Bức Thư Của Francisco De Pina

Roland Jacques

Tài liệu Tập San ĐịNH HƯỚNG

Trần Duy Nhiên chuyển ngữ

(Bức thư được chuyển ngữ ra tiếng Việt từ bản dịch tiếng Pháp, có đối chiếu với bản dịch tiếng Anh)

Ít ai biết đến những người đi trước Alexandre de Rhodes trong công trình đóng góp cho tiếng Việt. Đặc biệt, đây là trường hợp người thầy của ông là Francisco de Pina, người mà ông đã tỏ lòng tri ân trong lời tựa cuốn tự điển của mình. Tuy nhiên, các tài liệu lưu trữ về bước đầu công cuộc truyền giáo tại Việt nam đã nhiều lần đề cập đến Francisco de Pina, trong đó có một bức thư của ông mà đến giờ này chưa được xuất bản.

Những năm vừa qua, tôi chuẩn bị viết một cuốn sách về ‘những người Bồ Đào Nha tiên phong trong lãnh vực ngữ học Việt Nam’, và Pina sẽ chiếm một vị trí quan trọng trong tác phẩm này. Xin gởi đến độc giả của Định Hướng, như một hoa quả đầu mùa, nguyên bản bức thư của nhà thừa sai và nhà ngữ học tầm cỡ này, kèm với những chú thích bên lề. Muốn đọc những bình luận đầy đủ hơn, đề nghị độc giả tham khảo cuốn sách của tôi.

*

[Đầu năm 1623]

Bình an Chúa Kitô.

Kính thưa cha, chúng con rất ước ao được cha cho biết tin về Macao, về những gì đã xảy ra với người Hòa Lan, và về những chiến công mà Chúa chúng ta đã ban cho thành phố ấy. Chúng con đã nhận được vài thông tin về các việc này vào ngày hai mươi lăm tháng mười [1622] từ một con thuyền của người Trung Hoa, nhưng tin tức rất mơ hồ, và chúng con cũng vừa biết được rõ hơn ít nhiều từ phía Nhật Bản; nhưng kính thưa cha, chúng con mong được cha cho biết tin về những ân huệ mà Chúa đã nhân lành thực hiện ở đấy để yên ủi chúng ta.

Về những công việc của Giáo Điểm này, cha sẽ rõ hơn khi đọc bản báo cáo thường niên. Theo thánh ý Chúa, năm nay người Nam Kỳ đã mở mắt ra để nhìn thấy Đạo này, mà họ gọi là Đạo Pha Lăng (Hoa Lăng Đạo - Đạo Bồ Đào Nha): nhìn rõ hơn bao giờ hết. Tại Kẻ Chàm[1], con đã thu hoạch hoa quả mà mình từng gieo năm ngoái, dù phải trả giá bằng những cuộc tranh luận đối lập cam go, và còn hơn thế nữa. Như vậy, dù con không xứng đáng, Chúa chúng ta đã muốn yên ủi con. Thật vậy, người ta trách móc con đủ điều: “Cha muốn làm gì với Kẻ Chàm đây?”, “Vì sao những người ở đấy lại không sinh hoa kết quả trước hết?” Ai ai cũng chất vấn con, bề trên cũng như bề dưới, đến nỗi chỉ nói đến việc đi Kẻ Chàm thôi thì con cũng thấy sợ hãi rồi; hay đúng hơn, khi con vừa mở miệng, thì người ta bảo ngay: “Cái ông cha này, ông ấy muốn làm gì với Kẻ Chàm đây?”. Ai không đi cày thì không biết lưỡi cày có đâm sâu xuống đất hay không, và cũng không biết đất ấy là loại đất nào; về phần con, con nhìn thấy nhiều người có thiện tâm, có khuynh hướng tự nhiên đón nhận ơn Cứu Độ, và sẵn sàng mở lòng đối với Nước Trời: chính vì thế mà con không mệt mỏi giảng dạy giáo lý cho họ. Cuối cùng, mùa màng đã trổ sinh. Điều con hối tiếc, ấy là mình không đạt được kết quả đó nhờ lòng kiên nhẫn: giá như con có được lòng kiên nhẫn, con hẳn được yên ủi hơn và làm đẹp lòng Chúa hơn. Do đó, kể từ năm nay, dựa trên những bước đầu đầy hứa hẹn này, chúng ta có quyền hy vọng thu hoạch nhiều hoa quả hơn nữa.

Ba người đã trở lại. Họ là những tôn sư và những nhà lãnh đạo các giáo phái trên đất nước này. Con đã và đang làm hết sức mình để đặt nền tảng vững chắc vào lòng họ. Một người trong ba người ấy có hai ngôi chùa và một cộng đoàn tín đồ. Một ngôi chùa đã vững vàng và có thu nhập, và các tín đồ đã hứa theo chân Thầy mình; còn tại chùa kia, gỗ đã được chuẩn bị và sẵn sàng để được dựng lên; nhờ ơn Chúa phù trợ, những gỗ ấy sẽ được dựng lên cho Thiên Chúa. Mặt khác, một bà lớn khác cũng đã trở lại; đấy là một bicuni (sư cô), và họ xem là người lãnh đạo của mình; trước kia bà rất giàu, nhưng bà đã chọn nếp sống nghèo, sau khi dâng cúng tài sản của mình cho các sư sãi và chùa chiền. Bà cho xây một ngôi chùa, và hiến tặng cho con ngay sau đó; nhưng cần phải dời ngôi chùa ấy khỏi chỗ của nó hiện nay, nghĩa là trong một cánh rừng, và chuyển ra phố để biến nó thành nhà thờ và giáo xứ. Ngoài các trường hợp trên, cách đây vài ngày, có một nhà sư đến hiến cho con ngôi chùa của ông cùng với cộng đoàn tín đồ; nhưng ngôi chùa này thì nhỏ, và các căn nhà không lấy gì đồ sộ.

