Có người bạn thân công tác ở xa về thăm quê, tôi cùng các bạn thời học trung học phổ thông đưa bạn ra một quán nhỏ bên đồi cọ dầu uống nước để hàn huyên tâm sự. Từ đây nhìn ra, trước tầm mắt là cánh rừng cọ dầu phủ kín những triền đồi; chúng tôi vừa lai rai, vừa ôn lại kỷ niệm thời hoa niên gắn bó với những đồi sim, mua trơ trọi sau chiến tranh mà phải trải qua bao năm tháng giờ đây mới xanh lại cánh rừng nhờ sự kiên trì nhẫn nại, chăm chút của bao người.
Người ta nói Đông Hà có nét duyên thầm nhờ có con sông Hiếu chảy vắt qua giữa lòng thành phố, điều đó tôi đã viết trong bút ký “Dòng sông ký ức” (Tựa đề tập sách cùng tên, Nhà xuất bản Văn học- 2012); nhưng còn một nét riêng nữa mà ít có thành phố nào có, đó là rừng trong phố. Bây giờ đi qua đường Hùng Vương nối dài, hiển hiện trong phố là cánh rừng cọ dầu hàng chục héc ta làm xanh lại một khoảng trời, ít ai nghĩ có được như thế là nhờ bàn tay ươm trồng, chăm chút của thế hệ chúng tôi, để bây giờ có cánh rừng chạy hút tầm mắt trong phố mới Đông Hà.
Khởi nguyên việc trồng rừng cọ dầu là chủ trương của tỉnh với dự tính là vừa phủ màu xanh trên những ngọn đồi trơ trọi sau chiến tranh, vừa có nguồn nguyên liệu cho dự án nhà máy chế biến dầu cọ về sau. Thực hiện chủ trương này, một cánh rừng cọ dầu được trồng lên với bàn tay ươm trồng của những công nhân lâm nghiệp, trong đó có công sức của các thế hệ học sinh Trường cấp 3 Đông Hà (nay là Trường THPT Đông Hà) những năm tám mươi của thế kỷ hai mươi. Số là hồi đó Bộ Giáo dục có chủ trương rèn luyện tinh thần lao động của học sinh, vì thế mỗi tuần nhà trường tổ chức một buổi lao động, thường gọi là lao động xã hội chủ nghĩa, mỗi năm có một đợt đi lao động dài ngày ở địa phương, như hồi đó chúng tôi đi lao động đào đắp mương thuỷ lợi ở Cam Tuyền, Cam Lộ; có năm thì đi lấy đót ở trên rừng về ủng hộ cho các cơ sở làm chổi để bán ra thị trường, đó còn là mặt hàng xuất khẩu qua các nước Đông Âu. Riêng buổi lao động hàng tuần, chúng tôi thường đi chăm sóc rừng cây cọ dầu ở quả đồi phía tây nam của trường.
Vì thương và lo cho lũ học trò tinh nghịch, hiếu động nên thầy Nguyễn Công, chủ nhiệm lớp chúng tôi trước mỗi buổi lao động đều đi tiền trạm, khảo sát khu vực đất được giao để đào hố, bỏ phân xanh quanh gốc cây cọ dầu. Biết trên đồi còn nhiều bom đạn còn sót lại sau chiến tranh, thầy Công dặn chúng tôi khi đào hố phải canh chừng bom đạn và phải phân tán lực lượng, đừng đứng tập trung một chỗ để đề phòng rủi ro. Tinh thần được thầy quán triệt là lao động phải có kỷ luật, kỹ thuật và năng suất cao; phải chú ý đến từng nhát cuốc khi đào hố, nếu gặp vật cứng nghi bom, đạn thì phải dừng ngay quan sát, nhờ người xử lý rồi mới làm tiếp. Vì quá vô tư, chúng tôi vừa làm, thỉnh thoảng còn giả tiếng đạn nổ và làm động tác ngã lăn quay làm mấy bạn gái cùng lớp một phen hú vía, mặt xanh như tàu lá. Đào hố xong, chúng tôi lấy liềm đi bứt lá cây sim, mua bỏ xuống hố xung quanh cây cọ rồi lấp đất kín, để cây hoai mục theo thời gian thành nguồn phân hữu cơ nuôi cây, chứ hồi đó làm gì có phân công nghiệp như bây giờ để bón cho cây. Làm xong, chúng tôi đua nhau chạy nhảy trên đồi tìm những quả sim tím chín mọng, những quả muồng màu đen nhánh ngọt lịm cho vào miệng nhai ngon lành, môi miệng đứa nào đứa nấy tím ngắt. Kết thúc mỗi buổi lao động, thầy chủ nhiệm nhận xét về chất lượng buổi lao động, có lẽ điều làm thầy an lòng nhất là không xảy ra sự cố đào trúng quả bom mìn nào, đảm bảo an toàn nên biểu dương toàn lớp rồi thầy trò mặt mày hớn hở ra về, bỏ lại phía sau cánh rừng cọ dầu tĩnh lặng với những mảnh bom đạn mà chúng tôi gặp phải được nhặt nhạnh chất lại thành từng đống.
