Một cậu sinh viên văn khoa được coi là người văn hay chữ tốt nhất làng đang nghỉ hè tại quê được các vị trong ban quản lí di tích văn hoá thôn Đại Sa tín nhiệm, mời đến bên mâm cỗ cúng thần, hết tuần nhang vừa hạ để ban quản lí vừa đánh chén vừa bàn bạc và nhờ viết hộ cái đơn trình sở văn hoá thông tin tỉnh xin xét duyệt, xếp hạng thêm cái miếu cuối xóm Vạc là di tích văn hoá cho liên hoàn một cúm đình, chùa đã được công nhận trước đó vài năm. Đình thờ thánh, chùa thờ phật được công nhận rồi, còn cái miếu thờ thần... chẳng lẽ lại không? Vô lý bỏ sừ đi chứ lỵ! Mà miếu thờ vị thần gì thì hỏi tất cả làng Đại Sa từ cụ già nhất làng cho đến ông cán bộ văn hoá thông tin thôn đều lắc đầu ú ớ: “À à, ờ ờ… thờ một ngài linh lắm, tài cao đức trọng lắm. Ấy là cổ xưa truyền lại thế thì con cháu cũng lại chuyền tai nhau rằng thế, ai nhớ được đầu cua tai nheo nó ra thế nào làm sao mà hậu sinh các người hỏi lắm thế, nhiễu sự ghê! Cứ làm đơn gửi lên tỉnh, lên trung ương trên ấy người ta nắm được tuốt tuột ấy mà. Xin công nhận thêm cái miếu này nữa là làng ta mỗi năm ba lần mở hội: Hội đình, hội chùa, hội miếu nữa cứ là vui nhất huyện cho mà xem, đố anh nào bằng.
Cái miếu âm u trên ba chục mét vuông lòng nhà nằm lọt giữa đám cây duối cây si cổ thụ rậm rì, bốn bức tường mốc thếch rêu phủ, mái lợp ngói âm dương gồm một gian hai chái ngự trên gò đất dễ diện tích đến một sào Bắc bộ cuối xóm Vạc có từ bao giờ người làng chẳng ai nhớ rõ. Nội thất bên trong gồm một cái ban thờ xây chính gian giữa, hai gian chái hai bên là hai cái bệ lát gạch lá nem trải vừa khít chiếc chiếu đại. Trên ban thờ đặt cỗ ỷ đã giộp sơn cùng giá nến, ống hương thứ nào cũng đủ đôi, duy cái mâm bồng nhỏ chỉ có một. Hình như người xưa lập miếu cố ý bày thế để cặp đôi với chiếc lư hương. Chiếc lư hương đúc bằng vôi vữa xây trộn mật rắn đanh trông hơi khác lạ, thay cho bát hương sứ thông thường ở những đền, miếu khác. Cái lư hương hình bầu dục hai chân quỳ khuỳnh khuỳnh như người đứng tấn sắp nhẩy vào đánh vật. Chính vì cái lư hương hình thể vậy nên người làng Đại Sa mới luận ra rằng miếu “làng ta” thờ một vị quan võ. Hai bên cửa miếu đắp nổi đôi câu đối chữ Nôm pha Hán, nét sứt nét xẹo, người biết đọc thông Hán - Nôm có thể vừa đọc vừa luận vẫn hiểu ra ý nghĩa.
Cậu sinh viên mới viết được vài dòng, các ông ban quan lý di tích văn hoá đã mỗi người tợp gọn chén rượu, ông nọ tiếp cho ông kia khuyết non nửa đĩa thịt gà trống tơ luộc chặt ra đĩa sau khi đã cúng thần ngưuyên cả con. Ông thứ nhất ngửa cổ rốc sạch chén rượu vào miệng cho hưng phấn tinh thần để tăng hiệu xuất công việc rồi đặt cái chén đánh cạch xuống mâm quay sang bảo cậu sinh viên:
- Thằng cháu viết được nhiều chưa?
Cậu sinh viên lễ phép:
- Dạ, cũng được kha khá rồi ạ!
Làm như mình hiểu biết chữ nghĩa hơn người, ông hỏi:
- Kha khá là bao nhiêu đọc tao nghe!