Tất cả những cở sở này, cũng như ngôi nhà hay nhà nguyện Kẻ Chàm và nhà nguyện Cửa Hàn[2], đều thiếu thốn mọi sự, vì không có ảnh tượng, dù là ảnh bằng giấy; và theo thiển ý, những nơi ấy vẫn cứ mãi như thế cho đến khi có ảnh tượng để trưng bày đúng chỗ hầu Kitô hữu có thể đến cầu nguyện vào các ngày chúa nhật. Vì thế, kính thưa cha, con xin cha xem xét việc này; và nếu cha không dám gởi đến đây nhiều người mà cha có sẵn, thì xin hãy phái Thầy Tadeu (Tađêô) đến với chúng con. Khi đến đây, thầy nên đem theo nhiều sơn màu, ít ra là bước đầu - sau này, những người được thầy vẽ ảnh tượng có thể đóng góp ít nhiều để mua sơn; và [thầy cũng nên đem theo] các tràng hạt, ảnh đạo, hòm thánh tích, thánh giá, vân vân. Ở đây chẳng có một món nào, và bên ấy không gởi gì đến cho chúng con cả; chỉ có mấy cha, với tư cách cá nhân, đã gởi đến cho con độ hơn chục món đồ thờ phượng, mà năm nay con đã phân phát cho một vài Kitô hữu nòng cốt; ở đây, người ta rất chuộng các tràng hạt bằng xương, mà bên ấy thì giá cả không cao. Quả thật, kính thưa cha, chúng con biết rõ là cha đã ra lệnh cung cấp cho chúng con mọi thứ, nhưng người ta không thực hiện gì cả. [Cần phải có] <thêm vài bức ảnh hay [bức tranh] cỡ lớn dành cho những nhà thờ mới kia. Năm ngoái, người ta đã gởi đến cho chúng con tượng thánh Giacôbê[3], mà chúng con chưa cần đến trong giai đoạn ban đầu này, giai đoạn mà chỉ có những ảnh tượng của Chúa, hay của Đức Mẹ với Hài Nhi, thì mới thực sự cần thiết để giáo dục [đức tin cho] trẻ em...>[4]-

Ngoài ra, nếu cha chấp thuận và nếu có sẵn người, hẳn là một trợ giúp không phải không đáng kể nếu cha phái đến, dù chỉ là hai hay ba người, để chúng con có thể mở thêm một nhà nữa cho giáo sở chúng con; theo thiển ý, nhất thiết phải chọn Kẻ Chàm, vì cần phải bắt đầu vun trồng cho nơi này cùng với sự trợ lực, và theo phong cách riêng, của một nhà [dòng] chính hiệu. Họ cũng có thể cư ngụ tại nhà này, vì có phương tiện sinh sống; nhưng ở đây chúng con chỉ nói tiếng Nhật và tiếng Bồ Đào Nha, và không ai nói tiếng An Nam cả. Còn nếu ta gởi họ đến Pulo Cambi (Quy Nhơn) để học, thì sẽ không có ai để hướng họ đi đúng đường trong bước đầu, là bước rất khó khăn; mặt khác, cần phải gởi cho cha Buzomi một người đồng hành, vì cha đang sống một mình cùng với một Thầy. Kính thưa cha, hoàn cảnh hiện nay là thế đấy, xin cha xem xét trong Chúa chúng ta điều mà cha nghĩ rằng mình nên làm.

Về việc học ngôn ngữ, thì Kẻ Chàm vẫn là nơi tốt nhất, vì Triều Đình được đặt nơi đây; người ta nói năng rất chuẩn và có nhiều thanh niên[5] học trò qui tụ về, nên những ai bắt đầu học ngôn ngữ có thể tìm được sự giúp đỡ nơi các học trò ấy. <<Năm nay, Cha Bề Trên đã chuyên tâm học ngôn ngữ, nhưng cha nản lòng vì không biết bao giờ mới thông thạo đủ để có thể bắt đầu giảng dạy. Ngôn ngữ này làm một ngôn ngữ có cung điệu, giống như cung nhạc, và cần phải biết xướng cho đúng thanh điệu trước đã, sau đó mới học các âm qua bảng chữ cái. Cha Bề Trên đã nhận chú Anrê, và tập nói với chú mỗi ngày hai lần, nhưng con không thể nói là cha có phân biệt được các cung điệu hay không>> hoặc có nhận ra một dấu thanh sắc nào là đúng hay sai. Thật vậy, cho đến hôm nay, cha chưa bao giờ hỏi con một chữ nào; khi cậu thanh niên giúp việc không biết một từ hay không hiểu nghĩa từ  ấy, thì cha bảo: “Đi hỏi cha kia đi!” Đối với con, việc Cha Bề Trên đến đây là một sự nâng đỡ; nhưng dù cha có nhiều đức tính tốt, thì đối với các cung điệu và các âm vực, con không biết cha có thực sự am hiểu và có khả năng phân biệt chúng chăng; bởi vì, dù cha có nói một tiếng hay không nói gì cả, thì kết quả cũng gần như nhau. Dù sao, đấy là điều mà các Kitô hữu tại Kẻ Chàm đã nói lại với con, vì cha đã đến đấy nhiều lần; [họ bảo rằng] cha không nói gì khác hơn là “Chẳng phải, ông phải” và họ ngạc nhiên vì sau một năm cha không biết được gì nhiều hơn.

