Vũ Bằng là nhà văn nổi tiếng, để lại dấu ấn đậm nét trong đời sống văn học. Sự nghiệp văn chương của ông phong phú, đa dạng về thể loại nhưng làm nên tên tuổi nhà văn phải kể đến thể loại ký, nhất là đề tài văn hóa ẩm thực.

Đã có nhiều công trình nghiên cứu về ký của Vũ Bằng. Tuy nhiên, cuối năm 2015, nhà giáo Chế Diễm Trâm công tác tại Trường THPT chuyên Lê Quý Đôn (TP Nha Trang, tỉnh Khánh Hòa) đã cho ra mắt chuyên luận “Nghệ thuật tùy bút Vũ Bằng”, một cuốn sách có giá trị khoa học nghiên cứu chuyên sâu về tùy bút qua hai tác phẩm “Miếng ngon Hà Nội” và “Thương nhớ mười hai” của nhà văn, nhà báo Vũ Bằng.

Theo Chế Diễm Trâm, sở dĩ chị chỉ chọn nghiên cứu hai tập sách này là “bởi chúng chung một nguồn cảm hứng, về cơ bản chung một chủ đề, cả chung đề tài. Và hai tác phẩm chung một kiểu viết, cùng là tùy bút trữ tình sệt một giọng hoài nhớ nồng nàn, đắm đuối nhớ thương Bắc Việt trùng trùng xa cách”.

Tập sách dày 150 trang, chia làm ba phần. Ở phần thứ nhất, tác giả đề cập đến cuộc đời Vũ Bằng, ký của Vũ Bằng trong mạch nguồn ký hiện đại Việt Nam. Ở phần này, tác giả đi sâu khai thác hai vấn đề cơ bản, đó là hành trình nghệ thuật Vũ Bằng và đặc điểm ký Vũ Bằng trong sự đối chiếu, so sánh tổng thể của mạch nguồn ký Việt Nam hiện đại. Nội dung trọng tâm của sách nằm ở phần hai và ba. Ở hai phần này, Chế Diễm Trâm lần lượt khảo sát nghiên cứu hai phương diện: kết cấu và lời văn nghệ thuật “với mong muốn phục dựng phần nào tâm thế sáng tạo của một người đau đáu hướng về quê cũ và căn cốt lối viết tài hoa của một trong những nhà văn sở trường thể tài tùy bút”. Chọn hai phương diện đó, tác giả cũng mong muốn tìm được tiếng nói tri âm của bạn đọc gần xa về giá trị hai tập sách được viết ra “từ tình yêu và nỗi nhớ, cả nỗi buồn và nỗi đau” của Vũ Bằng.

Ở phần thứ hai, tác giả tập trung đi sâu ba nội dung cơ bản. Thứ nhất, chị tìm hiểu kết cấu theo luận đề - kiểu kết cấu lắp dựng với những nội dung tìm hiểu về đặc điểm, quang cảnh thiên nhiên mộc mạc mà thần tiên, những sản vật bình dị, những con người thanh lịch làm nên các mỹ tục. Khi nghiên cứu về thiên nhiên trong tùy bút Vũ Bằng, tác giả có cái nhìn khá xác đáng: “Dù là thời khắc nào thì từ bầu trời đến mặt đất, từ triền núi đến suối khe, từ gió mây đến cỏ cây hoa lá… tất thảy đều như ngà như ngọc, như lau như ly, tươi tắn sắc màu, ngan ngát hương thơm, sống động âm thanh, vừa thanh tân trong trẻo vừa mộng mơ tình tứ”. Nội dung tiếp theo trong phần kết cấu nghệ thuật, tác giả đi sâu nghiên cứu kết cấu theo dòng hồi ức nhân vật - kiểu kết cấu tâm trạng với các dạng tâm trạng đồng hiện quá khứ và hiện tại, gián cách về không gian và thời gian. Nội dung cuối cùng của phần hai là tìm hiểu kết cấu theo chi tiết nghệ thuật - kiểu kết cấu trùng điệp, trùng điệp các chi tiết miêu thuật, trùng điệp những chi tiết liên tưởng.

Phần thứ ba trong cuốn sách, Chế Diễm Trâm tập trung nghiên cứu lời văn nghệ thuật của Vũ Bằng trong hai tác phẩm nói trên, từ ngôn từ nghệ thuật đến giọng điệu và lời trần thuật. Đó là cách chị khảo sát, thống kê, phân loại một hệ thống các chức năng, từ loại giàu hình ảnh biểu cảm hình tượng đến những câu văn giàu nhạc điệu và mang âm hưởng trữ tình phù hợp với thể tùy bút. Tác giả cũng công phu nghiên cứu, so sánh để đi đến chốt kết một giọng văn Vũ Bằng hoài nhớ nồng nàn và không kém phần hài hước hoạt kê: “Khác với “chàng Nguyễn” (Nguyễn Tuân) viết tùy bút bằng giọng điệu ngông nghênh kiêu bạc, rồi cũng khác với Hoàng Phủ Ngọc Tường với giọng điệu trữ tình sâu lắng, tùy bút họ Vũ nhất quán một giọng điệu tha thiết, đắm đuối thổn thức đến nhói đau”.

Một điểm mới của Chế Diễm Trâm trong quá trình nghiên cứu chuyên luận này là đặt ký Vũ Bằng trong mối so sánh đối chiếu với nhiều nhà văn cùng sở trường, đặt tùy bút của Vũ Bằng trong dòng chảy văn học cả nước, từ đó đi sâu khai thác, soi chiếu, chiêm nghiệm và đánh giá văn chương Vũ Bằng một cách khoa học, minh xác. Tập sách này là một công trình bổ ích, thiết thực, góp phần làm cho người đọc hiểu được nhiều hơn về tài năng văn chương Vũ Bằng, từ đó định hình đúng mức vị trí của ông trong dòng chảy văn học cả nước. TS Nguyễn Thanh Sơn ở Trường Đại học Quy Nhơn, cho biết: “Tôi say sưa đọc cuốn sách bởi cấu trúc hài hòa hợp lý, khoa học trong một chỉnh thể của chuyên luận; bởi văn phong chững chạc già dặn vừa đầy cảm xúc vừa giàu tính lý luận, diễn đạt mạch lạc và có những sáng tạo trong câu chữ khiến càng đọc càng thấy hấp dẫn”.