Xiếc Việt, trung tâm là Liên đoàn xiếc Việt Nam, hơn nửa thế kỷ diễn nhiều loại tiết mục cũ từ xiếc Tạ Duy Hiển đến Đoàn xiếc Nhân dân Trung ương. Sau đổi mới, một số đoàn xiếc thành phố Hồ Chí Minh, Long An, Hà Nội muốn bứt phá vượt lên nhưng chưa thoát khỏi tư duy nghệ thuật, quản lý kế hoạch chờ đầu tư, chưa xã hội hoá nhanh, đổi mới nghệ thuật xiếc vì công chúng.

Tuy vậy, mỗi giai đoạn lịch sử, Liên đoàn xiếc Việt Nam, trường Xiếc, các đoàn xiếc phía Nam, Hà Nội cùng những thế hệ nghệ sĩ, sáng tác, dàn dựng, biểu diễn nhiều tiết mục đoạt giải cao dự các cuộc Liên hoan trong nước và quốc tế. Liên đoàn xiếc Việt Nam chi phối ảnh hưởng đến phong trào xiếc cả nước, gần như đại diện xiếc Việt tham dự những cuộc liên hoan xiếc quốc tế lớn, nhiều tiết mục đoạt huy chương vàng: Hài - Tiến  Mạnh, Cô hàng giải khát - Tâm Chính, Kim Cương, Vũ điệu phương đông, Đu siêu nhân. Đến những năm kết thúc thế kỷ XX, xiếc mất công chúng, lúng túng, tìm lối thoát khỏi những phiên bản tiết mục cũ từ Liên đoàn Xiếc Việt Nam. Đó là các nhóm tiết mục đoàn xiếc Thành phố Hồ Chí Minh: Nhào lộn cầu bật, Sức mạnh đôi tay, Đế thống. Đoàn xiếc Long An: Lắc vòng, Chó làm toán, Nhào sào, Đu bay… Đoàn xiếc Hà Nội: Nhào lộn bật cầu, Thăng bằng con lăn, Tung hứng. Dù mỗi đoàn tìm lối diễn tả, cấu trúc một số tiết mục mới mang phong cách riêng, nhưng còn quá nhiều tiết mục cũ. Sang đầu thế kỷ XXI, xu hướng kịch nói hoá các loại hình nghệ thuật tác động ảnh hưởng vào xiếc đang là lối mòn. Quá nhiều kịch bản lễ hội văn hoá, lễ hội tâm linh, kịch bản hoá chương trình ca múa nhạc, đôi khi thu lợi hơn vì mục đích nghi lễ và nghệ thuật. Kịch nói hoá xiếc xuất hiện từ những năm 60 thế kỷ XX, sang thế kỷ XXI, tiếp tục kịch hoá nhưng cấu trúc tiết mục xiếc hậu hiện đại hoà theo trào lưu nghệ thuật biểu hiện ngôn ngữ thông tin ký hiện học, con người công nghệ thời đại kỹ trị toàn thế giới. Là bước đột phá nghệ thuật thế kỷ XXI, xuất hiện kịch hình thể, nhạc hip hop, tranh Graffiti, múa bụng, nghệ thuật động. Xiếc hậu hiện đại, đổi mới toàn bộ nội dung hình thức, nghệ thuật biểu hiện đưa khán giả đến thế giới tự nhiên, chấm dứt hoài nghi về những điều không thật, cuốn hút công chúng đến niềm tin khát vọng con người. Ở nước ta, xiếc nhiều chương trình, tiết mục nặng về diễn đạt động tác hình thể, ngôn ngữ trò nhời, chưa hành động hoá kỹ xảo xiếc. Một số vở xiếc nặng về mô tả tích truyện biểu đạt ý tưởng kịch bản. Nếu tiếp diễn xu hướng kịch xiếc thế kỷ trước, xiếc Việt sẽ tụt hậu, vì nền tảng chưa vững, còn thiếu nhiều điều kiện cần đổi mới nghệ thuật kỹ xảo xiếc.