Cậu sinh viên cầm tờ giấy đang viết dở, giơ lên:
- Vâng ạ! – Cậu đọc: - “Cộng hoà...”
Liền bị ông thứ hai chém bàn tay mạnh vào không khí giữa mâm cỗ ngăn giọng đọc cậu sinh viên lại:
- Được rồi, được rồi, cộng hoà với độc lập thì đơn từ nào chẳng có, thiếu sao được hai câu quan trọng đó, không phải đọc. Đọc từ chỗ kính thưa xuống tao nghe.
Cậu sinh viên liền đọc theo ý ông ta:
- Kính thưa sở văn hoá thông tin tỉnh...
Ông thứ ba không chịu kém tắm cả trong việc uống rượu lẫn việc chỉnh sửa chữ nghĩa. Cầm chai rượu tự rót đầy chén của mình ngửa cổ dốc cạn vào miệng xong quay sang cậu sinh viên:
- Bất kính! Bất kính! Sao lại chỉ kính thưa sở văn hoá thông tin chung chung thế, phải viết rõ chức danh từng ông một, khi xem đơn họ mới sướng, mới cấp ngay hiểu chưa. Học đến đại học rồi mà vẫn dốt! Chúng ông mà học đại học, chữ chúng ông mà đẹp, chúng ông viết lấy thì cứ là là … lá đơn kêu phải biết!
Cậu sinh viên vốn mát tính, bị chê là dốt vẫn nín thinh. Ông thứ tư ngồi cạnh nghĩ thương, cầm chén rượu rót từ đầu bữa vẫn đầy nguyên, mải viết cậu sinh viên chưa kịp uống:
- Này, cạn chén rượu đi là sáng dạ ra ngay ý mà.
Cậu sinh viên:
- Cảm ơn bác, cháu không biết uống rượu.
Nghe cậu sinh viên nói không biết uống rượu, ông ta mắng:
- Lại giống bố mày rồi, rượu không biết uống, thuốc không biết hút, suốt đời cơm nhà L... vợ. Đàn ông như bố con nhà mày vứt mẹ nó ra rệ đê cho chó gặm.
- Ông thứ năm vẻ thương hại, nói đỡ:
- Đừng mắng cháu thế, để bình tĩnh nó viết mới ra văn.
Rồi ông ta giảng giải:
- Phải viết là kính thưa ông chủ tịch UBND tỉnh, đồng kính thưa ông giám đốc sở văn hoá thông tin tỉnh, sau đó mới diễn giải cái lai lịch ngôi miếu làng mình, biết chưa? Miếu làng mình có từ hàng nghìn năm nay thờ một vi thần có công dẹp giặc "nước", đã có sắc vua phong, viết trong ngoặc đơn là các sắc phong đó, do biên thiên, địch họa bị thất lạc, làng chưa tìm lại được. Theo truyền thuyết, huyền thoại, cổ tích ngày xửa ngày xưa của làng thì vị thần đang thờ có công lớn lắm! Ngài là vị dũng tướng chuyên đánh giặc trên sông nước, lập nhiều chiến công lớn, khi ngài bị trọng thương vẫn không chịu để quân lính của mình khiêng, tự đi về tới làng thì ngài hoá thành thần...
Theo hướng dẫn của năm ông ban quản lí di tích văn hoá làng Đại Sa, cậu sinh viên gạn lọc, thêm bớt, có tí gia giảm đôi chút làm cho lá đơn khúc triết hay ho ra cái phết. Sau đó cậu đọc to để tất cả cùng nghe. Nghe xong, cả năm ông đồng loạt vỗ đùi đánh bốp, khen:
- Thằng này giỏi! Viết lá đơn rất chi là nghe được. Bác thưởng cho mày miếng phao câu đay ngon nhất đây!
