Ai cũng mong một chốn yên bình để sống. Người Việt vẫn có câu “An cư lạc nghiệp” nhằm nhấn mạnh tầm quan trọng của một môi trường sống lành mạnh, an toàn. Vậy mà, hãy nhìn xã hội của chúng ta bây giờ mà xem.

Đến một thành phố bất kỳ, câu nói được nhắc nhở nhiều nhất là: nhớ khoá xe, nhớ coi chừng đồ đạc…Câu chuyện được kể truyền tai là:  ai đó vừa bị giết, vừa bị trộm, vừa bị lừa…kèm theo một thái độ không thể dễ hiểu hơn “xã hội bây giờ nguy hiểm quá” và “phải cảnh giác hơn”. Từ thành phố lớn đến nông thôn, từ đồng bằng đến cao nguyên miền núi, không khó để tìm ra được một câu chuyện phạm tội được đăng tải ngày ngày trên báo chí.Dù không muốn thừa nhận nhưng khi đọc những thông tin về độ tuổi cùng những lý do phạm tội cũng như mức độ dã man của các vụ án, người lớn không khỏi giật mình. Mười lăm, hai mươi tuổi là lứa tuổi để cướp của, giết người? Để gia nhập hội game online, vì một xích mích nhỏ là lý do để phạm tội? Xã hội chúng ta đang sống lại mang vẻ “bất an” đến thế ư?

Không thể tránh khỏi cảm giác bất ansao được khi mà trong thế giới đang hỗn loạn này, chúng ta chỉ nhận được những thông tin tiêu cực được tô vẽ thêm bởi báo chí, truyền thông. Bức tranh kinh tế ảm đạm, việc làm không có, học cao học giỏi rồi vẫn thất nghiệp, giới làm ăn móc nối lọc lừa người tiêu dùng, thực phẩm nhiễm độc, chất lượng y tế, giáo dục xuống cấp thê thảm. Con người phải gồng mình lên quá mức để có thể sống được một cách “bình thường” chứ chưa mong gì cái mức “yên ổn”. Khi niềm tin vào xã hôi xung quanh dần đổ vỡ, tất yếu bản thân mỗi người lại càng co cụm lo lắng cho chính mình và gia đình.

Các nhà lý thuyết xã hội có thể đưa ra nhiều lời giải thích. Xã hội bây giờ đã khác, đang biến đổi không ngừng nghỉ với tốc độ chóng mặt trên phạm vi toàn cầu. Mức độ rủi ro và nguy cơ tội phạm cũng đã ở cấp độ tinh vi hơn. Cảnh giác hơn là điều tất yếu thôi, có gì phải bàn cãi.Vâng, chẳng có gì sai nếu chúng ta biết tự bảo vệ bản thân và gia đình mình.Nhưng sự “tự vệ thụ động” phản ứng lại với sự bất an của môi trường sống chưa bao giờ là con đường dẫn đến giấc mơ “an cư” thật sự. Sự an toàn của cá nhân cần được đặt trong môi trường an toàn chung của xã hội, nơi có pháp luật và niềm tin đạo lý làm điểm tựa. Giáo sư triết học người Ba LanZygmunt Bauman từng nhận định “mỗi xã hội tồn tại là nhờ niềm tin vào một điều ảo nào đó”. Xã hội Việt Nam cổ truyền dựa trên niềm tin Nho giáo để làm kim chỉ nam hành động. Niềm tin “giải phóng” và “dân cày có ruộng” dẫn dắt dân tộc làm nên chiến thắng trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Còn thời hiện đại, thời của làm ăn kinh tế, niềm tin vật chất, tiền tài địa vị lấn át tất cả. Chỗ đứng của giá trị văn hóa và niềm tin “thượng tôn pháp luật” ở đâu?

Những niềm tin truyền thống tốt đẹp hẳn còn lại rất mơ hồ.Hay đúng hơn là bị chìm lấp trong vô vàn những “giá trị” mới được du nhập, được cộng hưởng với phần xấu xí tồn tại sâu trong bản chất con người Việt Nam.Khi láng giềng có thể là sẽ là kẻ kề dao vô cổ mình thì ai còn dám “bán anh em xa, mua láng giềng gần”?Khi thầy cô giáo cưỡng ép học trò, tổ chức mại dâm, buôn ma túy thì ai còn tin “tôn sư trọng đạo”? Khi chồng đánh đập vợ, vợ chồng thi nhau “ông ăn chả, bà ăn nem”, ai còn tin “đạo nghĩa vợ chồng”? Khi cha lạm dụng con, mẹ lợi dụng bệnh tình của con để trục lợi, ai còn tin vào “công nghĩa sinh thành”?Khi những người nhân danh từ thiện gom góp tiền bạc và lòng trắc ẩn xã hội vì mục đích cá nhân, ai còn tin vào “lá lành đùm lá rách”?Thời khắc đó tất yếu là mảnh đất màu mỡ cho niềm tin “nhất hậu duệ, nhì quan hệ, ba tiền tệ” đâm chồi thắng thế trong xã hội.