Vào kỷ nguyên khoa học công nghệ, các siêu cường xiếc Mỹ, Pháp, Nga, Trung Quốc đang đổi mới xiếc đa chiều, đa cực, tiếp nối truyền thống dân gian, hiện đại và xiếc hậu hiện đại. Xiếc hậu hiện đại, hoà nhập nền văn hoá tân điện tử, tư duy đa tầng, đa phương tiện, đồng chuyển phức hợp hành động biểu hiện ký hiệu thông tin, âm thanh, hình ảnh kỹ xảo, mầu sắc, chuyển động không gian ba chiều, truyền đạt ý tưởng tác phẩm, nâng cao nhận thức công chúng. Nghệ thuật xiếc hậu hiện đại bỏ cấu trúc cũ, thay bằng kỹ xảo tạo hình mảng khối không gian. Xiếc hậu hiện đại, ngôn ngữ kỹ xảo không độc tôn chế ngự nghệ thuật, mà hoà nhập tổng thể ngôn ngữ thông tin. Những nghệ sĩ biểu diễn xiếc hậu hiện đại: David Coperfure, An Tonny Hoàng, Natalia, Shiracalốp, Cewglaliber, Peres, Ulernicoly… ở các nước Mỹ, Nga, Pháp, Tây Ban Nha, Thuỵ Sĩ, đưa nghệ thuật xiếc vượt lên ngoài sức tưởng tượng công chúng. Xiếc hậu hiện đại, rời bỏ sân khấu tròn, hoà vào môi trường thiên nhiên con người, biểu hiện ngôn ngữ tổng thể, biến hoá siêu phàm của nền công nghệ điệu tử. Nghệ sĩ David Coperfure, xiếc ảo thuật diễn các tiết mục: Phép biến hoá (biến mất một máy bay phản lực 7 tấn), Thoát khỏi dây lửa, Đến với cái chết, Thả mình xuống dòng thác, Màn ảo thuật Đảo tự do… Đây là những tiết mục đưa ra ngoài khung cảnh thiên nhiên trên không gian rộng. Màn ảo thuật Đảo tự do, David bố trí hàng rào cách xa tượng thần tự do 61 m, sử dụng đèn chiếu trước sự chứng kiến hàng ngàn người, tượng thần biến mất sau mấy giây. Tony Hoàng, diễn hài tổng hợp ngôn ngữ, mầu sắc phục trang, hoá trang, gương mặt, động tác kỹ xảo, diễn cùng bầy hổ dữ. Màn xiếc thú của Natalia, Pháo đài cổ, diễn cùng 2 con cọp, 2 báo gấm trên pháo đài đổ nát hoang sơ, đem đến vẻ đẹp thiên nhiên cùng những con thú hoang, hoà hợp thân thiện môi trường. Một số nghệ sĩ xiếc hậu hiện đại, diễn xiếc hình tượng, thăng bằng trên dây, dài 200m, 400m, nhào lộn trên máy bay trực thăng (không dây bảo hiểm), xiếc ảo…. Xiếc hậu hiện đại đang xuất hiện hai loại: loại thứ nhất hoạt cảnh xiếc, kỹ xảo không cao, loại thứ hai, những tiết mục đơn lẻ, kỹ xảo phi thường.