Về phần con, con đã soạn một tập nhỏ về chữ viết và về các cung điệu của ngôn ngữ này; con hiện đang bắt tay vào ngữ pháp. Tuy nhiên, mặc dù con cũng đã tập hợp những câu chuyện thuộc nhiều thể loại khác nhau để ghi trích dẫn của các tác giả, hầu xác định ý nghĩa của các từ ngữ và các mẹo luật ngữ pháp, thì cho đến giờ này con vẫn còn phải nhờ một người đọc để con ghi ra bằng mẫu tự Bồ Đào Nha, hầu cho những người của chúng ta sau này có thể đọc và học thuộc lòng, như từng học Cicéron và Virgile. Ngoài ra, con đã tuyển được ba tập các bản văn có lý giải trong số những tác phẩm hay nhất mà con tìm thấy tại Vương Quốc này. Công việc thì con không thiếu, và đây là phần việc của con; nhưng con lại rất ít được trợ giúp, và đó là phần việc của các đấng bề trên.

Năm nay, Cha Bề Trên đã quyết định bắt đầu ra ngoài cùng với [người thông ngôn], chú Anrê, để đem hết khả năng mà truyền giảng về các điều của Thiên Chúa. Anrê có khả năng xoay sở, vì chú đã từng nghe con giảng vài lần; nhưng đối với những vấn đề liên quan đến các giáo phái và các cuộc đối lý đối lẽ, chú không thể đi xa hơn, vì chú chưa được chuẩn bị, và đối với Cha Bề Trên cũng thế, vì cha không biết tiếng nói. Augusto, anh jurubaça (thông ngôn) của Cha Buzomi, đã học về ngôn ngữ và về các giáo phái; nhằm mục đích này Cha đã mướn một gia sư dạy anh, và bây giờ anh là ngôi sao tại Pulo Cambi. Trở lại với Anrê; năm ngoái, khi con muốn cho chú học thêm, thì Cha Bề Trên đã giữ chú lại để học ngôn ngữ và thực hành với chú, nên cha không cho chú đi học. Do vậy, khả năng chú còn kém, và con không biết chú có bền đổ ở lại trong nhà một thời gian lâu nữa hay không.

Về các việc trong nhà, sức khỏe của tất cả chúng con tạm bình thường, trừ trường hợp của riêng con và của Thầy José (Giuse). Thật vậy, vào đầu năm nay, chúng con đã đến một giáo điểm và uống nước tại đấy, sau đó chúng con đã ngã bệnh trầm trọng; phần con, con đã nằm một chỗ năm mươi ngày, kể cả thời gian dưỡng bệnh, và bệnh con tái phát trong suốt ba tháng tròn. Cha Bề Trên, qua việc nêu gương lành và tuân giữ sít sao các qui định, đã chỉ dạy chúng con, làm cho chúng con ngạc nhiên và khiến chúng con xấu hổ; tuy nhiên cần phải nói rằng, trong các giáo điểm, cách sống rất mực thước và rất thâm trầm không lôi cuốn được nhiều người. Cha hiếm khi đi thăm viếng các người Nhật. Suốt năm vừa qua, cha ở đây cùng với Cha già; thế nhưng một vài người Nhật thuộc hàng khả kính đã lâm bệnh trong một thời gian dài và bệnh rất trầm trọng, thế nhưng không ai biết đến họ cả: Cha cao niên thì ở nhà cầu nguyện, và Cha Bề Trên thì học [tiếng Việt]...

Kính thưa cha, cha biết rất rõ là người Nhật thích chén tạc chén thù. Thật là tốt lành nếu thỉnh thoảng mời họ đến dự một furumai (bữa tiệc). Con đã từng cố gắng tổ chức hai lần, một lần cho những vị lãnh đạo, và một lần cho những nhân vật quan trọng và ân nhân; hai lần ấy được tổ chức vào các ngày lễ của tổ phụ chúng ta là Thánh Inhã và thánh Phanxicô Xaviê. Một cơ hội tốt khác, ấy là trong mùa thuyền mành: một lần, con mời các thuyền trưởng, và lần khác mời các doanh nhân hàng đầu, các nhân vật quan trọng, các ân nhân và thân hữu. Cha Bề Trên cảm thấy khó chịu trong việc này, vì cha nghĩ rằng mình hoang phí tiền bạc; tuy nhiên cha không có kinh nghiệm là thường thường thì ta có lợi hơn, và theo thiển ý của con, không chỉ có lợi là kết hợp được các người thiện chí, mà có lợi ngay trong vấn đề tiền bạc và lương thực cho bữa tiệc nữa.[6] Hiếm khi con tổ chức một furumai mà không có một ai đó gởi tiền của đến ủng hộ buổi lễ, mà [cũng hiếm khi] không thừa ra.

Kính thưa cha, tình cảnh là như thế đó; cha có thể xét xem mình phải xử sự thế nào cho tốt nhất, và ra lệnh cho phù hợp, để tránh trình trạng người thì làm không hết việc, kẻ thì ăn rồi ngồi không. Theo thiển ý của con, dựa trên những gì con nhìn thấy và trên kinh nghiệm bản thân, thì hai lần mời tiệc vào mùa thuyền mành là điều không thể bỏ qua được; đối với những người [Nhật] thường trú tại đây, chỉ cần mời một lần thôi, nhưng tùy theo hoàn cảnh, thì hai lần cũng có thể là cần thiết.

