Khi nhận Giấy vào nhập học Trường Đại học Nông Nghiệp, tôi thẩn thờ cả người, buồn đến rơi nước mắt. Xét đến cùng, theo gia phả bốn đời, nhà tôi chưa ai làm nông nghiệp cả. Kế đó, về dáng dấp thì bé nhỏ, còi cọc chỉ nặng có 35kg. Mà thời đó, nếu là con ông, cháu cha “CÔCC” thì không ai thèm ngó đến. Họ sẽ vào các trường như thế này “Nhất Y; nhì Dược; tạm được Bách khoa, Nông nghiệp bỏ qua, Nông lâm cút thẳng”
Đặt biệt hơn, tôi là con em cán bộ Miền Nam tập kết, diện ưu tiên số 1 về chọn ngành hợp với sức khỏe, nguyện vọng để học. Trước đó, cô bạn cùng lớp rủ tôi, nạp đơn vào trường Ngoại Thương, Ngoại Giao! Tôi đâu biết rằng, những nơi đó làm gì có chỗ cho đôi chân bé nhỏ của tôi chen vào !
Đưa giấy nhập trường cho bố tôi xem, ý mách với ông. Ông già xem, không nói gì mà lại khuyên “Thôi con! được ngựa không nên mừng, mất ngựa không nên tiếc, biết đâu ở lĩnh vực này con sẽ là Nhà phát minh, hay Anh Hùng Lao Động thì sao.”. Lúc nào ông cũng vẻ cho tôi một chân trời rạng rỡ và lạc quan đến vậy.
Đến ngày hẹn, tay xách chiếc va-li nặng trịch, to tướng lệch hẳn sang bên phải và tay trái cầm chiếc thau men Trung Quốc, lẻ loi trên con đường vào Trâu Quì để nhập học. Nước mắt tôi chảy dài trên má; lúc đó, tôi ao ước và có ý trách người cha tội nghiệp của mình “giá cha có chút địa vị trong xã hội thì con đâu thế này!” Nhưng nghĩ đi nghĩ lại cha đã vỗ về “được ngựa không mừng, mất ngựa không tiếc” biết đâu đấy!!!
Tôi cố quên cái số phận hẩm hiu để vui khi “mất ngựa” rồi từng bước sâu thêm vào phía khu vực trường, tôi như có cảm giác mình đang đi vào sừng trâu. (Đây là ý nghĩ lúc đó)
Năm tôi nhập học, Trường đã có 10 khóa, Khóa học của tôi kể từ năm 1965-1969. Năm đầu, Trường sơ tán lên tận bản làng có tên Đổng Bán thuộc tỉnh Cao Bằng. Từ Đổng Bán, đi hơn chục cây số là đến chợ Trùng Khánh, của Trung Quốc.
Khoa Chăn nuôi - Thú y có 3 lớp. Một lớp học chuyên ngành Thú-y; hai lớp học cả chương trình Chăn nuôi và Thú-y. Gồm 1A và 1B. Lớp 1A của tôi có 27 nam và 12 nữ, với 3 Đảng viên; 1 nữ và 2 nam.
Anh Nguyễn Quí (đã thay tên) lớp Trưởng, kiêm Bí thư Chi bộ, người Thái Bình, cán bộ được cử đi học, gọi là Chuyên tu; người tầm thước, nước da xạm, mặt có mụn trứng cá, sần sùi; không thể gọi là đẹp trai được. Còn anh lớp Phó Đảng viên phụ trách tư tưởng, cũng là Chuyên tu. Anh này quê Bắc Ninh, hát quan họ nghe ngọt ngào lắm. Anh sở hữu trên khuôn mặt chưa hẳn chữ điền của mình là đôi mắt lác, đôi môi mỏng dính, cái miệng nhỏ xíu như con gái. Còn cô Hoài –Th, Đảng viên, Bí thư Chi Đoàn, người Nghệ An, miệng hơi rộng, đôi mắt ướt, đen. Chính đôi mắt đen ấy đã làm hại đời cô, khiến cô bị trật tốt nghiệp tại khóa 10, để mãi đến khóa 12 cô mới được nhận bằng cùng đàn em.
