1.Điển cố văn học.

Trong vốn văn học cổ truyền dân gian Việt Nam, có truyện cổ tích “Con chim bìm bịp” lưu truyền trong nhân dân. Điển cố di chỉ tên địa danh không có như các truyện cổ tích, huyền thoại khác, nhưng ai cũng thuộc câu truyện dân gian cổ, còn đó một loài chim mang tên bìm bịp làm chứng tích điển cố văn học .

Người ta thường gặp loài chim này sống định cư ở nơi đầm lầy, ven sống suối, trong thung lũng, dưới sườn đồi bên đồng lúa nhiều bờ cỏ cây um tùm rậm rạp. Bìm bịp tên khoa khọc: Centropus Sinesis, chúng nhạy bén với thời tiết thay đổi môi trường, sống chung thủy từng đôi. Chúng khi còn nhỏ lông màu nâu nhạt, dưới cánh, đuôi màu đen. Lớn lên màu nâu tươi, đầu đuôi, bụng, lông đen, đôi mắt đỏ, chân sám, mỏ đen.             

Câu truyện “Con chim bìm bịp”, nhiều người thường nghe kể: Thuở con người ý thức về tâm linh thì một nhà sư ăn chay, niệm Phật nơi cửa chùa đã lâu mà không thành chính quả. Ông quyết chí, khăn gói quả mướp đi gặp Phật Tổ để hỏi cho ra nhẽ: Tại sao tu lâu thế mà không thành chính quả? Nhà sư đi mãi…Một hôm gặp một tên cướp cầm thanh đại đạo đứng chặn đường, nhà sư lo lắng, sau trấn tĩnh bước tới. Bất ngờ! Thấy tên cướp quỳ xuống trước mặt nói: Thưa thầy! Thầy cứu con! Hai bàn tay con đầy máu, tội lỗi ngút trời. Con muốn sám hối! xin theo thày tu hành được không?

            Nhà sư an ủi: Người ta tu cốt ở tâm, là: Tu tâm.

Ta không thể thu nạp con vì đang trên đường đến gặp Phật Tổ.

Tên cướp nói:

                        Thầy gặp Phật Tổ cho con gửi quả tim chân thành đến hỏi bậc Thánh Hiền, tu như thế đã được chưa? Nhà sư mới nghe qua, tên cướp đã móc vội quả tim đưa cho người rồi lăn ra chết. Nhà sư niệm phất siêu thoát cho vong hồn tên cướp. Ông gói quả tim tên cướp đưa cho, rồi lên đường mang theo cả lời nhắn của người đã chết.

Nhà sư đi đên ngày thứ ba, quả tim bốc mùi không chịu nổi, ông vứt quả tim xuông dòng sông cho biệt tích. Nhưng quả tim lại nổi lên đập nhịp sự sống, phát ra tiếng kêu: Bịp Bịp…Nhà sư đến gặp Phật Tổ. Ông rất phấn khích được Đức Phật ngợi ca công đức, cuối cùng Đại Đức hỏi:

                        Trên đường lên đây, có ai gửi gì tới ta không?

Nhà sư nghĩ một lúc lâu mới nhớ ra, bèn thưa lên Đức Phật:

                        Thưa Đại Đức từ bi! Có tên cướp dâng lên Phật Tổ một quả tim. Hắn còn nhờ con hỏi: Tu như thế đã thành người tử tế chưa? Nhưng nó thối quá con vứt xuống dòng sông rồi ạ!

Đức Phật Phán:

Con có nhiều công đức, nhưng chưa đủ can nguyên. Nay con về tìm lại quả tim của tên cướp rồi hãy đến gặp ta…

Lúc ấy nhà sư mới tỉnh ngộ, liền quay lại khúc sông đi tìm quả tim. Ông ta tìm mãi không thấy, một ngày kia hắn chết hóa thành con chim Bìm bịp.

Chuyện cổ tích “Con chim Bìm bịp” còn nhiều biến cách, nhưng có một dị bản ít người biết, tôi còn nhớ bố tôi Là Nguyễn Văn Thịnh kể cho nghe thời ấu thơ. Chuyện rằng: Ngày xưa, có một nông dân tá điền đi ở cày ruộng không công cho nhà địa chủ, hằng ngày cô chủ có tính thương người thường mang cơm đúng 11h cho người cày ăn cơm, con trâu thả ra nghỉ ngơi để chiều cày tiếp. Nhưng người cha tham lam, nghĩ làm thế này không cày được bao nhiêu ruộng, hắn bèn bảo con gái:

 Hôm nay, con nghỉ ở nhà để cha mang cơm cho người cày.

