không một ai giao cho ông nhiệm vụ đó. Có một dạo, người đời ồn lên: “Cái lão Lựu này khôn dóc, bênh doanh nghiệp rồi nó lại quả cho”. Lại không ít ý kiến bảo: “Già còn dại, nổi tiếng còn muốn chuốc vào tai tiếng thì cho chết. Dây với doanh nghiệp, đi tù là cái chắc. Lão này sẽ đi tù”. Lê Lựu khác, không sợ, cứ cười hì hục và giữ vững nguyên tắc của mình là: Việc mờ ám không làm, việc không liên quan Văn hóa Doanh nhân có tiến bộ không làm, việc không có lợi cho doanh nghiệp về vấn đề Văn hoá không làm. Cho tiền không rõ mục đích không lấy. Ai bày trò làm ăn mù mờ không quyết. Ai không đồng ý không nhận. Đã nhận thì ký cho nghỉ. Lê Lựu bây giờ ưa ký lắm. Lắm lúc tôi cứ thấy ông mê mẩn ngắm chữ ký và con dấu của mình mà mụ mị cả đi. Rồi như người mộng du chả hiểu thế nào.

Lại có một chuyện gần đây thế này, trong một cuộc họp rất quan trọng, có một người tự cho là quan trọng trong lĩnh vực văn học nghệ thuật của một bộ ngành, cụ thể là văn chương đã khơi khơi trên diễn đàn bảo: “Các văn nghệ sĩ của bộ ngành ta được đãi đằng tốt lắm, quyền lợi nhiều lắm mà lại tìm cách ra ngoài cả, như là tôi thì tôi không đồng ý, sướng thế, lương thưởng các thứ cao thế ra làm gì, nhuận bút viết gì nhận lấy, tiền trăm tiền triệu…” thì tôi bỗng thấy sự thớ lợ và xiểm nịnh, sự phi văn chương đã nhảy tận đến diễn đàn rồi, bô bô rồi, đã đơn giản quy ra tiền ra lợi rồi làm gì anh em văn nghệ sĩ đích thực chả bỏ đi. Các cụ nhà ta chả đã dạy rằng: “Khi kẻ tiểu nhân đắc chí thì người quân tử phải trốn ngay, càng xa càng tốt” là gì thì mới à ra rằng, sự xin về hưu đúng thời hạn của Lê Lựu, sự bôn ba phần cuối cuộc đời ông là một cuộc chiến đấu mới, xung trận trong một thế trận ít ai lường ra nhất, mặc kệ những thị phi, đi lên trên những thị phi.

Tôi được gặp nhà văn cách đây hơn 10 năm, mùa hè năm 1995 tôi đi dự trại viết của Văn nghệ quân đội, khi ấy Lê Lựu là trại trưởng, đọc tác phẩm văn xuôi cho anh chị em. Lúc ấy, do chị Như Bình và chị Thanh Hà (hiện nay đã là các Hội viên của Hội Nhà văn Việt Nam) rất xinh đẹp coi như chiếm thời gian và tình cảm của Lê Lựu nên tôi dựa vào thế mạnh đồng hương, dựa vào thế mạnh binh nhì mà tiến công. Ông đọc sáng tác của tôi rất kỹ và phán ngay: “Cơ bản là hỏng. Hỏng nhưng còn cứu được chứ không hỏng hẳn. Cậu viết thì có văn mà đọc thì không có chuyện”. Rồi ông an ủi: “Binh nhì cơ à. Lại đồng hương với tớ thì lo gì. Thôi, ra biển mà chơi. Tớ còn làm việc”. Tôi nhìn các bản thảo chữ tím của các chị kia ấm ức. Cơ mà không nản lòng. Cái sự văn chương là một sự dài, phải cày sâu cuốc bẫm, phải lăn lóc, phải biết giết đi chính mình mới mong có một cái gì. ấy là  sau này khi tôi đã có một số truyện in trên Văn nghệ quân đội, báo Văn nghệ trẻ, Tạp chí Nhà văn… ông mới bảo tôi thế. Một hôm ông còn khen tôi, khen thẳng thừng trước lớp học của Đại học Viết văn Nguyễn Du khiến tôi cũng bất ngờ. Ông bảo: “Cậu này cứ tưởng hỏng thì lại lóe lên một tí, chả biết thế nào. Cơ mà có văn rồi. Có văn thì sớm hay muộn cũng thành người đấy. Tôi xin bảo đảm”. Rồi mai mốt như là ông vướng bận nhiều việc và cái sự đảm bảo hay không đâu có vấn đề gì đâu nên tôi cứ lặng lẽ phấn đấu là được. Có việc gì Lê Lựu kêu gọi mà giải quyết được thì giải quyết, thế thôi. Và viết văn. Viết theo bản năng sống cộng với cả kinh nghiệm cộng với cả vấp ngã của mình của người còn tự ví mình như dòng dông cứ lặng thầm chảy ắt ra đến biển. Thì nhiều lúc Nhà văn Lê Lựu động viên tôi, khá bất ngờ và thú vị.

Chính ra, chuyện viết lách của Lê Lựu cũng nên bổ sung là: Ông rất chăm viết. Viết công văn giấy tờ với Lê Lựu cũng là viết văn, ông gọi vui là văn chính luận nên cẩn tắc lắm, chữa đi chữa lại be bét cả ra cuối cùng chính ông cũng không đọc được. Ông lại hay vớ cái gì viết vào cái đó. Có một cái giấy mời chẳng hạn, lắm lúc nó được sang trang từ vỏ bao thuốc lá sang gói giấy bọc thuốc lào bố ai luận ra được. Lại còn hút thuốc lào không có diêm thì xé dần cái vỏ bao thuốc lá ra làm đóm. Thế là toi đời giấy mời. Làm nhân viên của Lê Lựu thậm khổ là thậm khổ ở một chi tiết như trên.