Kính thưa cha, Cha Bề Trên đã đúng khi cố hết sức mình để hành xử phù hợp với các chỉ thị mà cha nhận được kể từ ngày cha sang đây, và trước tiên là về vấn đề chi tiêu. Nhưng sai lầm trong quan niệm của cha, ấy là đôi khi cha tưởng rằng mình tiết kiệm đồng tiền truyền giáo khi nào cha chẳng có lấy một đồng bạc; thế nhưng, theo cách này, cha tiết kiệm một đồng để rồi lại mất đi hai đồng.

Kính thưa cha, năm ngoái con viết cho cha rằng con đã mua hai ngôi nhà của bà mẹ cô Gioanna tại Kẻ Chàm, mỗi nhà có ba căn, một nhà dùng để ở và nhà kia làm nhà nguyện. Mục đích của con là chúng ta có được một cơ ngơi thuộc quyền sở hữu của mình tại một địa bàn rất quan trọng của Vương Quốc này, để chúng ta có thể dâng thánh lễ và tiếp tục gieo trồng và nuôi dưỡng nhóm Kitô hữu tại đây. Thực ra, nếu ngôi nhà thuộc quyền sở hữu của chúng ta thì vài người sẽ dễ dàng đến đây, và họ sẽ không đến nếu đó là cơ ngơi của một người khác, bởi lẽ họ không quen biết chủ nhân của ngôi nhà. Con cũng đã mua như thế là vì một ngôi nhà làm sẵn thì giá cả rẻ hơn. Vả lại, ở giai đoạn đầu như hiện nay, thì các ngôi nhà đấy là đủ cho chúng ta rồi: quả thật, dù sao đi nữa chúng cũng thuộc quyền sở hữu của chúng ta, cho nên thế nào cũng có thêm vài người nữa, vì tình yêu Chúa, sẽ đến với chúng ta... <...>

Trong mỗi ngôi nhà, cần có ít nhất là ba [thanh niên] giúp chúng ta những việc vặt vãnh trong nhà, và ta nên dành cho họ thì giờ để họ học chữ, học ngôn ngữ của họ cũng như ngôn ngữ của chúng ta. Muốn như thế, vì thiện ích của Miền Truyền Giáo này và nhằm những bước phát triển về sau, chúng con cần được giúp đỡ, và kính thưa cha, cha hãy cho phép chúng con được linh động hơn một tí. Về phần con, ý thức về những khó khăn tài chánh của giáo điểm này, nên con luôn tiến hành công việc một cách thật đắn đo; con chưa bao giờ có được nhiều hơn hai thanh niên trong nhà cùng một lúc, và không phải lúc nào cũng có được hai người. Đấy là chưa nói đến việc các chú cư ngụ tại đây với tư cách là gia nhân để giúp việc trong nhà hơn là để được huấn luyện trở thành những người phụ giúp việc Chúa.

Trong những năm đầu, con đã dạy dỗ một chú tên là Anrê; kế đến chú đã ở với cha Marques với tư cách là người thông ngôn, và sau đó, nghĩa là hiện nay, Cha Bề Trên đưa chú về để cũng làm nhiệm vụ ấy. Giá như cha không làm như thế, thì hẳn cha đã nhốt mình trong nhà mà làm bao nhiêu việc khác, và không có một ai để cha tập nói hoặc học một từ nào. Về phần người thanh niên thứ hai mà con đã dạy dỗ, tên là Francisco (Phanxicô), con đã nhận chú ở tuổi lớn hơn, và vì công việc đa đoan nên chú không thể học được gì cả. Như thế, chú không thực thi được nhiệm vụ gì ngoài việc cùng đi đây đi đó với con và nấu ăn, đến nỗi cha của chú phải nổi giận và bảo rằng ông phó thác chú cho chúng con là để chú được nên người và đi học, chứ không phải để làm bếp. Ông đã đi đến mức là nhiều lần sai người đến đem chú về, nhưng phần con thì con vẫn kéo dài thời gian.

Hiện nay, chú ấy đã hai mươi tuổi rồi, và sẽ không còn ở lại trong nhà bao lâu nữa. Năm nay, con muốn nhận vài chú nhỏ hơn, nhưng các chi phí khiến con e sợ. Vì thế, kính thưa cha, xin cha xem xét việc này trong Chúa chúng ta.

Đối với con, những thanh niên này không thực sự cần thiết, bởi vì con đã biết tiếng nói; nhưng đối với những người chân ướt chân ráo đến đây, và trong tương lai, thì các thanh niên ấy sẽ có việc để làm. Mặt khác, họ không muốn ở lại đây với con, vì con chỉ dạy cho họ viết chữ theo mẫu tự của chúng ta thôi; vì lý do đó, họ muốn đến Pulo Cambi ở với Cha Buzomi; cha sẽ cho họ đi học, tìm thầy cho họ; hoặc là họ muốn học tập ở nhà mình. Phần con, trong Tỉnh Dòng này, con không lông bông giữa việc học ngôn ngữ và việc truyền giảng giáo lý; vấn đề là con không có ai để nâng đỡ mình một tí. Chính bản thân con phải giảng dạy giáo lý, phải ra ngoài đi gặp những người mới đến và những người sắp đi, phải trò chuyện nơi này nơi khác... Chính bản thân con phải viếng thăm các Kitô hữu, những người ở gần cũng như ở xa, để biết được bệnh tình của họ và những biến cố vui buồn trong đời họ; và khi có chuyện gì xảy ra, nếu con không đi, thì không có ai đi cả. Những thông điệp quan trọng hoặc gởi cho những nhân vật có chức có quyền, thì không có ai mang đi cả, do đó, từ trước đến giờ, con gánh vác mọi việc trên đôi vai của mình.