Ngoài ra, còn hai lớp phó chưa Đảng; một anh người Thanh Hóa, phụ trách Học tập; anh người Hà Nội phụ trách Lao động.
Thời ấy, Trưởng, Phó là Đảng viên thì quyền hành lớn lắm, có thể quyết định quyền sinh sát trong lớp. Còn nói về học thì, chuyên tu bị các sinh viên phổ thông trêu chọc “Các bác chuyên tu vừa ngu vừa dốt”.
Có lẽ do mặc cảm với câu thơ nên hai vị Trưởng, Phó rất ghét học sinh Phổ thông lên. Riêng tôi, tôi có cảm giác bị các anh ghét vào loại nhất nhì lớp. Bởi, tôi là con của nhà thơ, ít ra các anh đã nghe danh tánh. Tôi lại không có Lý lịch ăn củ chuối lần nào, như họ. Thậm chí các anh còn quàn cho tôi tội “không quần chúng, có tư tưởng Tiểu Tư Sản ”.
Chả là thế này; trong lớp, những người tôi chơi thân đều xuất thân từ thành thị. Đã vậy, anh nào trông cũng dễ coi, trẻ trung. Họ là những người yêu văn hóa nghệ thuật. Có điều họ “quái ác” đến độ ném tặng thơ, ca ngợi tôi ngay trong giờ học và mua quà cho tôi khi đi chợ Trùng Khánh. Cử chỉ thân mật ấy không thoát khỏi đôi mắt lác của anh Phó lớp!
Hồi đó, tóc tôi dài quá đầu gối, tết thành hai đuôi sam, thú thật là, cũng có không ít chàng trai trong lớp để mắt tới. Có chàng viết:
“Mái tóc dài buông trên vai tròn trắng
Như dệt thêu nên ánh nắng của tình yêu.”.
Còn chàng thì:
Em ơi dạ hương/ Anh nhớ anh thương/Đôi vai nho nhỏ/Tóc dài say hương...
Chẳng được gần em/Trăng sáng làm chi/Không lời hò hẹn/Gió đưa làm gì
Nhìn sao anh ngỡ/Mắt em xa vời/Nhìn bông hoa nở/Nhớ môi em cười
Và cả những mẫu chuyện ngắn viết về tôi, gọi tôi là “Cô thiếu nữ Tờ-Ri-cô-za, hay Tô-nhi A” Đó là những nhân vật ưa thích trong các phim của Liên Xô, thập niên 60-70 thế kỷ trước. Những câu thơ, mẫu chuyện dễ thương ấy, tôi vẫn còn giữ đến giờ “chờ dịp” khoe với con cháu rằng “Má” hay “bà” ngày xưa là như thế đấy!
Lớp tôi có 4 tổ. 12 nữ là Tố 1. Hai mươi bảy nam là Tổ (2,3,4). Năm đầu, thỉnh thoảng nhà trường mở đợt “Ôn nghèo, Kể khổ, Bình công, Báo công” trong toàn sinh viên. Trong khi các bạn ở quê có nhiều chuyện kể, còn tôi; mặc dù cố rặn ra một mẫu chuyện nào đó có tí khổ để báo công mà không thể nào, đành ngồi im! Anh Lớp Phó mắt lác bắt tôi phải có, ít nhất một sự khổ để ôn nghèo. Tôi phân trần “Anh ơi, chưa ai kịp làm em khổ, vì em ra đi từ nhà cha mẹ, rồi vào học ở trường HSMN. Ở đó, Bác Đảng nuôi, dạy em thành người rồi bước thẳng vào Đại học này nên em tìm chưa ra..”
Thế rồi, sau đó, có bạn mách cho: “Tớ thấy trong sổ tay của anh Trịnh (tên anh ) sau tên cậu là dấu (?) tô đậm nét...!.
Tôi thật không hiểu và không biết phải làm như thế nào để vừa lòng cái anh lớp Phó mắt lác của lớp tôi: Ở Cao Bằng, không phải tự mình đánh giá, mà ngay các bạn trong lớp, phần lớn đều công nhận, tôi là con bé mau miệng chào hỏi bà con dân bản nhất. Nói thật là vì tôi biết thân phận của mình nên rất ngoan...phân gì làm nấy, đẩy đi nơi nào chấp hành cái rụp... Thế mà, buổi họp cuối cùng chia tay bà con để về xuôi, anh lớp phó đứng lên cảnh cáo “Bà con dân bản phản ảnh cô Lâm ..khinh người, gặp dân bản không chào hỏi, mắt cứ ngước lên trời..”.