Xiếc hậu hiện đại trên thế giới phát triển cùng kịch hình thể, đồng hiện, ba lê trên không, nhạc hip hop… mang ý tưởng thời hậu văn tự. Những nghệ sĩ xiếc diễn các nhóm tiết mục: xiếc hình tượng, xiếc hài, ảo thuật, xiếc thú… là những màn xiếc trình diễn tổng hợp ngôn ngữ văn hoá, kỹ thuật điện tử, biểu tượng ký hiệu thông tin. Đặc trưng nghệ thuật xiếc hậu hiện đại, cấu trúc mảng khối, mầu sắc trang trí, nghệ thuật sắp đặt, đạo cụ làm nền cho ngôn ngữ kỷ xảo, diễn theo quan niệm mỹ học nghệ thuật bất định. Những nghệ sĩ xiếc ứng diễn tập thể chuyên nghiệp hoá, công chúng không thể nhận biết điều gì sắp xảy ra, kết thúc họ tự suy ngẫm. Xiếc Việt đang thay đổi, nhưng những cái mới chỉ là nhân tố, lối tư duy văn tự chưa chuyển kịp theo môi trường xã hội tân điện tử. Sân khấu kịch, ca múa nhạc, xiếc  còn quá cũ, khi chuyển sang kỹ nghệ điện tử, sân khấu xiếc đa phương tiện, nhạc điện tử bất định, công chúng không thể đoán trước mọi diễn biến, là sự hấp dẫn nghệ thuật. Đoàn xiếc thành phố Hồ Chí Minh, đang diễn tiết mục mang tính hậu hiện đại: Bầu trời xanh, Cậu bé rừng xanh, Cuộc phiêu lưu trên hoang đảo. Đoàn xiếc Long An: Huyền thoại Nàng Xi Va, Tạo hình dây lụa, Hương sen Đồng Tháp. Những nhân tố mới, vở xiếc Làng tôi, cấu trúc mảng khối xiếc hậu hiện đại, vì thế được công chúng các nước hâm mộ. Nhóm xiếc Đu siêu nhân, dự cuộc Liên hoan xiếc quốc tế, chỉ có hai đoàn đoạt huy chương vàng, là thành tích nhân tố đổi mới xiếc Việt thành công. Vở kịch xiếc Làng tôi, lấy cây tre làm nền tảng đạo cụ để các diễn viên diễn những động tác kỹ xảo: thăng bằng, tung hứng, múa nhào lộn trên thân tre, đá cầu, tát nước, đánh đu… Dù động tác kỹ xảo chưa cao nhưng thành công trong sự hài hoà, tổng hợp ngôn ngữ biểu hiện ý đồ mô tả, phục hiện bức tranh không gian xã hội làng quê Việt. Nhóm xiếc chỉ phục hiện những trò chơi xưa cũ, qua nghệ thuật diễn đồng hiện cả truyền thống văn hoá, sinh hoạt người dân Việt nguyên sơ. Họ thành công bằng sự mới lạ, hấp dẫn công chúng nước ngoài với nghệ thuật xiếc hậu hiện đại.

Xiếc Việt đang trên đà đổi mới, cần khắc phục những hạn chế hiện tại, kịch nói hoá ngôn ngữ văn tự, các nhóm tiết mục: xiếc hình tượng, xiếc hài, nâng cao kỹ xảo, ảo thuật kỹ xảo, xiếc thú hỗn hợp. Xiếc Việt đi sâu khai thác đề tài dân gian, cấu trúc không gian, ngôn ngữ biểu hiện – xiếc hậu hiện đại cùng kỹ xảo điêu luyện chuyên nghiệp hoá. Liên đoàn xiếc, các đoàn xiếc cả nước cần xây dựng biểu tượng logo đặc trưng thương hiện mỗi đoàn, là quá trình đến với công chúng. Đổi mới mô hình quản lý, mỗi đoàn xiếc là một doanh nghiệp, xây dựng các tiêu chí kinh doanh chuyên nghiệp trong nền kinh tế nghệ thuật thị trường. Đổi mới quản lý tài chính, xây dựng hợp đồng biểu diễn trong nước và quốc tế, đào tạo nuôi dưỡng đội ngũ diễn viên tài năng, đội ngũ sáng tác, dàn dựng chuyên nghiệp. Muốn thương hiệu vào lòng công chúng, cần xây dựng phong cách, chất lượng tiết mục xiếc, marketting – hợp tác các hãng truyền thông, hãng phim, báo chí, đưa sản phẩm xiếc đến công chúng. Xiếc Việt thế kỷ XXI, không đổi mới, không còn công chúng, cần đổi mới toàn diện: cơ sở hạ tầng trang thiết bị, đạo cụ phục trang, âm thanh ánh sáng, chế độ nuôi dưỡng tài năng xiếc. Xây dựng tiết mục, chương trình xiếc dân gian, hiện đại, xiếc hậu hiện đại, vì công chúng xã hội khoa học công nghệ./.

Hà Nội tháng 5 năm 2010.

Tiết mục "Đu siêu nhân". (Ảnh: Internet)