Đã có rất nhiều buổi lao động như thế suốt ba năm học cấp 3, nhưng điều may mắn là lớp chúng tôi chưa bị tai nạn đáng tiếc nào. Chỉ duy có hôm đi lao động dài ngày ở Cam Tuyền, khi đào đắp đất làm kênh mương thuỷ lợi, một bạn ở lớp bên thấy một quả bom bi còn sót lại trong đất bật ra, nhanh như chớp bạn ấy nhặt và ném nó ra xa. Một tiếng nổ chát chúa vang lên làm cho hàng trăm học sinh đứng chết lặng. May mà quả bom bi nổ ở cự li xa không gây sát thương cho một ai cả. Tức khắc các thầy cô cho dừng lao động để quán triệt an toàn lao động, nhưng sau đó công việc vẫn tiếp tục như chưa hề có sự cố đã xảy ra. Có lẽ lứa chúng tôi đã trải qua những năm tháng chiến tranh, quen với tiếng súng đạn nên dạn dĩ đi nhiều, mặc dù thỉnh thoảng đây đó vẫn xảy ra những tiếng nổ sau chiến tranh làm chết và gây thương tật cho bao người; kể cả một số học sinh khi cuốc đất khai hoang cùng gia đình để trồng hoa màu kiếm cái ăn trong những năm tháng đất nước còn gặp khó khăn, bát cơm ăn còn độn với sắn khoai. Nương dưới sự nhọc nhằn của ông bà, cha mẹ, anh chị, chúng tôi rồi cũng lớn lên, học được con chữ để vào đời.
Đã thành thông lệ, hàng năm lớp học niên khoá 1980-1983 của chúng tôi đều tổ chức gặp mặt để ôn lại những kỷ niệm năm tháng đã đi qua, làm nồng ấm thêm tình thầy trò, bạn hữu. Mỗi lần gặp mặt, thầy Công lại bắt đầu theo dòng ký ức, trong đó không thể thiếu ký ức về những buổi lao động xã hội chủ nghĩa năm nào. Những lúc như thế, chúng tôi, một lứa học trò bên trời năm nào bây giờ đã “vào cầu” U 50 mà vẫn chọc ghẹo nhau đủ chuyện, như chuyện cặp này hồi đó hay để ý đến nhau; đứa kia hồi đó hoang nghịch nhất lớp; đứa nọ vào lớp quần còn ống xăn, ống thả lên trả bài, cả lớp cười mà bạn cứ đỏ mặt không biết chuyện gì...Thầy chủ nhiệm khen lứa học trò chúng tôi là “thế hệ vàng”, lao động cũng giỏi mà học cũng chăm, lớp có hơn ba mươi thành viên mà thi đỗ vào đại học, cao đẳng, trung cấp chuyên nghiệp hơn hai phần ba. Mà cũng phong phú thật, lớp tôi ngày ấy bây giờ có đứa học lên được học vị tiến sĩ, thạc sĩ, đứa trở thành kỹ sư, bác sĩ, giáo viên, công chức, doanh nhân, nhưng cũng có đứa lui về với công việc ruộng đồng hay chạy chợ mưu sinh...Nhưng chúng tôi về đây gặp mặt chỉ còn là tình bạn, tình thầy trò, bởi “Chẳng có ai tẻ nhạt ở trên đời/Mỗi số phận chứa một phần lịch sử” (A.Evtushenco).
Ngày ngày đi làm, tôi vẫn đi qua cánh rừng cọ dầu trong phố. Ngắm nhìn cánh rừng cọ chạy tít tắp, càng tiếc nuối tuổi học trò với bao kỷ niệm êm đềm đã qua đi không bao giờ trở lại. Rừng cọ dầu đã lên xanh, là lá phổi xanh của thành phố, là nơi cho những đôi lứa đến đây ngắm cảnh, chụp hình đồi cọ nằm bên những hồ nước trong veo. Nhưng đáng trách nhất là có những kẻ đã vô tâm “ăn sẵn vào quá khứ”, đem xe tới rừng cọ để đào bới, cẩu đi những cây cọ dầu đã có hàng chục năm tuổi để đưa về trồng ở những nơi mà họ đang kinh doanh. Họ có biết đâu để có những cánh rừng bạt ngàn như thế, thế hệ đi trước đã đổ bao mồ hôi, công sức, kể cả máu... để trồng nên. Ở bên quán chay Cọ Dầu, người quản lý đang ươm những cây cọ dầu non để trồng; thế mà tại sao có những người không chịu ươm lấy cây để trồng mà cứ làm theo kiểu ăn xổi ở thì, cứ “ăn sẵn” vào công sức của thế hệ đi trước.
Viết đến đây, tôi nhớ đến bài viết mới đây của nhà thơ Văn Công Hùng luận bàn về “lũ và lũ” ở Tây Nguyên: “Chúng ta đã phải đánh đổi khá nhiều từ sự phát triển nóng. Nhỡn tiền là sự tàn phá của thiên nhiên, sâu xa hơn là sự biến mất của văn hóa, thứ văn hóa lấy rừng làm điểm tựa, lấy môi trường thân thiện làm trọng tâm để cân bằng quan hệ người - người và người - rừng, tức là người và tự nhiên”.
Đã đến lúc chúng ta phải chung tay để bảo vệ những cánh rừng. Mà rừng ở đâu xa, nó ở ngay trong thành phố yêu dấu của mình.