Lê Lựu bây giờ đắm đuối văn chương đến đâu thật là khó nói. Đã đến đỉnh văn chương chưa và có vượt đỉnh giời ấy không còn khó nói hơn. Một hôm ông trả lời trên báo chí: “Tôi đang viết một tác phẩm lớn của đời mình” (ý nói là đang xây dựng Trung tâm Văn hóa Doanh nhân Việt Nam) còn đe: “Sẽ viết một cuốn như là tự thuật quá trình vật lộn để hình thành và phát triển cái Trung tâm trên”. Anh em văn nghệ sĩ cũng khó ngờ vì bây giờ Lê Lựu nguyên tắc lắm, nói là làm đấy, đừng tưởng bở với Lê Lựu. Cứ tưởng ông không thực hiện được thì ông lại làm được, như câu chuyện ở Trung tâm chẳng hạn, là người khác, chắc chắn đã tan lâu rồi…

Không ngờ được như là ai cũng nghĩ một người như ông nếu không viết văn thì sẽ làm gì nhỉ bởi thực tiễn đã chứng mình rằng Lê Lựu hoàn toàn có thể vì văn chương mà đánh đổi cuộc đời mình, đã đổi dần từng phần còn đã đến cả toàn phần như thế rồi bây giờ quay sang một công việc như hiện nay liệu cái thằng nhà văn trong ông có vùng lên mà vật ông giám đốc xuống rồi cười vào mặt ngài giám đốc rằng: “Giám đốc Lê Lựu ơi giám đốc Lê Lựu, hóa ra ngài tự đem dây buộc vào chân ngài rồi cứ tưởng là cái caravát đỏ sặc sỡ như cái hồi thằng nhà văn Lê Lựu luôn luôn đi dép lê đeo caravát nó còn hữu lý hơn ngài đấy” thì tôi đồ rằng dù ngài giám đốc Lê Lựu mới rồi cái ghế này có mấy năm thôi nhưng đã sớm định vị, nguyên tắc đến cùng, điều một làm giám đốc đến cùng, điều hai nếu có sai xem lại điều một ấy sẽ nghiêm trị ngay thằng nhà văn Lê Lựu lếu láo kia mà bảo: “Cậu ngu bỏ mẹ, tớ mới là bậc thầy của cậu, là đỉnh cao của cậu, là sự thăng hoa của cậu. Cuộc đời tớ đang làm sang cho cuộc đời cậu, văn tớ viết sẽ hay hơn văn cậu, hậu thế sau này người ta nhắc đến tớ rồi mới nhắc đến cậu, nể tình cũ nghĩa xưa giữa tớ và cậu, tớ coi cậu như một đàn em liệu điều điếu đóm cho tớ, cùng sang với tớ…”

Thằng nhà văn lếu láo kia nghe toát cả mồ hôi mồ kê, tóc đã xoăn càng xoăn hơn, rồi với thủ pháp nông dân chủ nghĩa, anh công nghiệp đến lấy đất của em thì anh nôn tiền ra, thì anh cho con em nhà em vào làm công nhân công khói, tay nghề chúng em có kém thì anh châm chước cho chứ bây giờ anh bảo chúng em làm thế nào, không theo điếu đóm cho các anh làm gì còn con đường nào khác. Cái mặt em bây giờ không mông má lẩn lút vào đâu được không theo anh em theo ai? Thôi thì em cứ xin tình nguyện theo anh, đến đâu mặc giời, tội ai nấy chịu, người ta có chém có giết thì chém giết cái thằng chính yếu, cái thằng chủ mưu chứ thứ le ve điếu đóm như em người ta chỉ kiểm điểm là cùng”. Chuyện đến đấy ông anh giám đốc Lê Lựu bỗng lấy làm khó xử quá. ừ, cho chú mày theo hóa ra có khi lôi thôi cho anh nhưng chú  đã tâm tư đến vậy ai nỡ bỏ chú. Thôi cho chú làm thư ký riêng cho anh. Mà này, đừng có mà chành chọe với mấy cô gái thư ký thật đấy nhé, kẻo vạ vào thân đấy. Ông em nọ chừng nghe ra, từ đấy ngoan ngoãn lắm.

Nhà văn Lê Lựu có khúc mắc gì không? Điều này hoàn toàn có thể trả lời ngay là có rất nhiều, cũng nên hiểu khu biệt vào sự nghiệp sáng tác và quản lý của ông, một sự nghiệp không thể thoáng qua mà xong, dễ bề nói ngay một lần là hết. Về sáng tác, vì nhiều lý do khác nhau, không ai làm công tác kiểm kê xem ông đã sáng tác, viết lách, phát biểu những gì. Về quản lý, từ khi ông thực thi khả năng quản lý của mình, cũng chẳng một ai, ngoài mục đích nhũng nhiễu nhằm có lợi cho người ấy, còn nhắc đến khả năng và biểu hiện quản lý của Lê Lựu. Nghĩa là nếu có thì họ chỉ nhằm vào ông với sự không thiện chí, còn những người nghiêm túc lại chưa thấy làm việc này, thành ra cái sự thống kê đã không có, hoặc là có thì không có thiện chí với ông.