Trong lúc những tiêu chuẩn đạo lý được cha ông đúc kết trong ca dao, tục ngữ chưa trở thành hệ thống niềm tin định hướng, hệ thống pháp luật đồng thời cũng chưa đủ minh bạch và vững chãi để dựa vào. Chúng ta đã nghe bàn rất nhiều về sự chồng chéo của hệ thống văn bản pháp luật. Đến nỗi, mỗi lần người dân cần bất cứ việc gì dính dáng tới đều “đi nhờ vả” vì chẳng thể hiểu và nắm bắt nổi những văn bản rối mù, nặng nề câu chữ.

Nếu chẳng hạn mã hoá những niềm tin nhân văn truyền thống thành những văn bản, quy định gần gũi với đời sống thì có thể sẽ giúp cho những người dân bình thường dễ dàng hiểu và áp dụng được. Có thể lấy một ví dụ nhỏ ở Thành phố Hồ Chí Minh.Nơi góc vòng xoay chợ Bến Thành có một tấm biểu ngữ “Thành phố văn minh – hiện đại – nghĩa tình”.Cái từ “nghĩa tình” tuy nhỏ lại có thể khiến một người mới đến thành phố bất giác mỉm cười và cảm thấy thân thiện với đô thị sầm uất bậc nhất Việt Nam này hơn rất nhiều.Người dân Sài Gòn vốn có nếp sống rộng lòng, bao dung nuôi sĩ tử, bán cơm từ thiện giá rẻ, cũng như đi đầu trong các hoạt động từ thiện.Họ tất nhiên, chẳng cần cái từ “nghĩa tình” để PR cho các hoạt động của mình. Nhưng, chẳng phải, chính cái từ nhỏ bé này tạo cho thành phố một sắc thái riêng. Từ đó, củng cố thêm niềm tin sâu xa về một vùng đất đậm chất “hào sảng Nam Bộ” vẫn đang sống và hòa quyện trong từng hoạt động ngày ngày hay sao.

Trong khi đó, xã hội hiện đại lại đang đè nặng ngày càng nhiều áp lực lên vai những người trẻ, những người cần nhất sự hướng dẫn đúng hướng, vai trò của niềm tin càng cần được xây đắp. Tỷ lệ gia tăng và trẻ hoá độ tuổi phạm tội là lời cảnh báo gay gắt nhất về một tương lai không mấy sáng sủa của thế hệ kế tiếp. Bất lực trước một cuộc sống mới đòi hỏi quá nhiều những điều kiện để thích nghi, một chỗ dựa, một quan hệ hay đơn giản là một kỹ năng bắt buộc, những người trẻ ít được đào tạo và bị đối xử thiếu công bằng sẽ dễ dàng ngả theo lời mời gọi “đổi đời” của buôn ma túy, mại dâm, trộm cướp, lừa đảo. Và điều tất yếu sẽ xảy đến, họ phạm những tội lỗi hình sự nặng nề nhất, nhẫn tâm giết người chỉ vì một vài chỉ vàng. Nhà xã hội học người Anh Anthony Giddens tổng kết về tính bất an xã hội sẽ lên đỉnh điểm ở giai đoạn giao thoa giữa niềm tin xã hội cũ đã mất chỗ đứng và niềm tin mới chưa đủ sức mạnh thay thế.

Sự lệch lạc xã hội bộc lộ ra ngoài mặt thành phạm tội không hoàn toàn mang nghĩa tiêu cực.Đó là cơ hội để nhìn nhận lại những sai lầm và điều chỉnh để phát triển.Có thể hơi lạc quan, nhưng tôi luôn có lòng tin vào giới trẻ Việt, đối tượng đang bị chỉ trích là sống nông cạn, hời hợt, đua đòi. Hãy thử nhìn bên dưới vẻ ngoài “chạy theo thời thượng, đua theo thần tượng” một khát vọng được “sống khác”, được bứt ra khỏi những ràng buộc kìm hãm tiến bộ của quá khứ. Một lối sống của giới trẻ ở bất kỳ xã hội tiên tiến nào trên thế giới.Tấm gương các bạn trẻ triệu phú hay làm giám đốc ở độ tuổi trên hai mươi, cùng tuổi với những bạn trẻđang “lầm đường”, làm nên một xu hướng khác, một động lực cho quyết tâm làm giàu của hàng ngàn sinh viên. Trách nhiệm của thế hệ đi trước và của xã hội không phải là phê phán mong muốn “đổi đời” đôi khi bất chấp của những kẻ đi sau, mà là cho họ thấy những giá trị văn hóa và nhân văn cũng xứng đáng được tôn vinh như những giá trị vật chất và tài năng làm giàu.

Để làm được điều đó, phần chìm văn hóa của tảng băng niềm tin và giá trị cần được trả lại đúng vị trí thích hợp.