Nói rồi người cha lấy cơm mang đi, nhưng hắn trốn ở nới khác không cho tá điền ăn cơm đúng hẹn như mọi ngày. Người nông dân cày đến trưa, sang chiều không thấy cô chủ mang cơm đến, người tá điền đói quá lại mệt anh lăn ra chết hóa thành con chim bìm bịp. Từ đấy về sau cứ đến tầm gần trưa, vào buổi chiều tà, chim cất tiếng kêu: Bịp bịp bịp! rồi một hồi 5 tiếng dài: Bịp Bịp Bịp Bịp Bịp! Bịp bịp bịp bịp bịp… rộ lên sau im bặt. Những tiếng kêu như lời tố cáo, vạch mặt bọn địa chủ gian ác, lừa bịp người nông dân, không giữ đúng chữ tín như lời hứa thường ngày cô chủ vẫn mang cơm cho anh tá điền. Đến nay, chim bìm bịp còn kêu theo thời gian rộ lên một hồi rồi lủi mất, chắc nó sợ kẻ tố cáo sẽ bị truy sát nên phải tránh xa con người.

Dù sống chui lủi, loài chim này đang bên bờ diệt chủng vì người ta đồn rằng: Ngâm rượu giống chim này uống vào bổ dương, chúng càng bị truy sát đến tận cùng, không nơi ẩn nấp. Ngày nay, là sự tàn ác của con người vô cảm.

Hai câu chuyện kể về con chim bìm bịp khác nhau, nhưng có chung một ý tưởng: Sống phải chân thành chung thực, không lừa bịp, trọng lời hứa! Đừng bao giờ thất hứa, đánh mất niềm tin ở người khác, đó là cách đối nhân sử thế, lẽ sống làm người. Bài học xưa còn tỏa sáng đến hôm nay, khi bước vào thế kỷ XXI, biến đổi nhiều giá trị văn hóa đạo đức truyền thống trước cuộc sống mới trong xã hội tiêu thụ toàn cầu hóa. Câu chuyện “Con chim bìm bịp”, hy vọng sẽ thức tỉnh lương chi con người thời nay: Hãy sống tửi tế!

Câu chuyện cổ tích mang ý nghĩa nhân văn, giáo dục đức tin ở lời hứa danh dự của con người. Sống phải có ý chí niềm tin, thật thà trung thực, không lừa dối tham lam hại người. Thời kinh tế hội nhập trong xã hội tiêu thụ, chúng ta đang phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, xây dựng một lối sống cao cả nhân văn, giầu tình nhân ái bao dung, vì con người. Ý tưởng câu chuyện cổ tích mang nội dung giáo lý đến mọi người. Mục đích bảo vệ văn hóa, lối sống đạo đứng dân tộc. sống ở trên đời phải chung thực ngay thẳng thật thà, ai làm việc gì: Kinh doanh, hay lao động sản xuất, nhà hoạt động xã hội, người cầm bút… phải coi Chữ tín làm trọng.

Tính tương tác văn hóa, kể chuyện xưa nói về người tu nghiệp, ngày nay đang thịnh hành thế giới tâm linh, thì câu chuyện này là bài học cho những ai theo Phật, biết phân biệt chính tà. Không ít người lợi dụng tôn giáo, Đạo Giáo, Phật Giáo, làm những việc phi tâm, phi đạo! Hãy coi kết cục câu chuyện là bài học quả báo ngay tức thời, không cần đợi đến kiếp sau. Ngày nay, những hiện tượng quả báo diễn ra trước mắt, xuất hiện trong thực tiễn không ít.

Câu chuyện làm sáng tỏ cái tâm người theo Phật: Không hám lợi, háo danh, đòi hỏi quyền hưởng thụ cho riêng mình. Mọi người theo Phật có nhiều con đường đến đích, dù bằng lối nào vẫn là: Tu tâm. Lấy Tâm cải tài quy thiện, sống nhân hậu vì mọi người…Hãy sống làm người lương thiện. Phật không ở cõi Niết Bàn, hay nơi nào do con người tưởng tượng sinh ra mà Phật ngay trong trái tim mọi người, chỉ cần biết sống, hành động theo Kinh Phật đã dạy.

2.Tính khác biệt trong hệ thống văn hóa dân gian.