Không dễ gì tôi được bênh vực nếu không phải bị oan trái; phần lớn các bạn đều phân bua cho tôi; thế là anh chàng lác cũng nhận ra ý đồ vu khống người của mình không thành. Tuy vậy, đó cũng là bài học cho tôi trong cách cư xử.
Sau này, chào ai, tôi nói rõ to: “chào bác, chào chị, chào anh, chào ..... chứ không gật đầu, mỉm cười nữa. Tôi sửa cả tính “không quần chúng, tư tưởng tiểu tư sản” bằng thái độ chan hòa tất cả với mọi người... Thế mà có người vẫn chưa tha, người ta cố tình lật úp bàn tay, không dùng chữ “không quần chúng nữa mà thay vào đó ‘Lâm là của chung’”
Cuối năm 1966, trở về xuôi, chúng tôi tiếp tục sơ tán về Khoái-Châu, Ninh-Giang, giờ là ngoại thành Hà Nội. Hồi đó, tại nơi này, đời sống, sinh hoạt của lớp tôi như một xã hội thu nhỏ. Trong lớp xảy ra nhiều chuyện, anh em sinh viên đều sợ người Phó lớp có mark đỏ, anh ta cậy quyền, cậy thế ức hiếp bọn trẻ chúng tôi. Ai làm anh không ưa thì liệu hồn. Có lỗi gì với anh, anh mách với Khoa thì khó lỏng vượt lên chính mình. Anh muốn nâng đỡ hay vùi dập ai là được ngay chứ không phải như các bạn sinh viên bây giờ.
Trong lớp có một người, không biết thuộc thành phần nào ở nông thôn, có điều cậu ta người thì lùn, ti hí mắt lương, luôn mặc áo vá hai ba miếng, khiến thầy dạy môn Sinh ký cũng nhếch mép vì sự giả tạo đó. Không biết sau miếng vá có rách thật không, bởi vì với chiếc áo mới, có lẽ chỉ mặc có 3,4 lần là cùng, thì không thể có nhiều chỗ rách để vá như vậy. Hình như cậu ta đang cố chứng minh cho mọi người biết mình là giai cấp bần hàn trong xã hội; nghe đâu vì lý lịch có vấn đề nên Chi Bộ không thể kết nạp cậu ta được, mặc dù cậu luôn là người của quần chúng, đi đâu cũng xung phong xách túi cho “Các Anh các Chị” và được anh Phó lớp quan tâm, cố giúp đỡ.
Không biết vì sao, lớp tôi bỗng có người của Khoa về “nằm vùng” để điều tra gì đó. Nghe nói là điều tra tình hình anh Phó lớp ức hiếp sinh viên. Nhưng vì chú cán bộ “nằm vùng” lại nằm đúng vào nhà của anh Phó lớp ở, vì vậy phải mất công hai cuộc họp mới phân ra được danh sách mật.
Lần thứ nhất, những người được nâng đỡ nêu toàn ưu điểm cho lãnh đạo, nhất là anh Phó lác nên Khoa không chấp nhận; bảo phải họp lần 2.
Lần thứ hai, lúc đầu, mọi người ngồi im thin thít. Gần 15’ trôi qua, không có cánh tay nào giơ lên. Thấy vậy, cán bộ lớp thiết tha yêu cầu “Các bạn Đoàn viên đừng sợ bị trù dập, hãy thẳng thắn góp ý phê bình, để Ban Lãnh Đạo lớp thấy được ưu khuyết sửa, rút kinh nghiệm lãnh đạo tốt hơn”
Nghe nguyện vọng thật chân thành, anh chị em lớp phấn khởi, mạnh dạn thi nhau bộc bạch bức xúc bị dồn nén bấy lâu. Dẫn đầu là anh lớp Phó Phụ trách Lao động, như một loạt như bom tấn: “Nếu Lãnh đạo yêu cầu thế, tôi xin góp ý chân thành. Anh Trịnh là một Đảng viên, nhưng không xứng đáng là đảng viên, xứng đáng ở tù! Rồi anh dẫn chứng cụ thể tội của anh ta qua hai năm học. Thừa thắng xốc tới, một loạt đạn súng trường tiếp vô.