Từ khi gây dựng Trung tâm Văn hóa Doanh nhân Việt Nam, Nhà văn Lê Lựu rất bận, ai muốn gặp phải có hẹn trước, phải được ông đồng ý tiếp với thời gian như thế, như thế. Có khi hẹn rồi mà do bận quá ông không tiếp được cũng là chuyện thường tình và đã không ít người phàn nàn bây giờ tự nhiên khó gặp ông, khó bàn bạc với ông hoặc nhờ vả ông một điều gì đó. Tôi tự biết mình cũng không phải ngoại lệ nên đã thưa đến xin ý kiến của ông cũng là không dám tước đi quỹ thời gian quí báu của nhà văn. Thế nhưng tôi vẫn giữ một cự li gần gụi bên ông, chủ yếu là vấn đề công việc. Do tôi thường xuyên tổ chức làm phim các nhà văn nhà thơ lão thành trong quân đội nên việc tranh thủ ý kiến và ghi hình phỏng vấn Lê Lựu là chuyện đương nhiên, vì ông và những nhà văn nhà thơ ấy vốn có một mối tình cảm rất đặc biệt. Như là đối với Nhà thơ Vũ Cao chẳng hạn thì Lê Lựu rất hoan nghênh. Lê Lựu rất quý và kính trọng nhà thơ Vũ Cao, quý và kính trọng không phải bởi vì Vũ Cao từng là thủ trưởng trực tiếp của Lê Lựu (Khi Lê Lựu công tác ở Văn nghệ Quân đội, Vũ Cao là Tổng Biên tập), lại cũng không phải bởi Vũ Cao rất quan tâm đến đời sống tình cảm riêng tư của Lê Lựu khi đã từng dẫn đầu đoàn cán bộ chiến sĩ Tạp chí Văn nghệ Quân đội lên tận Lạng Sơn hỏi vợ cho Lê Lựu, mà vì một lẽ khác sâu sắc hơn. Đó là nhân cách con người. Nhân cách con người trong Vũ Cao và nhân cách con người trong Lê Lựu thật gần nhau.

Lâu nay ta hay nói nhiều bàn nhiều về nhân cách. Có không ít người ở những vị trí cao, trọng và phải đem ngay cái nhân cách của chính bản thân mình mà đương đầu với những diễn biến xung quanh do đặc thù nghề nghiệp mà xem chừng nhân cách của các vị ấy thấp kém lắm. Như là một vị Giám đốc Sở Giáo dục một tỉnh (xin miễn chỉ đích danh vì Báo Lao động và Văn nghệ trẻ (trong các năm 2004, 2005, 2006 đã nêu tường tận) đáng ra phải làm gương cho học sinh, cán bộ, giáo viên thuộc quyền thì vị này lại tham gia làm bằng cấp giả cho một số quan chức và bản thân vị này học hành và bằng cấp rất mờ ám. Bắt chước gương quan anh, quan em là ông A, trưởng phòng Giáo dục huyện thuộc tỉnh đó như một hung thần mặt trắng, trắng trợn ăn tiền của giáo viên thuộc sự quản lý của mình. Khi còn ngồi chưa ấm chỗ trưởng phòng Giáo dục huyện, ở một quán thịt chó, A hùng hổ tuyên bố: Tao?!!! đã mất mấy trăm triệu mới chạy được chức ấy. Chúng mày?!!! Liệu thần hồn! Từ ấy? Sự o bế, sách nhiễu, trù dập, moi móc, rình rập, móc ngoặc ở một ngành vốn đã quá nhiều bệnh tật này ở huyện mà hung thần mặt trắng, một đàn em của vị quan đầu ngành Giáo dục cầm đầu đã thực sự khiến cho những người có lương tâm phải đau lòng.

Nói thêm mấy dòng về vị quan anh kia. Vốn có làm thơ (rất kém) tất nhiên là thuê, dọa, nịnh một số nhạc sĩ nghiệp dư cấp tỉnh phổ nhạc, học sinh hát, cô giáo múa minh họa và ngược lại cô giáo hát học sinh múa minh họa và tai quái thay, vị này nhất định bằng mọi cách lọt vào Ban chấp hành Hội Văn học Nghệ thuật của tỉnh ấy. Một tỉnh văn nghệ đã yếu, lại bè cánh, lại có thêm một quan anh thạo làm bằng giả hơn làm thơ làm trưởng Ban thơ thì anh em sáng tác có tâm huyết, có tài năng sẽ suy nghĩ và hành động như thế nào? Lại vẫn cũng quan anh ấy, nhân cách ấy bỗng đâu một hôm đệ đơn nằng nặc đòi rút ra khỏi trưởng Ban thơ, thôi không làm nữa? Mọi người cũng chả lạ gì tay này vì mới được bầu vào Thường vụ tỉnh uỷ, cố thủ được ghế Giám đốc Sở Giáo dục Đào tạo mà công cuộc chạy, xin phiếu, mua chuộc, dọa dẫm, hối lộ hẳn là khó tránh khỏi và Báo giới một lần nữa không thể hiểu rằng sự việc tại sao lại như thế. Vụ việc sai, hỏng, khuất tất, tham gia làm bằng giả, ký khống… cứ diễn ra. Báo cứ đưa mặc báo. Cấp trên không kiểm điểm, không cách chức mà thăng chức. Dân mất lòng tin mặc kệ. Quan anh kia cứ nhởn nhơ. Cấp trên và các cấp có liên quan cứ nhởn nhơ, hoặc là im lặng.