Tại Pulo Cambi, Cha Buzomi có được hai hay ba ông sãi - bonzo giúp cha làm mọi việc. Như thế, nếu chuyện gì xảy ra, nếu có việc phải giải quyết hoặc những thông điệp quan trọng, cha phái người thông ngôn hoặc một trong các ông sãi; khi giờ giáo lý kết thúc, cha ra về, và họ thì ở lại hoặc để ôn tập, hoặc để chuyện trò với các dự tòng. Còn con thì phải làm mọi sự, và vì thế con cảm thấy mình rất mệt mỏi, kiệt quệ, về sức khoẻ và về mọi mặt. Vì vấn đề chi phí, Cha Bề Trên không cho phép có sự hiện diện của những ông sãi trong nhà chúng con. Thật vậy, ở đây có hai nhà sư đã trở lại, họ rất muốn ở cùng nhà với con; như vậy hẳn sẽ là chuyện hay cho việc gìn giữ ngôi nhà Kẻ Chàm: trên thực tế, cho đến nay, khi con không có mặt tại đấy, thì con giao lại cho một thanh niên trong số những người giúp việc cho chúng con. Và đặc biệt tại nơi ấy, vì có nhiều người thường xuyên tới lui, cần có sự hiện diện của một người đủ khả năng rao giảng vào ngày chúa nhật và đọc một vài kinh đạo khi không có thánh lễ; cũng cần có một người tiếp tục giảng dạy và giải thích giáo lý; nói cách khác, một người tưới nước cho những cây đã trồng và tiếp tục trồng cây. Thiếu tưới nước, ít ra trong bước đầu còn khó khăn này, thì thật là đáng tiếc, vì như thế những cây con còn non yếu sẽ không mọc lên mạnh mẽ được.

Kính thưa cha, xin cha xem xét tình trạng này, và trước nhan thánh Chúa, xin cha quyết định rồi ra lệnh phù hợp; phần con, trong giới hạn khả năng của mình, con sẽ tuân lệnh cha khi hành xử, nhưng nếu vượt qua giới hạn ấy, con không thể còn bị trói buộc nữa. Từ ngày con đến Miền Truyền Giáo này cho đến nay, con luôn bước đi một mình để phục vụ Giáo Điểm, và con chưa bao giờ dám chi tiền để có được một người giúp đỡ mình. Thật vậy, giá như con chi tiền để mướn một gia sư dạy con tiếng nói và chữ viết, thì ngày nay con đã là một người thợ rành nghề rồi; trong khi đó, chính vì lý lo trên, hiện nay con không biết chữ viết, và điều này là một thiếu sót đáng tiếc; về phần tiếng nói, vốn từ ngữ con có được là những gì mà con đã dùng móng tay mình để cào lên được từ mặt đất, và chỉ có thế thôi.

<<......>>

(Ghi chú của người sao chép: Chuyện này không có phần kết thúc)

[Faifo,.... 1623. Francisco de Pina, Dòng Tên, kính gởi Cha Jerónimo Rodrigues senior, Linh Mục Phụ Trách các Miền Truyền Giáo Nhật Bản và Trung Hoa, tại Macao][7]

Ghi chú của người chuyển ngữ:

- Những từ viết nghiêng là những từ được giữ nguyên như trong bản chính.

- Những cụm từ viết trong móc đơn [...] là những cụm không có trong bản gốc, nhưng dịch giả (các văn bản tiếng Pháp, tiếng Anh, tiếng Việt) thêm vào cho rõ nghĩa.

-                      Những từ viết trong ngoặc đơn (...) là những từ giải thích một từ trước đó, hoặc do chính tác giả ghi, hoặc do các dịch giả ghi.

*

Cách trình bày của bản chép tay.

Trong quyển sách đánh số 49/V/7 của bộ Jesuítas na Ásia, được lưu trữ tại Biblioteca da Ajuda, Lisbonne, cuối tờ 413r có ghi câu này: «Parte de 22, e 23, declaro de seis centos ; esta me parece de P^e Pinna », tạm dịch là: “[Tài liệu này] thuộc [năm] 22 và 23, tôi nói rõ: [năm một ngàn] sáu trăm; tôi nghĩ rằng [bức thư] này là của Cha Pina”. Bức thư được gán cho Francisco de Pina này chiếm độ chừng 7 trang viết tay (tờ 413r đến 416r), tiếng Bồ Đào Nha, xen lẫn vài cụm từ La Tinh, Nhật hay Mã Lai, và nhất là vài tiếng Việt Nam được ghi bằng mẫu tự La tinh - hẳn là sai thời điểm nếu ta bảo rằng đó là chữ quốc ngữ. Chữ viết rất sắc sảo và đều đặn, chứng tỏ đây là công trình của một nhà sao chép rành nghề. Tình trạng bảo quản của giấy và nét tương phản của mực còn rất tốt. Người sao chép đã ghi thêm ở cuối thư, tách khỏi nội dung văn bản bằng hai gạch và một ngôi sao, câu sau đây: «Nam tem fim esta hystoria», nghĩa là “Chuyện này không có phần kết thúc”

Như mọi văn kiện trong bộ này, đây không phải là bản gốc tự tay Pina viết ra, nhưng là bản sao từ một bản gốc được lưu trữ, và được chép lại một thế kỷ sau đó. Khi sao các bức thư, người chép thường ghi lại tên người viết và người nhận, nơi và ngày viết, nhưng ông không tìm thấy những dữ liệu này trong bản viết tay ông có trước mặt: ngày tháng và tên tác giả, mà ông đề xuất một cách thận trọng, xuất phát từ việc phân tích nội dung.