Ông ta vơ đôi đũa kều vào đĩa định gắp, nhưng trong đĩa chẳng còn mảnh xương gà nào, đành chữa ngượng bốc nắm lạc rang, tay kia nắm lấy bàn tay cậu sinh viên bảo xoè ra để ông bỏ cho nắm lạc thưởng. Cậu sinh viên khum tay trả nắm lạc vào đĩa rồi xin phép về. Năm ông còn ngồi lại "bàn bạc" cho hết mâm rượu để cử người đem đơn xuống xã, lên huyện xin chứng thực rồi đem nộp lên Sở Văn hóa thông tin tỉnh.
Có điều lạ, làng Đại Sa từ xưa đến giờ là một làng thuần nông, ngoài việc trồng lúa và trồng dâu nuôi tằm, làng chẳng có nghề gì khác để thu nhập thêm những lúc nông nhàn mà làng vẫn đủ điều kiện xây mấy toà: đình, chùa, điện thờ Mẫu, miếu thờ thần, bồ đề, nghè, quán cùng những am to nơi gốc đề thờ ông bình vôi, con chó đá canh ngôi mộ vô chủ; tuần rằm mồng một nơi nào cũng oản quả, bánh trái, hương khói nghi ngút khắp, đều.
Nghe kể (vẫn là chuyện nghe kể) thì làng Đại Sa xưa có 4 người đỗ tiên sĩ ở các đời vua, mỗi vị tiến sĩ vinh quy về làng, làng đều cắt thưởng mỗi vị tiến sĩ một mẫu ruộng. Cánh đồng mười hiện nay, xưa gọi là cánh đồng tiên sĩ. Đến người thứ 4 đi thi lại đỗ nữa, khi vinh quy về làng, giữa lúc trời đại hạn nhà nào nhà ấy đang trằn mình lo tát nước chống hạn, không tổ chức đón rước linh đình như các vị tiến sĩ trược được. Một lý do khác là tân tiến sĩ này nhà nghèo, không thể có nổi vài chục mâm cỗ khao làng, đón rước linh đình sẽ mất không mẫu ruộng. Dân làng dựa vào việc trời làm hạn hán để lờ lớ lơ việc đón rước vị tân tiến sĩ vinh quy bái tổ.
Võng lọng, cờ xí của triều đình rước tiến sĩ vinh quy về làng mà đường làng ngõ xóm vắng tanh vắng ngắt. Thấy thế tân tiến sĩ bảo quân lính dừng ngựa ngoài đầu làng chờ, một mình tiến sĩ về đình lễ tạ thành Hoàng làng. Chả là lúc lều chõng trẩy kinh đi thi, vị tân tiến sĩ có biện cái lễ cầu thánh Hoàng phù hộ cho mình thi đỗ khoa ấy. Lễ tạ xong nghĩ phẫn chí, tân tiến sĩ lấy cái đinh thuyền leo lên đóng vào lưng chừng cột đình với lời nguyền viết bên cạnh: "Đại Sa nhà nhà biếng học”. Không ngờ lời nguyền của vị tân tiến sĩ ấy độc mồm, mấy trăm năm kế tiếp làng Đại Sa chẳng ai thích học hành, chẳng con cháu nhà nào mở mày mở mặt về đường học hành, dù đi bôn ba tứ xứ. Đi lính sang tây, đi phu cao su mãi Nam kỳ, sang tận nước Mã Lai làm đồn điền thời thuộc Pháp. Thời nay, đi Liên xô, Đức, Hung, Tiệp... có giầu lên được thì cái sự giầu ấy cũng chỉ là cái giầu của anh lái buôn, làm thuê mà giầu, không thể sánh với các làng khác người ta chăm học hành. Học để ra làm quan to trên huyện, trên tỉnh, trên Thủ đô, vừa có chức quyền, vừa giầu ú ụ. Chứ sự giầu của anh lái buôn, anh làm thuê không thể vênh vang với ai được.
Chính vì nhiều nơi thờ thần thờ thánh thành thử đẻ ra lắm ban bệ xôi thịt xeo xẻo ăn theo. Nào thủ từ đình, thủ từ miếu, bà trông điện, chú đồng cô trông am, coi nghè người nào người ấy mắt cứ hau háu liếc xẻo vào con gà, đĩa xôi, rẻo thịt, cút rượu người làng và khách thập phương đến cúng, “một miếng lộc thánh bằng cả gánh của trần mà lại!