1/ Có ai ngờ! Đó là buổi họp đã được chuẩn bị để đưa những ai nói thẳng vào tròng. Những người mạnh dạn hôm nọ, đều nhận ra mình thật ngây thơ, ngờ nghệch, tin người để rồi “cái mồm làm hại cái thân”...!
Sau buổi họp, không khí trong lớp bị xáo trộn, nặng nề như bị mây mù vây phủ. Bản thân tôi, thấy rõ có sự tránh né; vài ngày trước, “những bạn ấy” còn vui vẻ, giờ giả lơ không muốn nói chuyện, và hình như tôi bị theo dõi... Những bạn khác hôm nọ, có chung cảm giác đó!
Liền mấy ngày tiếp theo có sự hoán vị, người từ nhà này chuyển sang nhà kia rất kỳ lạ.
Cuối cùng, chúng tôi, những người bị theo dõi được biết có danh sách mật; cứ mỗi nhà có một người của phe ta kèm 2 hoặc 3 người của phe địch. Người phe ta phải ghi chép rõ ràng, hàng ngày người của phe địch đi đâu, làm gì, gặp những ai, nói những gì. Nếu phe ta” không đủ san sẻ cho các nhà thì dùng người trung lập.
Bảng danh sách này xuất hiện sau cuộc họp góp ý lãnh đạo lớp, căn cứ vào lời phát biểu hôm nọ: Ai nêu toàn ưu điểm cho lãnh đạo lớp, thuộc về “phe ta”. Ai phê có ưu, khuyết là phe trung lập; còn phê toàn khuyết điểm thì phe địch.
2/ Ngày vào đại học, tôi rất nhẹ cân, cao 1m50; tính tình nhút nhát, sợ đủ thứ, cả nể, không dám làm phật lòng ai, cuộc họp nào tôi cũng đều ngồi im. Thế mà tôi cũng bị đưa vào danh sách của phe địch!
Thế rồi, một tin động trời từ đâu đưa đến; anh lớp phó phổ biến “Cần phải gột sạch ảnh hưởng tư tưởng của bọn “Nhân văn giai phẩm” trong sinh viên”.
Theo trí nhớ, người đứng đầu danh sách được Khoa quan tâm nhất là bạn Đỗ Hữu Th. Kế đó là anh Lớp Phó phụ trách Lao động, tên Lê Xuân Dần, tiếp theo là Ng .Trường bạn thân nhất của tôi. Với tội danh, làm thơ mang màu sắc “phản động vì bị ảnh hưởng tư tưởng của bọn NVGP”.
3/ Và lạ chưa. Mỗi lần Đại Hội Chi Bộ hoặc Chi Đoàn, lớp cử tôi hát để chào mừng. Đang hát (toàn bài CM như “Ngọn đèn đứng gác; Bài ca hy vọng, Tiếng đàn Ta lư..”, trên bục lớp, nhìn xuống, tôi thấy anh Phó lác ghé tai cô Chủ nhiệm Khoa nói điều gì đó, cô liền nghếch đôi mắt lạnh như ánh thép lên nhìn tôi. Rồi tôi nghe khá rõ câu cô hỏi “Đó là cô Bích Lâm ... à?”. Tôi thấy anh Lớp Phó gật đầu và thì thầm điều gì nữa, làm tôi chột dạ. Không biết hai người nói gì về tôi và để làm gì! vì sao hỏi như vậy? Linh tính cho tôi biết, cuộc đời sinh viên của tôi sẽ khó mà thoát khỏi vòng kìm kẹp của con người có đôi mắt lác này rồi!...
4/ Vào năm thứ ba; một ngày đông giá lạnh; tôi ngồi bên bếp lửa nhà dân học bài . Anh Phó lớp đi qua, thấy, vào ngồi cạnh. Hình như hôm ấy, anh chủ tâm gặp tôi để làm công tác tư tưởng chứ không phải vô tình như anh nói.
