Đúng 10 năm trước, một thông tin thú vị đã diễn ra tại Đà Nẵng: ngôi mộ của William Cook - một người Mỹ đầu tiên du lịch vòng quanh thế giới bằng tàu biển được tìm thấy  tại bán đảo Sơn Trà. Ngay sau đó, thông tin này lập tức được loan tải trên nhiều tờ báo trong và ngoài nước. Các tour du lịch giới thiệu về Đà Nẵng cũng nhanh chóng đưa “ngôi mộ cố William Cook” trở thành một trong những điểm tham quan hấp dẫn thuộc bán đảo Sơn Trà.  Bởi, đây là dấu  vết  về cái chết đầu tiên của một người Mỹ nằm lại Việt Nam còn được lưu giữ, trước cả thời gian  hơn 1500 người lính phương Tây  an nghỉ tại Đồi hài cốt (hay còn gọi là nghĩa địa Y Pha Nho) trong cuộc chiến 1858-1860 cũng tại vùng ven biển Đà Nẵng.

Vậy William Cook là  ai? Bí ẩn  nào ông đã chôn chặt dưới nấm mồ bên bờ biển Tiên Sa suốt hơn 150 năm qua? Ngôi mộ “người Mỹ đầu tiên nằm lại Việt Nam” này bây giờ ra sao?

Chiến hạm Thành Sắt Cổ và  câu chuyện  về William Cook

Câu chuyện khởi đầu thật bất ngờ, từ lúc Dennis M. ÓBrien, một cựu Thủy Quân Lục Chiến trong chiến tranh Việt Nam đóng ở Ðà Nẵng, tình cờ bắt gặp một đoạn kể ngắn về chuyến ghé lại 16 ngày của Constitution tại Việt Nam trong biên niên sử sinh động của Tyrone Martin, Thành Sắc Cỗ, Chiến Hạm May Mắn Nhất (Old Ironsides, A most Fortunate Ship), viết về chiến hạm Constitution.

Nội dung đoạn văn nêu rõ: Ngày 10 tháng 5 năm 1845, thủy thủ William Cook chết trên chiến hạm Constitution vì bịnh kiết lỵ. Chàng thanh niên William Cook gia nhập hải quân tháng 3 năm 1844, lãnh lương 10 Mỹ kim một tháng với nhiệm vụ chơi nhạc trên ban nhạc của chiến hạm. Ðó là tất cả những gì các văn khố hải quân Hoa Kỳ còn ghi lại về đoạn đời hải quân ngắn ngủi của William Cook. George Thomas, thợ mộc trên USS Constitution ghi lại trong nhật ký của ông hiện còn lưu giữ: "William Cook qua đời và được chôn trên bán đảo với tất cả những nghi lễ cần thiết. Cờ trên chiến hạm hạ xuống nửa cột để tang cho thủy thủ Cook. Ðêm xuống nhiều tàu lớn [Việt Nam] thả neo chung quanh chiến hạm Constitution nhưng không quá gần, để có thể đổ bộ sang Constitution. Hạm trưởng John Percival trước khi rời cảng đã tặng cho các tu sĩ Phật Giáo tại địa phương 2 Mỹ kim để lo chăm sóc phần mộ của thủy thủ Cook”.

Tuy nhiên, chỉ ba ngày sau, ngược với mục đích thiện chí chiến hạm Constitution đang thực hiện, hạm trưởng Constitution đã đưa chiến hạm vào cuộc chiến tranh chống lại Việt Nam. Nguyên nhân do viên hạm trưởng bức xúc trước việc triều đình nhà Nguyễn giam giữ một nhà truyền giáo Pháp mà không cần biết cặn kẽ căn nguyên. Lúc ấy, sau công hàm ngoại giao phản đối của triều đình Huế gửi tới toà lãnh sự Hoa Kỳ tại Singapore, Tổng thống Hoa Kỳ Zachary Taylor đã phải gửi một thư xin lỗi đến vua Thiệu Trị và cho đây là một hành động ngoại giao bất thường trong lịch sử ngoại giao Hoa Kỳ...

Hành trình cuộc tìm kiếm

Trước  khi bắt  đầu công việc tìm  kiếm vết  tích  William Cook, cùng một tập bản vẽ sơ sài và vài bài báo do các thủy thủ của chiến hạm này còn lưu được, Ó Brien đề nghị Sở Cựu Chiến Binh Việt Nam tiểu bang Massachusetts cấp một ngân khoản 8 ngàn Mỹ kim để thực hiện dự án. Ó Brien tin rằng, người Việt Nam luôn  tôn trọng lời cam kết từ các thế hệ trước, nên mộ phần Cook vẫn còn được chăm sóc chu đáo.