Hệ thống văn hóa dân gian Việt Nam phong phú trong hình thức thể loại, nội dung phản ánh hiện thực cuộc sống, gồm các loại:

1.Nghệ thuật dân gian các truyện: Huyền thoại, cổ tích, ca dao đời sống xã hội, tình yêu đôi lứa, câu đố, truyện thơ tình ca, truyện nôm, tích trò diễn xướng dân gian, ca nhạc, hát Ru, hát Đồng dao, Giao duyên, nhảy múa, xiếc.

2.Trí tuệ người xưa, luận về vũ trụ quan: Kinh nghiệm sản xuất, xem đoán thời tiết, y học, kinh nghiệm sống.

3.Tín ngưỡng, nghi thức cầu cúng, phong tục lễ hội dân gian, sinh hoạt văn hóa nông nghiệp, ngư nghiệp, làng nghề thủ công mỹ nghệ.

Văn hóa dân gian truyền thống, là một thực thể sống đang tồn tại, phát triển trước đời sống con người xã hội đương đại. Nhưng hệ thống văn hóa, nghệ thuật ấy đang bị xóa xổ từng phần trong mảng màu văn hóa, dân gian Việt Nam.

Đây là tính khác biệt trong xã hội đương đại Việt Nam từ sau đổi mới, mở cửa đến hội nhập, cấu trúc lại nền kinh tế, xây dựng nền kinh tế, văn hóa, nghệ thuật thị trường. Xã hội Việt Nam đã tạo lập môi trường văn hóa mới, khác biệt với hoạt động nông nghiệp thủ công mù mờ thông tin. Thời đại công nghệ hóa sản xuất, công nghệ hóa, số hóa đời sống con người làm biến đổi nhanh tác phong lao động, lối sống thẩm mỹ, nhu cầu văn hóa nghệ thuật, hưởng thụ tinh thần vật chất cao. Những đòi hỏi mỗi cá thể trong xã hội công nghệ hậu hiện đại đang xô đẩy văn hóa dân gian đến một cú shock, làm một số hình thức bị lãng quên, nhiều hình thức khác lại tồn tại, phát triển cùng nhịp sống con người xã hội đương đại. Toàn cầu hóa đang thu nạp nhiều hoạt động con người đồng nhất tính quốc tế: Chung các nhịp điệu nhảy múa, ca nhạc, sở thích du lịch, cảm giác mạnh, sinh hoạt nhóm mang tinh bầy đàn…Mẫu mã hóa các sản phẩm hàng tiêu dùng, số hóa, công nghệ hóa thông tin. Hơn bao giờ hết, văn hóa nghệ thuật dân gian, là đối tượng bảo vệ bản sắc một dân tộc đang tồn tại, phát triển trước nhịp sống thời đại.

3.Tạm kết.

Tính khác biệt trong câu truyện cổ tích dân gian về một loài chim từ xa xưa, lại mang hơi thở nhịp sống hôm nay. Đây là nội dung câu truyện đáng để mọi người xem, suy ngẫm vận dụng những giá trị văn hóa nghệ thuật truyền thống vào xã hội đương đại. Mục đích, xây dựng lối sống đạo đức con người Việt Nam thời hậu hiện đại dựa trên những giáo lý truyền thống, sống nhân thiện của đạo Phật. Khai thác vốn truyện cổ dân gian trong hệ thống văn hóa nghệ thuật dân tộc để mọi người thấm nhuần tính nhân bản của văn hóa Phật giáo Việt Nam. Câu truyện “Con chim bìm bịp” mang đặc trưng bản sắc văn hóa dân tộc, một biểu tượng –Niềm tin không thể lừa bịp! Đó là kết cục câu truyện, sự trừng phạt cho những điều giả dối. Câu truyện mang tính Phật giáo không đứng độc lập một cõi tu hành mà hòa nhập vào truyền thống văn hóa, nghệ thuật dân tộc trong bề dày lịch sử như hàng ngàn pho sách giáo khoa cha ông để lại giáo dục con cháu mai sau.

 Nếu nói về cải cách giáo dục thì điều đầu tiên hãy cải cách phương pháp học môn văn, học lại những kho tàng ca dao, dân ca, tục ngữ, truyện cổ tích, huyền thoại…Vốn hệ thống văn học này không thiếu thứ gì nuôi dạy con người Việt Nam, văn hóa tri thức dung dưỡng tinh thần cả tâm hồn thể chất và nhân cách làm người.

Hà Nội-Ngày 16-5-2026.