Đó là một nỗi buồn, một nỗi đau khôn khuây của những người cầm bút có lương tâm mà trong đó điển hình là Nhà văn Lê Lựu. Lắm lúc tôi thấy ông ngồi một mình, ưu tư nhìn về đâu đó, nhìn về một cõi sâu, cõi đẫm tình người vừa mới đây thôi tại sao bây giờ thưa vắng và thiểu số. Người tốt bỗng trở thành thiểu số thì thực là thảm họa của loài người. Tại sao cái xấu, cái ác, cái ngang ngược cứ tác oai tác quái ở ngay cuộc đời này, chĩa thẳng thừng vào chúng ta, những người lương thiện. Những người lương thiện đã làm gì sai? Đã nhụt trí chùn bước trước cái xấu cái ác ư? Hay là bọn kia được thế lực nào, quyền năng vô biên nào dung dưỡng. Có là gì mấy ví dụ cỏn con mà tôi đưa ra ở trên. Với Nhà văn Lê Lựu, hẳn ông đã từng biết, từng chứng kiến và phải chịu đựng những sự lố lăng, lừa lọc, trù úm, cửa quyền, thối nát còn bằng vạn lần như thế. Sự thoái hóa, biến chất, mục ruỗng, thớ lợ, rỗng tuyếch, đạo đức giả, phi nhân tính nhiều lần hơn thế bởi cứ nhìn vào tác phẩm của ông, vào ứng xử của ông và đặc biệt là những lúc ông ngồi một mình, im lặng dõi vào cái vô cùng thì bỗng đâu như những khổ đau của kiếp người hiện rõ lắm trong khuôn mặt gồ ghề, râu ria, hoang hóa đến rờn rợn ấy. Lúc ấy khuôn mặt ông như một lăng kính phản chiếu mặt trái xã hội và thời cuộc này một cách dữ dội nhất, thật đến từng bản chất. Chao ôi cái khổ cái nhục của anh nhà văn người đời mấy ai biết đến. Quan chức và chính quyền càng vĩnh viễn không biết đến anh đâu. Nếu có nhớ có biết đến chỉ là nhớ những khiếm khuyết của anh này, sự bê tha của anh kia, sự mất lập trường, sự ăn mặc kỳ dị, sự phát ngôn, sự không tham gia đoàn thể, sự nói thẳng nó thật không đúng lúc đúng chỗ… của các nhà văn trung thực và tài năng vốn ngày càng khan hiếm. Nên những lúc như thế, dường như tôi đã đọc được một sự lo lắng, nhẫn nhục, một sự bất lực và có cả sự căm giận của Nhà văn Lê Lựu với những sự thật thối tha hoặc đang công nhiên diễn ra trắng trợn, hoặc được che đậy, tô vẽ, ẩn nấp dưới vỏ đạo đức, nghiệp vụ, thời thế và cả không ít những quan anh mà ông là người thấm hơn ai hết. Và, than ôi, một sự bật mầm những suy nghĩ của tôi, của kiếp người về nỗi cô đơn của nhà văn, nỗi cô đơn Lê Lựu.

Sự cô đơn của Lê Lựu không bao giờ là một sự cô đơn thuần tuý về gia đình, về bè bạn, về cơ quan đoàn thể, về hiệp hội nghề nghiệp, về quá khứ hay là về tương lại mà sự cô đơn của ông là một sự cô đơn tiền kiếp, chung đúc, bản năng, lạc loài, đơn kép, là một sự cô đơn của đúng trước sai, đẹp trước xấu, chí nhân trước cường bạo, đại nghĩa trước hung tàn, lương thiện trước bất lương, thật thà trước dối trá, là sự cô đơn bản thể, sự cô đơn vĩnh viễn của Người.

Sự cô đơn của Lê Lựu còn là sự cô đơn vĩnh cửu của tài năng? Cô đơn vì những gì ông nghĩ sao mà quá nhiều điểm không khớp với quyền lợi, nghĩa vụ và ứng xử thật của các người, các thế lực khác nhau mà có thể dẫn chứng ra là trước mặt ông thì bao giờ những người kia cũng nghe, cũng đồng ý, cũng vâng dạ, nhất trí mà sau lưng ông thì hoàn toàn ngược lại, ngược lại một cách tinh vi, ngược lại một cách trắng trợn, hoặc có tổ chức hẳn hoi. Thì sự cô đơn của ông là sự cô đơn cộng sinh của bao nhiêu kiếp người lương thiện đang oằn lưng gánh chịu, càng tài năng, càng lương thiện càng phải gắng sức mà gánh nó qua thời gian sống ở dương gian của chính mình…

*

ái sự cô đơn nghệ sĩ, cô đơn tài năng của Lê Lựu còn là một sự cảm thông với anh em sáng tác trẻ. Một dạo tôi mở Nhà sách Như Quỳnh, có báo cáo và xin phép Nhà văn Lê Lựu vì chức danh của Trung tâm Văn hóa Doanh nhân Việt Nam có thể làm việc này. Lê Lựu đồng ý ngay, còn dặn: “Tao thấy chúng nó làm sách được lắm, chúng mày cứ làm đi, lãi khối ra tiền, lại vừa có văn hóa”. Tôi bắt tay vào làm sách. Làm nghiêm chỉnh, làm cật lực và càng làm càng nhận thấy đây là một lĩnh vực cực khó, càng làm đứng đắn nghiêm chỉnh càng khó (chuyện này xin phép nói ở một dịp khác). Lúc ấy, đương hăng, lại tưởng bở, tưởng làm sách dễ ăn. Tôi rủ mấy người bạn văn (còn rất biết chơi bời và bia rượu) cùng nhau làm sách. Hôm khai trương, Lê Lựu mừng lắm, bỏ cả mấy việc trọng về cắt băng khánh thành quay phim chụp ảnh đưa báo chí hẳn hoi. Sách hôm khai trương bán tiền trăm tiền triệu, chủ khách hả hê cả. Lê Lựu cùng những bạn đồng chí hôm ấy dự bữa rượu rất vui, ông phát biểu rất sâu sắc rằng làm sách nên như thế, như thế… Chúng tôi, những người trẻ tuổi khi ấy hăng quá đà, bàn nhau làm một Tạp chí nội san tuyên truyền cho Nhà sách, lấy tên “Sách Như Quỳnh” dán mác Trung tâm Văn hóa Doanh nhân Việt Nam, bài vở rôm rả lắm, hăm tám hăm chín tết bỏ cả tết nhất, vợ con, cơ quan đoàn thể, chấp nhận in giá cắt cổ, bìa hai dành hẳn cả trang Lê Lựu vừa cười hớn hở cắt băng khánh thành với nhà văn Hoàng Quốc Hải, nguyên Tổng giám đốc Tổng công ty Thủy lợi, Bùi Ngọc Khôn, Tổng biên tập - Giám đốc Nhà xuất bản Thanh niên, Bùi Văn Ngợi, Chủ tịch Hội nông dân tỉnh Hưng Yên, thầy giáo Cao Hưng Lâm và rất nhiều khách văn chương, các sĩ quan quân đội, anh em Báo chí và Xuất bản. Cuộc khai trương Nhà sách hẳn là một kỷ niệm đẹp với rất nhiều người.