Đơn nộp, xếp hàng trên tỉnh hai năm sau sở văn hoá thông tin cũng duyệt tới. Tỉnh cử một đoàn gồm ba vị cán bộ về khảo sát, nghiên cứu để nếu đúng miếu thờ người có công với dân với nước sẽ trình cấp trên xét duyệt công nhận là di tích văn hoá. Trước khi đoàn cán bộ văn hoá tỉnh về kiểm tra, sở đã có công văn gửi về làng Đại Sa báo trước nên, hôm ấy ban bảo vệ di tích đã có ngay sự chuẩn bị sẵn sàng. Mấy mâm cỗ mặn cúng thần được sửa soạn từ sáng sớm bày kín trên ban thờ. Đèn nến nhấp nha nhấp nháy, khói hương nghi ngút mù mịt cứ như trong cái bếp chật nhóm đến cả chục cái lò than tổ ong một lúc, khói đặc quánh như hun. Ba ông cán bộ văn hoá bước vào miếu. Ông nhìn góc này, ông ngó góc kia để tìm cái chỗ di tích văn hoá. Chưa được ba phút đã, ông dụi mắt, ông hắt xì hơi, ông ho sặc sụa. Chẳng ông nào bảo ông nào cùng lúc móc túi lấy khăn mùi soa ra, ông lau mắt, ông xỉ mũi, ông bịt chặt miệng chạy cả ra sân miếu để hít không khí trong lành cho dễ thở. Bất thình lình ông trưởng đoàn nhìn lên đôi câu đối chữ Nôm lộn chữ Hán đắp nổi hai bên cửa miếu, bèn giương mục kỉnh đọc. Đọc xong ông che miệng cười. Cũng khí ấy cái điện thoại di động trong túi áo ông nó rung lên tính tang tình dạo khúc nhạc tây. Rút cái máy áp vào tai và cứ thấy ông vâng vâng dạ dạ tràn cung mây. Sau khi nhét điện thoại di động vào túi, ông trưởng đoàn quay sang bảo một ông trong ban quản lý di tích làng Đại Sa, lúc ba người bị sặc khói hương chạy ra ngoài ông ta cũng xum xoe ra theo:
- Các bác thông cảm cho, tỉnh đang gọi chúng tôi về để họp gấp, khi nào xuống làm việc lại, sẽ báo các bác sau.
- Mời ba đồng chí ở lại thụ lộc thánh đã, thắp tuần hương thứ hai đấy mà, hạ lộc ngay được rồi mà, không phải chờ lâu đâu. Các đồng chí chả xét lúc thì để xét khi khác, vội gì? Đánh chén cái đã.
- Xin phép các bác, cấp trên đang gọi chúng tôi về có việc quan trọng.
Hai ông cùng đoàn không rõ chuyện gì nữa, thấy trưởng đoàn cắp cặp ra xe, tất cả cũng đi theo.
Trong miếu, trên chục ông khác đang cung kính lễ bái xì xụp nghe cấp báo rằng đoàn cán bộ văn hoá tỉnh về chưa xem xét gì đã đi. Ông nào ông ấy nháo nhác chạy ra để giữ khách thì cái ôtô đã đi vọt mất.
Ra khỏi làng Đại Sa một quãng xa, ông trưởng đoàn nói với hai cán bộ đi cùng:
- Đôi câu đối, thể phú, chữ Nôm lộn chữ Hán ghi rành rành, tớ tạm dịch các cậu nghe: -“Quơ dậm sông sâu thần bắt tôm như thánh/ Kéo te ruộng trũng thánh vơ tép tựa thần ”, thì rõ ràng là miếu thờ thằng đánh dậm chứ còn gì nữa. Thế mà cũng xin công nhận di tích di toác, mất cả thời gian của người ta.
Cả ba ông ôm bụng cười hinh hính, về đến tỉnh vẫn hinh hích cười. Cho mãi bây giờ ba ông cán bộ văn hoá ấy nhớ lại “vụ” đi xét công nhận di tích văn hoá ở làng Đại Sa lại cười một mình như người bị hâm đơ!./.