Khi nghiên cứu để xuất bản, tôi đã đề ra giả thuyết sau: đây là bản sao của một văn bản chưa được hoàn tất, nói cách khác, đó là bản nháp của một bức thư hơn là chính bức thư ấy. Bản gốc, mà giờ đây ta chỉ còn lại bản sao, ít nhiều là một loạt các ý nghĩ ghi ra lộn xộn trên một tờ giấy, nhưng chưa phải là một bức thư hoàn chỉnh, giống như các bức thư mà người ta viết vào thời ấy. Bởi lẽ là một bản nháp, do đó ta cần phải bỏ ý định sắp xếp cho văn bản có được một bố cục mạch lạc. Dù sao, việc di chuyển hai phân đoạn cũng đã giúp chúng ta có được một bản văn mà ta hoàn toàn hiểu được ý nghĩa, như độc giả đã có thể nhận thấy.

Vì sao bản nháp này lại được gìn giữ trong hồ sơ lưu trữ tại Macao, rồi sao chép lại? Tôi đưa ra giả thuyết là có thể Francisco de Pina chưa bao giờ gởi bức thư này đi. Ông viết ra để trút bầu tâm sự vào một lúc quá mệt mỏi; trong quá trình viết thư, ông ghi ra những điều xấu mà ông nghĩ về các bề trên của mình. Khi bình tâm lại, ông đã muốn sau này sẽ viết một văn bản theo đúng phép tắc của nhà đạo hơn, hoặc đơn giản là ông đã bỏ ý định viết bức thư ấy. Tuy nhiên, ông vẫn giữ bản nháp để đọc lại vào những ngày tươi sáng hơn. Sau khi ông chết bi thảm vào cuối năm 1625, bản nháp này hẳn được đem về Macao cùng với các đồ đạc khác của ông. Những người nhận được bản này đã đủ khôn ngoan để xếp vào hồ sơ lưu trữ, vì đây đúng là một chứng từ bột phát và chưa được phổ biến, hoàn toàn khác với văn phong đúng khuôn đúng phép của các báo cáo thường niên. Những sinh hoạt đời thường được mô tả trong bức thư này giúp ta hiểu được rằng quá trình sáng tạo chữ quốc ngữ không phải là một công việc trong phòng thí nghiệm: đây là công trình của những người dấn thân vào hoạt động với ít nhiều hăng say. Bức thư làm sống lại bầu không khí đó một cách sống động và trực tiếp, và tính chất bột phát này là giá trị lớn nhất của bản văn. Tác giả không viết cho hậu thế, và cũng không nhằm thỏa mãn óc hiếu kỳ của Kitô hữu Âu Châu, như trường hợp các bức thư chính thức và những cuốn sách mang tính giáo dục vào thời ấy. Sự thẳng thắn của Pina bù đắp dư dật cho những khiếm khuyết trong văn bản của ông.

Thời điểm viết  bức thư

Thời điểm được người sao chép gán cho bức thư là thời điểm phỏng chừng: 1622-1623, dựa trên nội dung bức thư. Cuộc tấn công của người Hòa Lan vào Macao là một biến cố được người ta biết rõ: biến cố này xảy ra ngày 24 tháng 06 năm 1622. Pina xác định rằng tin tức đã đến Hội An ngày 25 tháng 10 qua đường Trung Hoa, và sau này qua đường Nhật Bản; các thuyền mành của người Hoa đã cập bến khi ông viết bức thư này. Có một chỉ dẫn khác liên quan đến Manoel Fernandes, bề trên giáo điểm, từng có mặt tại Hội An “được một năm tròn”. Quả thế, một lá thư do Fernandes ký tên, còn giữ trong cùng một hồ sơ lưu trữ, cho biết rằng ông đến đấy ngày 05 tháng 01 năm 1622[8]. Như thế, lúc ấy là vào những tháng đầu năm 1623. Tháng Giêng thì có vẻ quá sớm: Pina có bắt đầu viết thư chăng, dù là viết một bản nháp, khi mà gió bấc mùa đông còn thổi mạnh, và không có một con thuyền nào dự định lên đường đi Macao trước khi mùa xuân đến?

Tác giả và người nhận

Vì tác giả không trực tiếp ghi ra tên mình và tên người nhận, nên người sao chép đã tỏ ra thận trọng. Việc ông gán bức thư này cho Pina[9] là dựa trên nội dung của chính bức thư. Qua nghiên cứu phê bình, cá nhân tôi nhận thấy rằng đây là giả thuyết duy nhất có thể đứng vững.

Francisco de Pina là một người Bồ Đào Nha[10], sinh tại thành phố Guarda năm 1585 hay 1586. Ông đến Nam Kỳ trể nhất là vào năm 1618 (có thể là 1617), và đã làm việc ở đấy cho đến chết, trong một tai nạn xảy ra tại bờ biển Đà Nẵng ngày 16 tháng 12 năm 1625. Gia nhập dòng Tên từ lúc 19 tuổi, ông đã học nhiều năm (Văn Học và Thần Học) tại Trường Dòng Macao.