Nói tiếp chuyện nội san. Nội dung thì Tổng Biên tập Lê Lựu duyệt. Tưởng người đọc à ới cho qua, ngờ đâu Nhà văn đọc rất kỹ, phê bài vở tốt, bố cục gọn gàng, có mùi báo xuân, báo tết lại có nhiều truyện khá văn chương, đặc biệt là truyện ngắn “Người đi bỏ mặc nhân gian” rồi ký Đồng  ý in - Lê Lựu.

Khó khăn phức tạp mấy rồi Nội san ấy cũng ra đời.

Tôi còn nhớ, khi xin giấy phép các nơi khó khăn quá, tôi điện gấp lên cả với Nhà văn: “Bác đọc thật chưa. Thấy mấy truyện hay anh em đưa vào họ bảo gai góc, có vấn đề móc máy xã hội nên bảo bỏ ra mới cấp phép”. Lê Lựu nhẹ nhàng, sốt sắng: “Bố láo nào, thằng nào bảo bỏ ra. Cứ in đi. Tao chịu. Bảo thằng “Người đi bỏ mặc nhân gian” gặp tao, truyện này mày tuyển để in là tinh đấy, hay lắm. Thằng này viết hay đấy. Nó ở quê tao à. Thảo nào. Cứ thế nhé, thế nhé…” Tôi xin in ra truyện ngắn này để thấy tấm lòng của Lê Lựu và của anh em văn nghệ trong những sáng tác mới của nhau. Truyện của cây bút trẻ Đào Bá Đoàn khi ấy in ra đã gây ấn tượng tốt với người đọc và rất có không khí văn chương.

Sau này, rất nhiều lần ngồi với anh Đào Bá Đoàn, tác giả truyện ngắn trên tôi thường bảo truyện này là khá nhất. Anh im lặng. Anh tôn trọng tôi? Anh tôn trọng đứa con tinh thần của anh? Không nên rõ ràng quá thế. Nhưng một điều chắc chắn, anh cũng như tôi, rất kính trọng và cảm tình với nhà văn Lê Lựu. Không phải vì ông khen văn, khen truyện của chúng tôi mà là vấn đề khác không mấy liên quan đến văn chương nhưng người làm văn chương phải có. Đó là nhân cách, phong cách của người cầm bút. Nhân cách và phong cách cả trong sáng tác và trong đời sống. Sống và sáng tạo là một công cuộc dài, thăm thẳm vô bờ bến mà tài năng và trí tuệ của mình là có hạn. Có những lúc mỏi mệt quá, mấy anh em văn nghệ trẻ lại dựa vào nhau. Có không ít những lúc đã phá phách. Phá phách đời mình chứ nào dám phá phách gì ai. Và người đời, có khi cả gia đình, vợ con thân thích đã coi mình như một thứ bỏ đi, dù là bất chợt, dù là cáu kỉnh mà suy nghĩ ra thế, chứ đã gắn với nhau, sinh ra nhau, liên quan đến nhau thì phải chịu đựng nhau chứ làm thế nào. Tôi và Đào Bá Đoàn đã không ít lần ngồi im mà suy nghĩ như thế. Và đương nhiên, người chúng tôi vân vi, nghĩ ngợi đến nhiều là nhà văn Lê Lựu…

Tôi nhớ một lần, cũng là chưa xa ngày hôm nay. Khi ấy, Lê Lựu còn đang công tác tại Tạp chí Văn nghệ quân đội, còn nhận trọng trách thực hiện những cuộc đối thoại hằng tháng của Tạp chí. Chuyên mục đối thoại do Nhà thơ Trần Đăng Khoa khai khẩn. Anh Khoa còn biện bác thể loại đối thoại là một thể loại mới, nghĩa là hai hoặc người nhiều người cùng nhìn về một vấn đề, có cái thuận nhau đã đành, còn có không ít điều chưa gặp nhau cũng chẳng sao, đừng quy chụp đừng hô hào hay e ngại gì. Thực ra là anh Khoa muốn làng báo chí của ta sôi động lên một chút, mới lên một chút. Anh Khoa bao giờ chả thế, cứ hô ứng lên vậy, cũng là một tín hiệu rất đáng mừng. Cuộc đối thoại trên, ai ngờ lại nhằm vào một vấn đề nhạy cảm, vấn đề đất ở nông thôn. Đất ở nông thôn được chuyển đổi cơ cấu, nói thẳng là bán có thời hạn, tế nhị thì gọi là chuyển giao, là cho thuê với các doanh nghiệp khác nhau, các doanh nghiệp nước ngoài khác nhau. Vấn đề rất hay, rất lớn và thiết thực, có thể ai nói cũng hay, cũng ngay lập tức đặt ra được rất nhiều câu hỏi, toàn là bức xúc và sát sườn với lợi ích của anh, của tôi và của nhân dân. Cuộc ấy, có nhà văn Trung Trung Đỉnh, nhà văn Sương Nguyệt Minh và tôi. Trời hôm ấy mưa dầm, bong bóng mưa giương mắt nhìn giời từ những hôm trước, báo hiệu sẽ mưa liên miên, nếu là anh phóng viên Truyền hình, hoàn toàn có thể dựa vào lý do thời tiết mà bỏ cuộc.

