SO SÁNH CÁC BẢN DỊCH
“SỐNG CHỤ SON SAO”
VỚI BẢN GỐC
(Tiếng Thái phiên âm)
- Sống (xống) = Tiễn đưa.
- Chụ = nhân tình, người tình.
- Son = răn, dạy bảo, (son tạy = dạy dỗ), dặn dò.
- Sao = gái, cô gái.
Sống chụ son sao = Tiễn đưa người tình, dặn dò cô gái.
So sánh một số đoạn thơ hay, đẹp nhất:
1. Cộp chụ tạu cáy khăn
Pa lăng phăn mữa xú hườn hươn chọi
Hên tò, mek dắn dọi lồng tồng xí puông
Mươi luông tặp cháy cá hươn ông pên piếng
Tản chụ pên niếng nắc hặc chụ pên
niếng niêu
Hứa chaư điêu bánh xong xừ đảy.
a) Dịch nghĩa của Cầm Cường:
Bên nhau tận thâu đêm gà gáy
Đèo giấc mơ về tới nhà, trăng xế đầu núi
Màn sương buông đồng làng bốn mảng
Sương lạnh sa mái nhà “Ông” thành tảng
Lời tình xôi nén chặt
Thương tình xôi nén chắc vào xôi
Mảnh tim này ai nỡ xẻ làm đôi.
b) Mạc Phi:
Đôi ta ngồi khuống tận khi gà gáy
Đeo mộng về nhà lúc xế vầng trăng
Bốn phía sa mù dâng
Mịt mùng sương buông lấp mái
Lời hẹn hò bền chắc
Tình đôi ta nhuyễn chặt
chung trái tim không thể xẻ đôi.
c) Điêu Chính Ngâu:
Ta yêu nhau cùng chơi “khuống” tận gà gáy
Mang mộng về nhà lúc vầng trăng xế
đầu non
Thấy mịt mùng sương phủ bốn bề
Sương sa lấp mái, đông thành tuyết
Mối tình càng vương ván
yêu nhau như nắm xôi nhuyễn chặt
Tría tim này nỡ xẻ làm đôi
d) Nguyễn Khôi:
Có đêm chuyện chừng quên gà gáy
Đeo mộng về trăng rải như mơ
Mù dâng sương toả mịt mờ
Tơ duyên xe lối hẹn hò bền lâu
2. Pan đắng cởn hin lạn mà lắn tặp mữ
Tặp mữ tắp phái khoa niu cơi
Lượt háu dọi, xẩm xép naư mốc
Lượt baứ tốc, xẩm xép naư chau
Tộc cuông chaư báu ni phaư hụ
Tộc ná chu, hảy dú cuông pha.
a) Cầm Cường:
Ví như phiến đá tảng đập trúng vào tay
Đẹn tay đúng ngón út phía phải
Máu chưa chảy mà xót nỗi lòng
Máu chưa rơi, mà nhức mhối trong tim
Đau nỗi lòng, ai có thấu chăng?
Tủi nỗi lòng, vò võ gối chăn.
b) Mạc Phi:
Như nậy đá to, đá sập
Vần đá tảng đè tay
Đè tay, đè tay phải, ngón út
Máu không rớt mà đau tận ruột
Máu không rơi mà buốt tận tim
Đau trong ruột, không người đoái hoài
Buốt trong tim, thăm hỏi nào ai?
xót xa em trùm chăn thầm khóc.
c) Điêu Chính Ngâu:
Như nậy đá, đá sập phải tay
Đè tay đè ngón út
Máu không chảy mà xót tận tim
Máu không rơi xót đau cõi lòng
Buồn trong lòng nào có ai hay?
Tình thương đành trùm chăn thầm khóc.
d) Nguyễn Khôi:
Như vần đá, đá lăn đổ sập
Dập ngón tay rút ruột mà đau
Máu không rơi buốt tận đầu
Nhói trong tim hỏi ai nào biết cho?
Trùm chăn kín xót xa thầm khóc.
3. Nham bók pục, đất bók pục nằng cong
Nhám bók tong, đất bók tong nằng thả
Nham bók mạ, đất bók mạ nằng thả
hướm lay…
a) Cầm Cường:
Mùa hoa bưởi, ngắt hoa bưởi ngồi trông
Mùa hoa vông, ngắt hoa vông ngồi chờ
Mùa hoa mạ, ngắt hoa mạ ngồi ngóng
đợi hoài…
b) Mạc Phi:
Dù thành vợ người ta, cứ xẻ lòng chờ, em ạ!