Hành trình nói trên của Ó Brien đã được nhà báo Peter Kneisel của Tạp chí Boston Globe ghi lại qua phóng sự “The Search For Seaman Cook” (Cuộc tìm kiếm thủy thủ Cook). Đó là ngày 16-4-2000, ngày đã đi vào những dòng đầy cảm xúc của ký giả Peter Kneisel: “Chúng tôi, cuối cùng, đã được một phút yên lặng với William Cook”, sau khi phát hiện ra “một ngôi mộ được chôn cất đúng vào nơi đã được ghi nhận. Tấm bia khắc tên Cook được đặt trong một trong hai ngôi miếu nhỏ bao bọc bởi một bờ đá thấp”. Ngôi miếu nhỏ có khắc hình chiếc ghe buồm được dân làng gọi là "chùa Mỹ”.

Peter Kneisel cũng  nói  rằng : “Có lẽ không một yếu tố nào trong câu chuyện hấp dẫn đến nỗi chúng tôi phải bôn ba nửa vòng Trái đất để đi tìm. Percival chôn cất thuỷ thủ của ông ta tại hàng tá hải cảng ngoại quốc trong suốt hai năm hải hành vòng quanh thế giới. Nhưng bởi vì đây là Đà Nẵng, thành phố quen thuộc với hàng trăm ngàn cựu chiến binh, những người từng đặt chân qua đây trong suốt bảy năm dài của cuộc chiến tranh”. Trong cuốn Globe Guidebook dành hẳn một trang viết của Peter Kneisel, nêu kế hoạch, trong năm 2001, thành phố Đà Nẵng sẽ thực hiện một đài tưởng niệm khắc chữ bằng hai thứ tiếng, Anh và Việt, đánh dấu sự hợp tác giữa quốc gia William Cook đã phục vụ và đất nước đã dành cho ông nơi an nghĩ cuối cùng. Điều đó, góp phần  giúp  khách du lịch quan tâm hơn tới Đà Nẵng, vào thời điểm thành phố này gắn với sự kiện USS Constitution năm 1845. Bởi lâu nay, những diễn tiến chung quanh sự kiện chiến hạm Constitution vào vịnh Đà Nẵng năm 1845 bắn phát súng đầu tiên (của người Mỹ và phương Tây) vào Việt Nam và nhạc công William Cook trở thành người lính Mỹ đầu tiên được chôn cất trên đất Việt Nam chỉ  là  cái  bóng  mờ  bên cạnh sự  kiện  liên quân Pháp - Tây Ban Nha tấn công Đà Nẵng cũng tại Vũng Thùng 13 năm sau đó.

Ngôi mộ William Cook bây giờ ra sao?

Vào một ngày đầu xuân năm nay, nhân giới thiệu một số bạn hữu từ xa đến thăm khu du lịch bán đảo Sơn Trà, sau khi ghé qua Đồi hài cốt, mọi người đều tò mò yêu cầu, ghé thăm luôn ngôi mộ của “người Mỹ đầu tiên nằm lại Việt Nam” (vốn được biết trên các trang web quảng bá du lịch Đà Nẵng là ở bãi Tiên Sa, gần Đồi hài cốt). Thế nhưng, suốt cả buổi sáng, đi dọc theo các khu vực có công sở hoặc nhà ở của dân cư thuộc khu vực ven biển, thì hầu như không một ai biết được thông tin về ngôi mộ nói trên. Cuối cùng, qua nhiều cuộc điện thoại dây chuyền với những người công tác trong ngành văn hoá du lịch, chúng tôi được một cán bộ của Ban quản lý KDL Sơn Trà - Điện Ngọc giới thiệu đến ông Đặng Hoà - Giám đốc DN Tư nhân Hoàng Giang - người đã trực tiếp đưa tàu chở nhóm  bạn  Ó Brien đi tìm mộ William Cook vào 10 năm trước, cũng là người duy nhất còn biết được ngôi mộ này bây giờ ra sao.

Vừa nghe chúng tôi hỏi chuyện, ông Hoà đưa ngay chúng tôi đến một khoảng đất trống nằm trong khu quy hoạch của dự án Công ty Tiên Sa. Chỉ tay vào nơi này, ông Hoà  nói : “mộ William Cook, đã bị dự án quy hoạch xoá bỏ từ mấy năm nay. Nếu có thể chỉ được,  thì tôi sẽ chỉ một khoảng đất trống, chứ chẳng còn dấu vết gì!”.

Trước sự nuối tiếc, hụt hẩng của chúng tôi, ông Đặng Hoà bất ngờ tiết lộ: Hồi 10 năm trước khi khi đưa tàu chở nhóm người Mỹ  tấp vào cảng Tiên Sa thăm một ngôi mộ, ông chưa hiểu rõ là việc gì, nhưng vẫn chụp vài bức ảnh (in trong tập sách Du lịch sông nuớc Đà Nẵng, do chính ông Đặng Hoà là tác giả). Về sau, ông đọc được nhiều bài báo viết về sự kiện này, mới hiểu rõ đây là ngôi mộ của “người Mỹ đầu tiên nằm lại Việt Nam”, đồng thời có rất  nhiều người nước ngoài quan tâm đến tìm ông để thăm hỏi thêm. Chính vì vậy, vào khoảng năm 2007, khi được tin dự án Tiên Sa quy họach, xoá bỏ  toàn bộ vết tích ngôi mộ, mà không có một cơ quan chức năng nào hay biết, can thiệp, ông đã vội vả thu hốt tất cả những gì còn lại tại ngôi mộ bỏ lên tàu, và chở về dựng tạm lại tại bãi Đá Đen (cách vị trí cũ chừng 1km).