Tên người nhận bức thư này không được ghi ra, nhưng không thể nào nghi ngờ được: người nhận là một linh mục dòng Tên cư ngụ tại Macao, có quyền quyết định đối với miền truyền giáo Nam Kỳ. Như vậy, vị này chính là “Linh Mục Phụ Trách các Miền Truyền Giáo Nhật Bản và Trung Hoa”, cha Jerònimo Rodrigues senior. Nhân vật quan trọng này cư ngụ tại trường dòng Macao. Rodrigues là một người Bồ Đào Nha, sinh năm 1567 tại Monforte gần thành phố biên giới Elvas thuộc miền Alentejo, Bồ Đào Nha. Trước kia, ông truyền giáo tại Nhật Bản, và thông thạo ngôn ngữ này: những liên hệ đến các thực tại Nhật Bản toát ra từ lá thư của Pina, và những từ ngữ Nhật Bản được ghi trong thư, thì rất quen thuộc đối với ông.

Công trình ngữ học của Francisco de Pina

Một người Châu Âu quan tâm đến tiếng Việt.

Điều toát ra ngay tức khắc từ bức thư của Pina, ấy là mối quan tâm đặc biệt của tác giả đối với tiếng Việt, cùng với niềm đam mê mà ông dành cho tiếng này. Cái nhìn phê phán không khoan nhượng đối với anh em linh mục của ông là nhắm vào trình độ ngôn ngữ của họ. Những lời phàn nàn mà ông thốt lên liên quan đến tình trạng thiếu thốn tiền bạc khiến ông không thể học tập nghiêm túc và cũng không thể cho các thanh niên đi học. Niềm tự hào lớn nhất của ông chính là vốn tiếng Việt mà ông có được nhờ biết bao công sức đã bỏ ra.

Không cần phải nói rằng mối quan tâm đặc biệt và niềm đam mê ấy gắn liền với công trình truyền đạo mà ông đã tận hiến đời mình, với tư cách là linh mục Dòng Tên. Nhưng các tường thuật của những linh mục khác, trong số đó phải kể đến cuốn sách do Borri phát hành, thì đầy dẫy những chuyện về phép lạ và những việc kỳ diệu, thế nhưng bức thư của ông lại không hề nhắc đến. Trước tiên, Pina mong thuyết phục đối tượng của mình bằng chính lời nói, một lời nói dựa vào di sản văn hóa Việt Nam cũng như dựa vào hành trang biện giáo Âu Châu. Cách ông sử dụng tiếng [Việt] cũng nhằm cho vừa tầm với bất cứ người tân tòng Việt Nam nào và với những ai quan tâm đến giáo thuyết mới. Muốn rao giảng, trình bày giáo lý, giáo dục đức tin cho trẻ em, ông cần phải có khả năng diễn đạt bằng tiếng nói của người bình dân thất học. Ngôn ngữ nói hẳn cũng đã được dùng để trình bày các khái niệm sơ đẳng của Kitô giáo trong các câu giáo lý hay trong các bản kinh. Vì thế, bức thư của Pina cho thấy phải có một sự dung hòa giữa chữ nho, mà ông cần một người giúp đỡ, và chữ viết theo mẫu tự la tinh, mà ông rất thông thạo nên không cần trung gian nào. Ngôn ngữ viết theo mẫu tự được thực hiện trước hết là vì lợi ích của bản thân ông, và của những anh em linh mục mà ông chờ đợi sẽ đến sau này.

Francisco de Pina và những học trò người Âu của ông.

Được hun đúc bằng một lòng đam mê đến như thế, nên Pina cảm thấy mình quá cô độc để chu toàn công trình ngôn ngữ và văn hóa mà ông đã dự định. Do đó, kế hoạch này được thực hiện thông qua việc đào tạo những người Âu Châu khác, và công trình của ông trở thành mối quan tâm và niềm đam mê chung. Pina sợ rằng mình không thể hoàn tất kế hoạch đầy cao vọng là dạy và nghiên cứu tiếng [Việt] như ông đã dự định, vì có sự cạnh tranh của cộng đoàn Dòng Tên tại Pulo Cambi (Quy Nhơn) và vì thiếu phương tiện tài chánh.

Về điềm này, ít ra các vị bề trên của ông sẽ lắng nghe: Chính Pina, bề trên cộng đoàn Dòng Tên tại Kẻ Chàm vừa được thành lập, là người được giao trách nhiệm vào năm 1624 để khai tâm tiếng Việt cho hai linh mục dòng Tên vừa mới đến: António de Fontes và Alexandre de Rhodes[11]. Sự thành công của ông đã ngang tầm với điều ông mong mỏi, và khi ông qua đời năm 1625, ngọn lửa học tiếng Việt không hề tắt lịm trong lòng các anh em linh mục trẻ của ông.

Francisco de Pina và những cộng tác viên bản địa..

Khi đọc một vài tác giả, ta có cảm tưởng rằng những đối tượng chính, nghĩa là những người mà tiếng Việt là tiếng mẹ đẻ, đã tham gia một cách thụ động vào công trình sáng tạo chữ Việt ở thế kỷ thứ XVII, như thể đấy là một chuyện chỉ liên quan đến người Âu Châu, và một vài nhà nho xem đấy là một hành động phản bội văn hóa. Quan niệm này không khớp với những thông tin toát ra từ bức thư của Francisco de Pina. Chính ông và anh em linh mục của mình đã cố gắng qui tụ quanh họ những cộng tác viên có trình độ, mà thiếu đi thì công việc nghiên cứu ngôn ngữ nghiêm túc không thể nào thực hiện được. Pina xem sự cộng tác của một ông thầy và của các đồ đệ trẻ là điều không thể thiếu được.

