Xưa có kẻ đi qua chân núi, bỗng nghe sau lưng có tiếng người nói chuyện. Bèn ngoảnh lại thì không thấy ai. Tự cho là mình bị ảo giác hay thần hồn nát thần tính. Song hễ cứ quay đi thì lại nghe rõ ràng có tiếng người nói, mới để ý rình xem. Té ra mấy hòn đá đang bàn chuyện nước Tấn (một nước lớn ở Trung Quốc thời Xuân thu). Bấy giờ nước Tấn đang có loạn to, sắp mất. Những điều nghe được từ câu chuyện của mấy hòn đá kia, về sau quả nhiên thấy dần dần ứng nghiệm. Người đời sau gọi thứ ngôn ngữ ấy là “thạch ngôn” (lời nói của đá).

Tương truyền đá ở núi Thái Sơn cứ năm trăm năm lại thở dài một tiếng. Ấy là vào những lúc thiên hạ vô sự. Thiên hạ vô sự mà đá còn phải thở dài. Vậy gặp lúc thiên hạ hữu sự thì sao? Thì đá kia tất phải bật ra tiếng nói. Luận ngữ Tân thư kì này xin ghi lại một phần “thạch ngôn” ấy như sau:

1. Nếu con Sóc nổi tiếng bởi sự nhanh nhẹn của mình (nhanh như sóc), thì con Rùa cũng nổi tiếng bởi sự chậm chạp của nó (chậm như rùa). Nhanh và chậm - hai chuyện đời ngược nhau. Nhưng tiếng tăm lưu truyền từ đời này sang đời khác (của cả Sóc lẫn Rùa) thì không hơn kém nhau mấy tý.

Bậc trí giả bàn đến chuyện ấy, tỉnh bơ bảo: Nhanh như sóc thì nhiều người đã từng theo kịp. Nhưng chậm như rùa thì không phải ai cũng theo được. Triết lý chậm ấy của con Rùa té ra rất đơn giản. Đó là: “chẳng việc gì phải vội vàng”.

2. Nếu con Rận nổi tiếng bởi sự khôn ngoan của mình (khôn như rận), thì con Bò cũng nổi tiếng bởi sự ngu dại của nó (dại như bò). Khôn và dại - hai việc đời ngược nhau. Nhưng tiếng tăm lưu truyền từ đời này sang đời khác (của cả Rận lẫn Bò) thì cũng không hơn kém nhau mấy tý.

Bậc trí giả bàn đến việc ấy, trầm ngâm bảo: Khôn như rận thì nhiều người đã từng theo kịp. Nhưng dại như bò thì không phải ai cũng theo được. Triết lý dại ấy của con Bò té ra cũng rất đơn giản. Đó là: “chẳng việc gì phải hơn ai”.

3. Nếu Tiên nổi tiếng bởi sự xinh đẹp của mình (đẹp như tiên), thì Ma cũng nổi tiếng bởi sự xấu xí của nó (xấu như ma). Đẹp và xấu - hai trò đời ngược nhau. Nhưng tiếng tăm lưu truyền từ đời này sang đời khác (của cả Tiên lẫn Ma) thì cũng không hơn kém nhau mấy tý.

Bậc trí giả bàn đến trò ấy, chán nản bảo: Đẹp như tiên thì nhiều người đã từng theo kịp. Nhưng xấu như ma thì không phải ai cũng theo được. Triết lý xấu ấy của Ma té ra cũng rất đơn giản. Đó là: “chẳng việc gì phải giả tạo”.

4. Nếu Bụt nổi tiếng bởi sự hiền từ của mình (hiền như Bụt), thì con Cọp cũng nổi tiếng bởi sự dữ tợn của nó (dữ như cọp). Hiền và dữ - hai thói đời ngược nhau. Nhưng tiếng tăm lưu truyền từ đời này sang đời khác (của cả Bụt lẫn Cọp) thì cũng không hơn kém nhau mấy tý.

Bậc trí giả bàn đến thói ấy, nhăn nhó bảo: Hiền như Bụt thì nhiều người đã từng theo kịp. Nhưng dữ như cọp thì không phải ai cũng theo được. Triết lý dữ ấy của con Cọp té ra cũng rất đơn giản. Đó là: “chẳng việc gì phải làm bộ”.

5. Ông Mỗ, người nước Vệ là một bậc đại trí. Lúc thiên hạ thái bình, biết đem tài năng ra giúp nước, có nhiều công đức, được mọi người ca ngợi. Nhưng đến lúc thiên hạ sinh chuyện nhiễu nhương, không biết lối mà ẩn nhẫn để giữ trọn thanh danh. Lại cố đem sự ngay thẳng, trong sạch của mình ra tranh đấu, một lòng chèo chống cứu rỗi thiên hạ, không sợ bị tiểu nhân làm hại. Giả sử nhỡ tranh đấu không thành, rốt cuộc thân không giữ được, danh bị xuyên tạc, con cháu bị làm nhục... Thế có phải là đại ngu không?

Bậc trí giả bàn đến sự ấy, từ tốn bảo: Thế mà bảo không ngu thì ai mà tin được. Một nghìn cái trí cũng không át nổi một cái ngu như thế. Nhưng trí như Mỗ thì nhiều người đã từng theo kịp. Còn ngu như Mỗ thì không phải ai cũng theo được. Triết lý ngu ấy của Mỗ té ra cũng rất đơn giản. Đó là: “chẳng việc gì phải lưu danh lâu”.

6. Ông Ngô, người nước Kinh (một tên khác của nước Sở) là một bậc đại dũng. Lúc thiên hạ loạn lạc, biết đem cái dũng của mình ra, dẫn dắt mọi người cùng xông pha tên đạn để lập công lao. Nhưng đến khi công thành danh toại, lại gặp phải cái thời thiên hạ đảo điên, thì lập tức xếp cái dũng vào một chỗ, cố ẩn nhẫn để giữ cho nguyên vẹn thanh danh của mình. Cam tâm chịu khuất dưới tiểu nhân, cốt sao cho thân mình, vợ con, cháu chắt được yên ổn thì thôi. Danh dự, tính mạng của những kẻ khác đành phải hy sinh, không thì cũng nhắm mắt làm ngơ. Dẫu đó là những người từng vào sinh ra tử với mình. Thế có phải là đại hèn không?

Bậc trí giả bàn đến người ấy, buồn bã bảo: Thế mà bảo không hèn thì ai mà tin được. Một vạn cái dũng cũng không chữa được một cái hèn như thế. Nhưng dũng như Ngô thì nhiều người đã từng theo kịp. Còn hèn như Ngô thì không phải ai cũng theo được. Triết lý hèn ấy của Ngô té ra cũng rất đơn giản. Đó là: “chẳng việc gì phải tử tế mãi”.

“Thạch ngôn” này gồm tất cả sáu đoạn như trên gọi là “lục ngôn”. Trong đó dành bốn đoạn nói chuyện vật, chỉ có hai đoạn nói chuyện người. Cuối cùng còn một câu “kết” lửng lơ như sau: “Phàm ở đời, cái nhiều người đã từng theo kịp, không hấp dẫn bằng cái không phải ai cũng theo được. Đó là phúc, hay là họa của thiên hạ thì... không phải lúc nào cũng có thể nhận ra”.

Ăn cơm nhà... (32)