Niềm hy vọng cuối cùng

Cần nói thêm, DN Tư nhân Hoàng Giang của ông Đặng Hòa là đơn vị  kinh doanh du lịch đường sông tại Đà Nẵng. Ông Hoà dự định sẽ mua lại tàu đánh cá xa bờ đang nằm bờ, sau đó chỉnh trang thành chiếc tàu lớn có sức chứa từ 50-100 người để chở khách ra biển, thăm thú bán đảo Sơn Trà. Theo ông Hòa, hiện nay hầu hết các bãi biển ở khu vực bán đảo Sơn Trà đều đã có chủ, bãi Đá Đen (khoảng 4 ha) là một trong những bãi còn bỏ trống. Nơi đây, có một di tích lịch sử rất quan trọng là Căn cứ Thành ủy Đà Nẵng từ năm 1954-1958. Do đó, khi chuyển những dấu vết của ngôi mộ William Cook về bãi Đá Đen, ông Hoà nuôi ý tưởng sẽ kết hợp thực hiện một biểu tượng chiến hạm Constitution (như dự tính ban đầu của  TP Đà Nẵng), để có thể đưa khách tới tham quan, cùng việc  tổ chức leo núi tại  khu di tích trên. Tuy nhiên, điều ông Hoà băn khoăn, là bãi Đá Đen sẽ bị quy hoạch nữa hay không?

Mới đây, tại cuộc họp báo thường kỳ tháng 4/2010 với UBND TP Đà Nẵng, chúng tôi đã phản ánh và  đặt  câu hỏi  về sự việc di tích ngôi mộ Wlliam Cook bị xâm hại. Tuy nhiên, ông Trần văn Minh, Chủ tịch UBND TP cho biết, chưa hề nghe thông tin nào về vấn đề nói trên. Đại diện ngành VH,TT và DL cũng cho rằng, do ngôi mộ nằm trong khu quy hoạch dự án Tiên Sa, nên chưa rõ dự án này bộ  phần  nào quản lý, sẽ kiểm tra lại(!)

Như vậy, sau 155 năm  gìn giữ cho đến khi được tìm thấy (1845-2000), chỉ trong một thời gian ngắn, di tích ngôi mộ Wlliam Cook đã không còn nằm ở vị trí ban đầu. Dẫu sao, trong sự rủi ro đó, ở trường hợp này, chúng ta vẫn còn niềm  hy vọng  cuối cùng từ bàn tay ân cần, đầy trách nhiệm của người lái tàu Đặng Hoà, để nay mai, những người khách bên kia nửa vòng trái đất quay lại tìm câu chuyện kỷ niệm về “chiến hạm Thành sắt Cổ và thuỷ thủ Cook” của họ, chúng ta vẫn có câu trả lời.

Qua thông tin bài báo này, chúng tôi mong mỏi UBND TP Đà Nẵng cùng các cơ quan chức năng, cần có sự quan tâm, xác minh đầy đủ hơn, kịp thời  đưa ra một hướng điều chỉnh, giải quyết phù hợp về di tích ngôi mộ Wlliam Cook - một dấu ấn không chỉ mang tính biểu tượng văn hoá, du lịch, mà còn là quan hệ ngoại giao độc đáo, không phải cảng biển quốc gia nào cũng có được./.

Việc tàu Constitution đến cảng Đà Nẵng năm 1845 là một sự kiện mở đầu cho trang sử triều Nguyễn đương đầu với đạo Thiên chúa và thực dân phương Tây. Vì thế, mới đây (2007) có dịp sang Boston (Massachusetts, Hoa Kỳ) tôi đã đến tìm hiểu thêm về con tàu gây hấn “lịch sử” Constitution nầy (còn gọi là Old Ironsides).

Bến tàu Constitution trong khu vực Công viên Lịch sử quốc gia Boston (Boston National Historical Park). Đấy là một chiếc tàu với ba cái cột buồm cao ngất. Tôi không tưởng tượng được chiếc tàu đã gây hấn ở Đà Nẵng năm 1845 lại lớn đến vậy. (Nhà nghiên cứu Nguyễn Đắc Xuân)

Ảnh: Ông Đặng Hoà hướng dẫn bản đồ chuyển dời ngôi mộ Wlliam Cook từ bãi Tiên Sa đến bãi Đá Đen.