Chủ tịch Thị trấn mà chúng tôi sẽ đối thoại là một người lính chiến. Từng đánh nhau, từng bị đấu đá và thị phi, từng qua thời kỳ bao cấp và bị oan, bị ức hiếp giữa mưa gió đội mưa đội gió đến uỷ ban từ rất sớm, bảo: “Lê Lựu bảo đến là đến đấy, các đồng chí có liên quan cứ chuẩn bị, sau đó thì đi ăn thịt chó ở ngoài quán. Tôi biết anh Lựu từ thuở Trường Sơn”.

Mấy anh em, thầy trò đến nơi ấy, bàn về việc ấy. Ai chả con nhà nông, từng là nông dân, khi ngã xuống lại về với đất cho nên bàn luận, lo lắng, sốt ruột, cả những ngẫm ngợi và suy diễn, cả sự thái quá bồng bột cố hữu của anh em văn nghệ sĩ cũng là một sự thật, có khi thoạt nghe thoạt đọc còn thấy gờn gợn chứ đọc kỹ nghĩ sâu thì thật là cái thật, cái chín muồi rồi. Chẳng qua gờn gợn là do các vị có chức sắc, quyền lực cũng có khuyết điểm, cụ thể là khuyết điểm do lợi dụng vào đất đai của nhân dân mà trục lợi, hoảng quá mà sợ sệt thôi. Cuộc ấy, rất nhiều người hỏi, sắc sảo, liên tưởng xa với gần, chiến lược với phúc lợi, cả nhân cách, đạo đức, cả sự viễn tưởng của nhà văn. Người trả lời tài năng không kém, toàn những ông từng ở chiến trường ra, đánh nhau liên miên để giành đất, giữ đất. Cầm lên miếng đất, thấy có mồ hôi và máu của mình phập phồng trong đấy làm sao không cẩn trọng, làm sao lơ là, và có thể làm sao dễ bề bị ai đó lợi dụng? Cho dù người đó có là anh em, bè bạn, hoặc là địch, hoặc là tư bản miệng nói tay đã dúi ngay vào túi mình tiền đô la, kể cả bọn lưu manh dùng súng, dùng búa dọa nạt đã đâu có dễ. Nghĩa là hoàn toàn có thể đường đường chính chính mà trả lời tay bo với mấy bố nhà văn, nói thẳng với mấy bố rằng bố ạ, chính các bố mới là mây khói, là lý thuyết giời ạ chứ bọn tôi đâu vào đấy rồi, đất vào tay doanh nghiệp nào y như là cơ ngơi doanh nghiệp ấy mọc lên, con em mình vừa có việc làm vừa có thu nhập tiền triệu cả đấy. Các bố nhà văn đừng có lo hão lo huyền. Thấp thoáng trong số 55 nghìn công nhân làm việc trong 43 doanh nghiệp nhà em, có nhiều đồng chí công nhân mình, cứ hao hao các bác nhà văn đấy ạ.

Người ta đã nói như thế, mình đã thực mục sở thị như thế. Trước đó đã đi thực tế các doanh nghiệp. Đến đâu cũng thấy tiếng cười, thấy sự hớn hở của anh chị em công nhân như được dặn trước là phải cười, phải tươi. Nhưng ở đây không phải là cái cười bao cấp. Cái cười ở đây thể hiện bằng tiền, bằng lương và thưởng. Lương, thưởng đủ sức nuôi nấng gia đình tôi thì tôi cười. Vừa chủ nhật trước đấy, công ty thưởng vợ chồng tôi 1 triệu vì sáng kiến tôi đi chơi còn mua quà cho bố mẹ chồng, cho anh em nhà chồng thì tôi cười ra đấy đâu có gì sai, đâu có gì không chính đáng. Cứ như thế muôn mặt hiện lên, cùng ồ đến níu cái ông nhà văn mà phản ánh, mà thực chứng và dường như còn có ý đe noi ông nhà văn đừng có cảnh giác thái quá, thận trọng thái quá mà làm chậm cái tiến trình phát triển của chúng em đi. Nếu cứ đà ấy, lại chẳng may là một ông nhà văn yếu bóng vía sẽ dễ bị những sự việc đang diễn ra kia đè bẹp, dễ bị những cái trước mắt làm lóa, có khi nó còn lu loa lên, đòi hỏi những thứ khác.