Mùa hoa bưởi ngắt hoa bưởi ngồi mong
Mùa hoa vông ngắt hoa vông ngồi đợi
Mùa hoa mạ, ngắt hoa mạ ngồi chờ
Hoa sắp héo, sương mai em nhúng
Hoa sắp tang, nước rượu em ngâm
Hoa gói khăn đào 20 năm không phai
19 đời Tạo quan vẫn thắm
Đôi ta yêu nhau lấy gì gửi mặt?
Gửi vải sợ vải sờn
Gửi đàn sợ đàn gãy
Gửi bạc vụn sợ không đáng lòng
Gửi bạc nén? nhưng anh của khó nhà không!
Gửi vật tre mây sợ hóp
Đôi ta yêu nhau, anh gửi chiếc đàn môi đồng
Còn thương anh, đàn môi đồng nhớ mãi
Duyên mai sau, đàn môi đây, hãy lấy
nhận người
Cất kỹ trong lòng, em ơi, đừng nhầm lẫn
nhận sai!
Con khóc giơ đàn môi dỗ nín
Ngày về Trời (chết) treo trên cổ ngựa
(giấy) bay
Đàn bay lên thành một cánh bướm vàng
Lời thương đặt trong lòng đừng phai
Trầu têm đặt trong giỏ đừng úa
Lạc phương trời đừng buồn
Vòng bảy cõi Mường xa đừng đổi thay!
c) Điêu Chính Ngâu:
Em lấy ai hãy xẻ lòng chờ
Mùa hoa bưởi em ngắt hoa bưởi ngồi mong
Mùa hoa vông em ngắt hoa vông ngồi đợi
Mùa hoa mạ em ngắt hoa mạ ngồi chờ
Hoa sắp héo đem dấp sương mai hoa sẽ
tươi lại
Hoa sắp phai đem ngâm rượu quế
Hoa sắp tàn đem gói khăn hồng
Khăn hồng để 20 năm không phai
Mười chín đời vẫn tươi
Đôi ta yêu nhau biét gửi gì làm kỷ vật?
d) Nguyễn Khôi:
Cho dù đã vợ người ta
Đã yêu xin xẻ lòng chờ đợi nhau
Mùa hoa bưởi hoa ngâu hẹn đợi
Hoa mạ vàng chờ tới tàn phai
Hoa tàn em nhúng sương mai
20 năm gói khăn mùi còn thơm
19 đời Tạo quan vẫn thắm
Mặt thân thương gửi gắm gì hơn
Vải ư? sợ vải chóng sờn
Đàn ư? lại sợ gãy đàn ngang cung
Gửi bạc vụn sợ không xứng đáng
Bạc nén ư? Anh kiếm chưa ra
Gửi tre lại sợ tre già
Đàn môi cất kỹ kẻo mà nhận sai
Con khóc lấy đàn môi dỗ nín
Ngày về Trời theo cánh ngựa bay
Lời thương em nhớ đừng phai
Hồn thương đừng có đổi thay cõi trời
Như hoá phép vàng tươi cánh bướm
Qua hè về đông đến cưới nhau.
4. Mứa lồng hươn, phác cát hính pên bứa
Bát lau lửa, xửa ón nọi ma ták têm chăn…
a) Cầm Cường:
Lúc ra đi hạt cải mới nảy mầm
Tới ngày về, áo con tre phơi đã đầy sân…
b) Mạc Phi:
Khi anh ra đi cải chia cánh bướm
Khi anh trở về cải già đơm hoa
Lâu ngày, em đã quên hơi hết lạ.
Khi anh ra đi, khăn Piêu đen em còn vắt
sào ngang
Khi anh trở về, áo con nhỏ đã dăng đầy sân
Dây trầu không cũng xào xạc rụng cuống
Sâu khoét trong lòng cây tươi được chăng?
bạn lứa đều nên duyên may mắn
Thiẹt riêng anh ở vắng một mình!
c) Điêu Chính Ngâu:
Khi anh đi rau cải mới mọc mầm
Chiếc Piêu đen còn phơi sào giữa
Lúc anh về áo con nhỏ phơi đầy sân
Rì rào lá Trầu rơi khỏi cuống
Tre kém tươi phải chăng sâu khoét?