Thế hệ trẻ của chúng tôi, ai cũng cố gắng học tập, tu dưỡng để được đứng vào hàng ngũ của Đảng. Trong quá trình học, rất khó khăn, từng bước tôi nhích chân lên tới đối tượng Đảng Vì vậy tôi rất quan tâm đến quá trình tu dưỡng của mình...
Nhớ lại hôm ây, tôi đã hỏi anh “Em còn thiếu sót gì mà Chi Bộ chưa chấp nhận. Qua các cuộc họp lớp, quần chúng xét, lần nào em cũng nhiều phiếu hơn bạn V những 10-12 phiếu, nhưng bạn ấy thì được.., còn em sao cứ bị đẩy xa vòng tay của Đảng hoài vậy anh? Anh phó im lặng, rồi nói:
- Tôi yêu cầu cô một việc, cô có làm không thì mới nói đến chuyện vào Đảng ?
- Anh nói ra em biết có làm được hay không mới trả lời cho anh chứ.
- Tôi yêu cầu cô nộp quyển thơ cậu Đỗ Hữu .Th đã tặng. Nghĩ một tí, anh tiếp. “Thực ra đây không phải là yêu cầu của riêng cá nhân tôi mà chính là yêu cầu của Tổ chức Đảng. Cô nộp hay không tùy cô...”
Tôi thật sự bàng hoàng về lời yêu cầu của anh. Thực ra bạn Th không tặng mà chỉ cho tôi xem những bài thơ làm khi còn học Phổ thông và một vài bài ở lớp này. Mà xem ra thơ cậu ấy có gì để Chi Bộ phải quan tâm đến dữ vậy. Anh phó lớp đã đưa tôi vào thế kẹt!..
Mà giả dụ bạn Th có tặng đi nữa, thì chắc chắn tôi không làm cái việc thất đức là tiếp tay hảm hại bạn. Để trả thù những người đã phê bình mình, anh phó lác tìm trăm phương nghìn kế; nhân lúc đó đang dấy lên phong trào chống ảnh hưởng tư tưởng “phản động của bọn nhân văn”.
Anh Phó Lớp là đồng hương của Đỗ Hữu Th, nhưng không được anh nâng đỡ vì bạn Th theo phe địch phê phán anh ta một cách không khoan nhượng. Anh ta rất muốn thông qua thơ để hạ gục đồng hương mình. Nếu tôi nộp là đạp lên xác bạn mà tiến. Không đời nào tôi chịu, cha tôi từng dạy “Đừng bao giờ làm đau bạn hữu”.
Tất nhiên, sau đo, anh Phó không tin tôi về việc có giữ thơ của ĐHT hay không, nên việc tu dưỡng để trở thành Đảng viên của tôi không thành, bởi tội che dấu “phản động”....
5/ Đến năm thứ tư, chúng tôi đi thực tập dài hạn về các HTX, làm đề tài thí nghiệm viết Báo Cáo Tốt Nghiệp. Khoa chia thành nhiều đoàn, đi về nhiều vùng khác nhau. Việc điều động ai về đâu là tùy sắp xếp của Trưởng, Phó lớp. Cơ sở để phân vùng dựa vào sự ưu ái của anh lớp Phó đầy quyền lực.
- Đoàn lên Cao Bằng có cô Bí thư Chi Đoàn, vì đã phạm tội chửa hoang do anh chàng người Hải phòng mặt rổ, quá mê đôi mắt ướt của cô nàng gây ra.
- Đoàn về Thanh Hóa xa xôi, gần tuyến đầu Tổ quốc, có anh Lớp Phó-người đã phê anh ta tội “Không... xứng đáng ở tù ..”
- Còn tôi, về Ngô Thôn Thạch Bàn, chỉ cách Trường có 2-3 cây số thôi.
Nhìn địa chỉ tôi về thực tập, chắc các bạn lớp sẽ nghĩ tôi được ưu tiên. Không! không đâu, vì kiếp trước tôi nợ anh Phó lác nên giờ tôi phải trả!