Khi ấy, tôi thấy Lê Lựu ngồi lặng lẽ, trầm mặc nhìn ra ngoài trời mưa gió. Nhà văn Trung Trung Đỉnh chừng như cũng tỏ ra quan hoài, im lặng, vân vi khi chưa thấy ông anh nói gì. Tôi và nhà văn Sương Nguyệt Minh cứ thao thao với đồng chí chủ tịch, với các đồng chí phụ trách các mảng kinh tế - xã hội khác nhau. Mãi gần trưa, Lê Lựu mới lên tiếng, vẻ mặt rất là nghiêm chỉnh: “Tôi xin hỏi thực các anh thế này, bây giờ miếng ăn của nhân dân, của con em mình từ các doanh nghiệp nó có lấm láp lắm không?”. Tất cả lắng đi, Lê Lựu hỏi thế tức là ông đã có nhiều thông tin từ những bất cập nảy sinh thời gian gần đây của thị trấn, nào là chuyện hùa nhau đình công đốt phá công ty, nào là chuyện các doanh nghiệp bắt phạt vô cớ, xúc phạm công nhân, đánh đập thành thương tật, rồi tai nạn lao động gây chết người ỉm đi. Kể cả chuyện một số doanh nghiệp ma về với dự án ma chiếm đất để bỏ cỏ, rồi kiện cáo, vu cáo, rồi nghiện hút, mại dâm và rất nhiều vấn đề khác. Văn hoá bị phá hoại, xây dựng tuỳ tiện các công trình dân sinh, ngay cả các đồng chí lãnh đạo thị trấn, lãnh đạo huyện đứng chân trên địa bàn thị trấn và cả lãnh đạo tỉnh cũng có đơn thư của nhân dân tố cáo, thậm chí có cả tờ rơi, hò vè… Dân đã phẫn nộ là có vấn đề đấy, vấn đề nan giải rồi vì lòng dân vốn bao dung làm vậy. Mấy đồng chí trong thị trấn nhìn ông, một nhà văn tưởng như đi mây về gió, nếu quan tâm là quan tâm chuyện bên Mỹ bên Pháp hoặc là ở Trung ương cao kia chứ biết đến sự vụ tạp nhạp ở cái thị trấn này làm gì, nhưng ai nấy tươi tỉnh và tỏ vẻ thán phục bảo: “Anh Lê Lựu ạ. Chúng tôi biết rất rõ điều đó, thực ra là đang chiến đấu vật lộn với nó cũng căng thẳng lắm, cũng khi thắng khi bại cả đấy nhưng không buông trôi đâu anh. Có phải chết trên đồng đất nhà mình chúng em cũng sẵn sàng. Chứ không chiến đấu, chứ đóng cửa bưng bít với nhau không cho doanh nghiệp vào, không cho con em của mình đi đâu mới là cái chết mòn mỏi, tức tưởi trong sự tự làm ngu dốt mình. Chẳng nhẽ chiến đấu hy sinh bao nhiêu xương máu rồi cứ ôm lấy hào quang chiến thắng với mái nhà dột, manh áo rách, cái bát mẻ, cổ cày vai bừa nó nhục lắm ông anh ạ. Cho nên rằng bọn em đây chấp nhận tay bo một cuộc nữa, cuộc này cũng sinh tử lắm, có tiền cầm tiền không có bản lĩnh, kể cả lương tâm và tài năng là chết như chơi, mà cũng chết nhục nhã chứ sung sướng gì. Nhưng không làm gì thì lấy đâu bộ mặt bây giờ hả anh, khu công nghiệp của chúng em đây năm vừa qua các doanh nghiệp nộp ngân sách tỉnh trên 100 tỉ đồng để lần đầu tiên tỉnh nhà không phải ngửa tay xin Trung ương cân đối thu chi. Một tỉnh kề ngay Hà Nội mà phải ngửa tay xin Trung ương cân đối thu chi trong đầu thế kỷ 21 này mới là một nỗi nhục nhã.

Trong bữa thịt chó buổi trưa hôm ấy trời thì cứ việc mưa, 55 nghìn công nhân cứ việc chia ca mà làm giàu cho mình, cho các doanh nghiệp và nhà nước, và trong một quán lá ở bìa sông Lăng, sáu bảy ông cán bộ và ba bốn ông nhà văn cứ tiếp tục bàn đủ thứ chuyện trên trời, dưới bể. Bong bóng mưa nổ lép bép nhẫn nại cả mấy ngày trời da thịt thị trấn xanh lên từ mái nhà cao tầng, cái ống khói nghễu nghện và sắc áo quần công nhân lấp lóa. Lê Lựu sau hồi hăng hái giờ lặng lẽ nhấm nháp mưa rơi muôn thuở. Các nhà văn khi cười khi nâng chén rượu quê nút lá chút sủi tăm bóng nồng đậm. Nhà văn Trung Trung Đỉnh mơ mơ màng màng phán ngay một câu: “ơ, cái bác Lựu nhà mình, hóa ra là hiểu đất đai doanh nghiệp ra phết. Cơ mà giao đất cho bố thì rất nguy bởi bố thì làm gì biết tổ chức sản xuất mà lại hứng lên cho béng ai đó hoặc bán bừa đi thì tình hình sẽ ra làm sao nhỉ?”. Tất cả phá lên cười. Lê Lựu vừa nhai củ sả như nhai trầu, cười tít mắt bảo: “Bố láo nào” thì mưa gió vần vũ như đột nhiên lùi xa cả.