Muốn thực hiện thật tốt dự án về ngôn ngữ, các nhà thừa sai trước hết phải có được trình độ khoa học của một người sành sỏi về tiếng Việt. Pina không thể không ganh tị với người anh em Buzomi là người có nhiều phương tiện mà lại tận dụng quá ít. Các vị thầy mà ông mong có tiền  để mời dạy là những nhà nho và những nhà sư có học thức, những người đã trở lại đạo hay ít ra có cảm tình với việc truyền giáo. Tinh thần cởi mở của họ sẽ đảm bảo cho việc mở rộng một cuộc đối thoại đích thực giữa các nền văn hóa.

Vai trò của các thanh niên thì phức tạp hơn. Trước hết họ là những người ôn tập cho những người mới học.[12] Nhưng điều quan trọng đối với họ là sau đó phải chuyên sâu vào ngôn ngữ và văn chương. Điều này có nghĩa là những chàng thanh niên Việt Nam, theo quan điểm của Pina, được kêu gọi để đóng vai trò hàng đầu trong việc đặt cơ sở trí tuệ và trình bày Kitô giáo một cách độc đáo tại Việt Nam. Trong khi chờ đợi, họ cần phải nắm thật vững cái mà Pina gọi là ‘chữ của chúng ta’, nghĩa là mẫu tự dùng để phiên âm ngôn ngữ nói của dân chúng. Kiến thức thực tiễn này hẳn phải bao gồm những kiến thức cơ bản về tiếng Bồ Đào Nha, không chỉ hữu ích cho các nhu cầu nho nhỏ trong cuộc sống trong nhà, mà còn có thể thông ngôn cho các vị thừa sai khi các ông giải thích giáo lý và trong những cuộc tranh luận đối lập.[13] Cuối cùng, sau khi học ‘chữ Bồ Đào Nha’, các thư sinh phải nhanh chóng có đủ trình độ để góp phần vào việc phiên âm các văn bản thuộc di sản văn chương Việt Nam, và hoàn chỉnh chính hệ thống phiên âm ấy, mà sau này trở thành chữ quốc ngữ. Các thanh niên này đang ở vào độ tuổi còn dễ uốn nắn; họ được mời gọi trở nên những cộng tác viên đích thực trong một công cuộc chung: Mọi người cùng viết một thứ chữ, cùng chia sẻ kiến thức cho nhau và đặt một nền tảng vững chắc để tiến hành các cuộc trao đổi, thảo luận, tranh luận cần thiết hầu có được sự tác động qua lại giữa hai nền văn hóa với nhau.

Tạo ra những công cụ làm việc.

Lòng đam mê của Pina đối với tiếng Việt và công việc đa đoan đủ loại cũng không ngăn cản được ông sống như một người có trật tự và có phương pháp, một người chuyên cần nhẫn nại xây dựng những công cụ làm việc khả dĩ giúp mình và người khác vững bước đi vào việc hiểu biết và sử dụng ngôn ngữ này. Trong bức thư của mình, ông liệt kê với ít nhiều tự hào kết quả của những công trình ngữ học: soạn một tập nhỏ về cách viết và các cung điệu, tập họp một vài hồ sơ nhằm thực hiện một cuốn ngữ pháp đầy đủ. Những ‘mẩu chuyện’ cần phải cho đọc và ghi ra chữ bằng mẫu tự La tinh là những văn bản vẫn còn nằm trong vòng bí ẩn: tiếc rằng Pina không nói rõ là ông trích dẫn tác giả nào, thể văn nào và tác phẩm nào. Đấy cũng là trường hợp của những tập ‘các văn bản có lý giải’ mà ông đã tuyển trong số ‘những văn bản hay nhất tại vương quốc’. Dù sao đi nữa, theo quan điểm của Pina, rõ ràng việc sáng tạo một loại chữ viết theo mẫu tự la tinh chính là một công cụ hữu hiệu để hiểu biết một ngôn ngữ hơn là một mục đích nội tại; không thể nào tách rời ngôn ngữ hằng ngày ra khỏi phần văn chương. Tôn giáo mới cần phải chấp nhận đối đầu và đối thoại với toàn bộ một nền văn hóa đã có từ trước, và đặc biệt với những gì tốt đẹp nhất mà nền văn hóa đó đã sản sinh.

Francisco de Pina và kế hoạch cho tương lai.

Kế hoạch tổng thể mà bức thư của Pina cho thấy thì có vẻ mạch lạc: mục tiêu là cung cấp cho mọi người, dù họ là ai, những công cụ ngôn ngữ phù hợp để tạo ra sự gặp gỡ hằng mong ước giữa nền văn hóa Việt Nam và đức tin Kitô giáo. Kế hoạch cho tương lai ấy nhất thiết phải thông qua việc nắm vững cả ngôn ngữ nói lẫn hai cách viết tiếng Việt: chữ quốc ngữ, còn ở dạng phôi thai, và chữ nho. Nắm vững như thế là một điều rất cần thiết vừa cho bản thân ông vừa cho những người Âu Châu khác, cũng như cho những người Việt Nam đồng tình với cách làm của ông. Không làm chủ được hai cách viết tiếng Việt ấy - cách thứ nhất chứa đựng sự phong phú văn hóa và cách thứ hai đầy hứa hẹn cho tương lai - thì theo ông, không thể nào trở thành một ‘người thợ rành nghề’.