6/ Đoàn của tôi được cô Chủ nhiệm Khoa trực tiếp chỉ đạo, anh lớp Phó mắt lác phụ trách Đoàn. Nhóm trưởng cùng về HTX với tôi là anh Trần Vịnh từ lớp 1B sang. Anh người Hải Phòng. Trước khi đi, cô Chủ nhiệm phổ biến nội qui thực tập. Sau, anh phụ trách Đoàn, đọc danh ai về HTX nào. Và anh bổ sung thêm vào Nội qui một điều kỳ dị: “Trong thời gian thực tập, người ở HTX này không được qua chơi ở HTX kia, ai vi pham nội qui sẽ trật tốt nghiệp”.
Nghe anh đọc tên về các HTX, tôi hiểu ra nội qui anh vừa bổ sung là dành cho tôi và bạn Ng . T. Anh quả là con người cố chấp, mang hận thù giai cấp đến tận xương tủy, anh cũng thật ác nhơn; chỉ còn nửa năm nữa là chia tay nhau mà anh không tha cho tôi. Anh thâm hiểm giăng bẩy để hại tôi và người bạn thân của tôi...
Anh V nhóm trưởng của tôi đã thắc mắt hỏi: “Em làm sao mà để anh Trịnh ghi vào sổ thế này ( Bích Lâm + Nguyễn Trình = tình bạn hơi quá mà tình yêu chưa thấy gì? Chữ chưa thấy gì của anh có nghĩa là anh chưa hả dạ được nhìn thấy tôi vác cái bụng bự như cô Bí thư Chi Đoàn mà anh muốn tạo ra lắm lắm!.
7/ Ngồi hàng ghế đầu trong buổi họp hôm đó, thấy cô Chủ nhiệm Khoa và anh Phó Đoàn nhìn tôi nói nhỏ gì đấy. Tôi đọc được trong ánh mắt của anh điều anh sắp làm đối với tôi. Tự nhiên nước mắt tôi chảy ra dàn dụa, tôi khóc vì nghĩ “suốt bốn năm mình không ngóc đầu lên được, giờ chỉ trông cậy vào những ngày thực tập mà cũng không thoát khỏi sự theo dõi của anh”.
8/Thấy tôi lau nước mắt, anh lại gần, không phải để an ủi mà cột thêm tội cho tôi: “Đi thực tập mà khóc cái nỗi gì để Chủ nhiệm Khoa bảo là cô chọn lựa nơi dễ để đến”.
Đấy, anh ta đã vu khống một cách trắng trợn như thế thì tôi ngóc đầu sao được! Anh ta nói mà không nghĩ “Tất cả những gì đã xảy ra với tôi, thì tôi có thể đòi hỏi được gì ? Tôi làm sao biết nơi này sướng nơi kia khổ để lựa chọn. Vậy mà anh ta đã rỉ tai nói với cô Chủ nhiệm như thế, và khi nói lại cho tôi thì anh nói ngược là Chủ nhiệm đã nói thế!
Thời nào cũng vậy, cái thiện cái ác chỉ cách nhau có gan tất. Mà cái ác hay cái thiện theo Nhà bác học Pascal đã nói: Người càng thông minh và càng tốt thì càng thấy nhiều cái tốt ở mọi người”. Anh Phó lác thấy ai cũng xấu với mình chỉ trừ cậu có đôi mắt ti hí kia thôi!
Thế nên ở đời nếu “vỏ quýt dày thì đã có móng tay nhọn” vì biết ý đồ của anh, tôi quyết không để bị sập. Bẫy anh giăng sẵn tôi đã tường, dù rất thương nhau và rất gần nhau (HTX của tôi thực tập chỉ cách HTX của Trình chỉ một bức tường gạch) Khổ nổi hồi đó đâu có điện thoại để hỏi thăm nhau. Chúng tôi biết cả hai HTX đều có Phe ta ẩn mình chờ báo cáo cho phụ trách Đoàn về “phe địch” hàng ngày đi đâu, gặp ai, làm gì, nói gì với nhau...!.
Cuối cùng, kết thúc đợt thực tập là buổi họp chia tay. Và cũng lần cuối, tôi chẳng hiểu anh Phó lớp chê hay khen khi nói nhỏ vào tai tôi “Cô Bích Lâm tuổi đời còn nhỏ (22 tuổi, anh ta 35 ) nhưng tuổi Xã hội thì cao”./.