Bạn cũ đều nên đôi nên lứa
Còn ta thời lẻ loi đơn độc!
d) Nguyễn Khôi:
Khi anh đi cải ngồng cánh bướm
Anh trở về, cải muộn đơm hoa
Khi đi Piêu mới rủ là
Khi về áo trẻ khắp nhà dăng phơi
Lá trầu vàng rụng rơi khỏi cuống
Cây tre sầu chết đứng vườn bên
bạn bè nên lứa nên duyên
Riêng anh đơn độc nhìn em bẽ bàng…
Thơ Thái phổ biến khổ thơ gồm 3 câu một, đây là một cách chia khổ thơ đặc sắc để tạo ra sự nhấn mạnh (tạo thành 1 ý, kiểu vần Lưng của hát KHẮP rất vần, có tính cân đối nhịp nhàng dễ đọc, dễ ngâm). Thể KHẮP phải chăng là gần với thể ngâm khúc (song thất lục bát - độc nhất vô nhị chỉ người Kinh mới có)?… Vì thế nên Nguyễn Khôi tâm đắc “vận” vào (áp vào) mà dịch Sống Chụ Son Sao.
Trong các bản Sống Chụ Son Sao còn lại đến nay thì:
1, Bản Điêu Chính Ngâu (1914-1958) - Thái trắng Quỳnh Nhai - Sơn La, là người sưu tầm dịch đầu tiên (xuất bản năm 1957) được coi là bản dịch sát nghĩa nhất, tuy không đầy đủ bằng các bản sau.
2, Bản do nhà văn Mạc Phi (1928-1996)-người Hoa, tên thật là Lưu Huy Hoà, sinh tại Mông Tự -Vân Nam (Trung Quốc), lấy vợ Thái, từng là Chủ tịch Hội VHNT tỉnh Lai Châu.
Bản này (1960) dài hơn bản 1957 tới 242 câu…, được coi là những câu thơ có giá trị làm cho ý nghĩa và hình ảnh các đoạn thơ trở nên tinh tế sống động hẳn lên. Trước khi tiến hành dịch, Mạc Phi đã so sánh đối chiếu chỉnh lý giữa các bản sưu tầm năm 1957, 1958 và 5 bản chép tay khác ở Thuận Châu, Mai Sơn, Mường La (Sơn La). Sau đó ông còn hiệu đính lần cuối với sự tham gia của một số nghệ nhân người bản địa. Đây có thể coi là một bản Truyện thơ được hiệu đính (nhuận sắc) công phu... Tuy nhiên, theo các nhà sưu tập nổi tíếng của Dân tộc Thái như Điêu Chính Ngâu, Hà Hem, Quàng Văn Đôi, Pánh Túng, Phóng Nói, Lù Văn Nhớ, Cầm Bao, Cầm Biêu, Lò Văn Sỹ, Lò Văn Cậy, Cầm Cường… thì trên đại thể, tất cả các bản truyện thơ Sống Chụ Son Sao đều chỉ khác nhau ở một số chữ đệm đầu câu hoặc cuối câu thơ, hoặc khác nhau về cách sắp xếp một số câu trong một số đoạn (do là thể KHẮP - hát thơ).
PGS - TS Cầm Cường (1934-1996)-Thái đen Sơn La, Đại học Tổng hợp Hà Nội, mới công bố một số đoạn dịch khá sát nghĩa…
Một điều ngẫu nhiên thú vị là, các dịch giả Điêu Chính Ngâu, Mạc Phi, Nguyễn Khôi có thời đều ở bản Nà Coóng, xã Chiềng Cơi, huyện Mường La, tỉnh Sơn La - nơi khu gia đình cán bộ Khu Tây Bắc và tỉnh Sơn La cư trú - phải chăng đó là duyên tiền định để các “nhà” cùng hứng khởi trước sau cất công thả hồn “dịch” Sống Chụ Son Sao cho mọi người (các dân tộc anh em trong mái nhà Việt Nam) cùng ngâm nga thưởng thức thiên tình sử bất hủ này!
Trích “Tiễn dặn người yêu” toàn tập - Nguyễn Khôi (biên soạn) 418 trang, khổ 13×19, Nxb. Văn hoá Dân tộc, Hà Nội, 2000.
Bài đã đăng” Kỷ yếu Hội nghị Chương trình Thái học” Hà Nội, 2002.
Mục lục
NGUYỄN KHÔI - NGƯỜI SÁNG TÁC LẠI “SỐNG CHỤ SON SAO” 5
Phần Một
SỐNG CHỤ SON SAO (Tiễn dặn người yêu) 9
Phần Hai
KHẢO BÌNH VỀ “SỐNG CHỤ SON SAO” 79
VỀ 4 CHỮ “SỐNG CHỤ SON SAO” 81
VỀ CHỮ “CHỤ” CỦA NGƯỜI THÁI 87
SO SÁNH CÁC BẢN DỊCH “SỐNG CHỤ SON SAO” VỚI BẢN GỐC (Tiếng Thái phiên âm) 89