Lê Lựu có biệt tài làm công tác tổ chức. Trần đời chưa ai làm kiểu như ông. Rất đại khái dông dài mà vào việc là đâu vào đấy cứ răm rắp. Ông hoàn toàn có thể một lý do vu vơ đã sốt sắng tổ chức ngay một buổi hội nghị hội thảo rất ra trò và việc của ai đó cứ như là việc của mình, đã thế cái gì cũng tìm hiểu quá là cặn kẽ, tơ tóc khiến các cộng sự giúp việc lắm lúc trợn mắt nhìn nhau lắc đầu. Một buổi cũng gần đây thôi, là dịp gặp gỡ đầu xuân của các văn nghệ sĩ và nhà báo tỉnh nhà công tác tại Hà Nội do ông chủ trì. Anh chị em nhà ta cứ thấy Lê Lựu tổ chức là đi, vừa vui, vừa bổ ích thế mà có một ông nhà báo có tuổi trong buổi sáng gặp gỡ đã đứng ra phát biểu phang thẳng thừng Lê Lựu, ông này bảo: “Tôi đề nghị anh Lựu từ nay về sau mời mọc cho nó trang trọng, đặc biệt là với một người nổi tiếng như giáo sư T, sự có mặt của giáo sư T chỉ làm sang cho các anh, các chị”. Tiện thể ông này ba hoa cái nọ cái kia, khen chê, trách móc khiến mọi người phản ứng xì xầm. Vị này kết thúc, Lê Lựu nhà ta tiến ra ngay, rất nhã nhặn bảo: “Thưa nhà báo X, quê nhà mình có hai người nổi tiếng là anh Nguyễn Công Hoan và anh Vũ Trọng Phụng đều đi công tác xa cả. Còn thì đều là con em quê hương thôi, và đều bình đẳng với nhau trong cuộc này. Đối với giáo sư T, tôi đã gửi giấy mời, đã gọi điện kiểm tra rồi mà ông ấy không đến nên không phải lỗi của Lựu, chẳng nhẽ bây giờ lại phải đón võng ông ấy. Tiêu chí của chúng tôi là tấm lòng anh ạ”. Tiếng vỗ tay nổi lên, rất dài như biểu dương một tấm lòng với quê hương đất cát vùng châu thổ.

Lê Lựu hoàn toàn có khả năng dẫn chương trình, rất hóm hỉnh và năng động kể cả những chương trình rất nghiêm túc có các đồng chí cán bộ cao cấp dự. Trông dáng vẻ nửa tất bật nửa long trọng của ông, người dự đã chờ đợi lắng nghe rồi. Mà ông lại nói rất hay cả những chuyện dở mới lạ. Về khoản kính thưa không ai “chuẩn” bằng Lê Lựu. Đã là “phó ban trực” thì từ đầu chí cuối lúc nào cũng cứ phải đủ bộ lệ “phó ban trực” đến sốt cả ruột mà không ai chán nghe ông dẫn dắt. Từ khi đảm đương chức giám đốc Trung tâm Văn hoá Doanh nhân Việt Nam, Lê Lựu còn luôn luôn phải đọc diễn văn. Diễn văn của ông phản ánh tính cách ông rõ rệt nhất, cứ dây cà dây muống mà cuốn mà kéo vào thực người thực việc. Diễn văn Lê Lựu làm sang cho các giới từ thì, là, mà, và, à, ờ… cứ như ông thừa chữ nghĩa quá. Có người bảo đó là bí quyết diễn văn Lê Lựu, có người bảo ông lười không biên tập diễn văn của mình. Chuyện diễn văn của Lê Lựu chắc sẽ còn nhiều ý kiến khác nhau.

Nhà văn Lê Lựu rất nặng lòng với quê hương. Ông có đi chân trời góc bể trời Âu trời Phi gì nữa lâu lâu cứ phải tìm về nơi phủ Khoái, nơi cách đây ngót trăm năm đê vỡ liên tục hàng chục năm ròng đất đai nhà cửa mồ mả ngập chìm trong nước đục cho đến giờ cùng với những biến chuyển như vũ bão ở đâu đó thì ở đây, nơi thôn dã, vẫn là Lê Lựu ấy với dáng đi lũi cũi cố hữu ấy bên gốc cau gốc trầu. Và ông ăn trầu bỏm bẻm, đủng đỉnh như trâu nhai lại dưới đầm sen trưa hè tháng sáu cánh đồng đay đồng cói nở hoa trắng xóa. Một buổi, nhiều buổi, ông cùng anh em bạn hữu quyên góp gây dựng đình làng, nơi xa xưa ông cùng lũ bạn đánh khăng đánh đáo, bắt ve, hun chuột. Gia đình tổ tông Lê Lựu từng danh gia vọng tộc hồi nào rồi sa sút do biến cải của đất trời vần vũ thì mặc nhiên ông vẫn bộc lộ rõ tư chất của người hiền. Người hiền trong thiên hạ như Lê Lựu là rất hiếm, ông ở ẩn trong chính nhân cách, chí hướng và công việc của mình mà an toàn đến nay cũng là một sự kỳ diệu.

Lê Lựu thiết thân với đời sống nhân dân. Cái việc làm Văn hóa Doanh nhân theo tôi là một sự đi tắt đến với đời sống của bà con nhân dân mình bởi một lẽ bây giờ dân phải giàu thì cũng phải biết cho rằng phải có các doanh nghiệp mạnh, nhiều, ổn định và kinh doanh có văn hóa. Nếu thiếu cái phần văn hóa kia dễ biến ngay thành cái thứ con buôn nanh nọc, tôm cá thì người thua thiệt đầu tiên và cuối cùng hóa ra lại chính là bà con nhân dân mình chứ còn ai vào đây. Chẳng ông chính quyền, ông quan chức nào chịu thiệt đâu. Lại chẳng có đồng chí giám đốc hay cấp trên nào chịu cả mà là dân, nhân dân phải è cổ ra mà chịu. Cho nên Lê Lựu đi tắt, cấp bách như đi cứu hỏa và cũng đã dập được không ít đám cháy rồi, cứu được nhiều người lại còn góp phần đưa được không ít những ông giám đốc văn hóa hẳn lên, cư xử với người dân lịch sự hẳn lên.

Cuộc đời Nhà văn Lê Lựu là một cuộc đời chiến đấu mà lúc nào cuộc chiến đấu nơi ông cũng như là mới đang bắt đầu. Đã thế đối phương của ông toàn những tay cự phách cả thành ra lắm lúc rất chi là không cân sức nên người đời luôn lo lắng và phấp phỏng về ông. Cơ mà lo lắng, phấp phỏng trong yêu thương và kính trọng…./.