Vào đầu năm 1976, chúng tôi (Emily Schultz và Robert Lavenda) đi đến miền bắc Cameroon ở miền tây châu Phi để nghiên cứu về quan hệ xã hội ở thị trấn Guider, nơi chúng tôi thuê một căn nhà nhỏ để ở. Trong những tuần đầu tiên sống ở đó, chúng tôi thích dùng những buổi chiều tối ấm áp của mùa khô để đọc sách và viết lách trong ánh sáng rực rỡ của ngọn đèn điện sáng nhất trong ngôi nhà, ngọn đèn chiếu sáng cả một mái hiên rộng trống trải. Tuy nhiên, sau một thời gian ngắn, những cơn mưa bắt đầu và cùng với chúng xuất hiện từng đàn mối có cánh. Những con côn trùng chậm chạp có cái bụng mập mạp dài 2 inch này bị thu hút bởi ánh đèn ngoài mái hiên, và chẳng bao lâu chúng tôi thấy mình phải dùng nhiều thì giờ để đập mối hơn là để đọc và viết. Vào một buổi chiều nọ, trong một cơn tuyệt vọng, chúng tôi lấy những tờ báo Newsweek cũ cuộn tròn lại và bắt đầu một cuộc tấn công toàn diện, cương quyết loại trừ từng con mối ra khỏi mái hiên nhà.

            Tiền thuê căn nhà này bao gồm cả khoản tiền trả cho một người gác đêm. Khi chúng tôi tung ra cuộc tấn công vào các con mối, người gác đêm  bất thình lình xuất hiện bên cạnh mái hiên, tay cầm một cái lon rỗng không. Khi anh ấy hỏi xin lấy những con côn trùng chúng tôi vừa giết chết, chúng tôi hơi sửng sốt nhưng đã niềm nở bảo anh ấy cứ tự nhiên. Anh ấy bước vào mái hiên, nhanh chóng thu nhặt xác những con đã rơi xuống đất, và rồi cùng chúng tôi đuổi theo những con mối còn đang bay. Mặc dù chúng tôi đã trở nên thiện nghệ trong việc dùng các tờ báo cũ cuộn tròn để đập những con côn trùng này, tài nghệ của chúng tôi trở nên lu mờ bên cạnh sự khéo léo của anh gác đêm. Anh ấy chỉ dùng tay để chụp lấy các con mối đang bay trong không khí, bóp nhẹ vào chúng rồi bỏ chúng vào cái lon lúc ấy đang đầy lên một cách nhanh chóng. Ba người chúng tôi đã bắt được hết những con côn trùng bay trong không khí sau khoảng mười phút. Chúng tôi đưa những con mối bắt được cho người gác đêm  và anh ấy nhận lấy một cách lịch sự. Sau đó anh ấy trở về vị trí gác của mình và chúng tôi trở về với những cuốn sách của chúng tôi.

            Chiều tối hôm sau, chẳng bao lâu sau khi chúng tôi ra ngồi ở chỗ thường ngồi ngoài hiên, người gác đêm xuất hiện ở bực thềm  mang theo một cái khay trên có hai cái đĩa đậy kín. Anh ấy giải thích rằng vợ anh ấy đã nấu một món ăn cho chúng tôi để đáp lại việc chúng tôi giúp anh ấy  bắt các con mối. Chúng tôi nhận món ăn và cẩn thận mở hai cái nắp đậy ra. Một đĩa thì đựng nyin, một loại bột nhồi đặc làm bằng lúa miến đỏ, món ăn chính của dân địa phương. Đĩa kia đựng một thứ gì sền sệt có màu muối tiêu chen lẫn những chấm luốm  đuốm  mà chúng tôi đã nhanh chóng suy đoán đó là món ăn làm từ các con mối bị giết đêm trước.

            Người gác đêm đứng chờ ở chân bực thềm  với một nụ cười chờ đợi trên mặt. Rõ ràng là anh ấy định chờ cho đến khi chúng tôi nếm  món quà anh ấy đem lại rồi mới chịu đi. Chúng tôi nhìn nhau. Trước đó chúng tôi chưa bao giờ ăn côn trùng hay xem chúng là món có thể ăn được trong chế độ ăn uống của giới trung lưu ở Bắc Mỹ mà chúng tôi đã quen thuộc. Chắc chắn là những "cao lương mỹ vị" như kiến bọc sôcôla cũng có, nhưng đa số người ở Bắc Mỹ cho đó là những món ăn chỉ dành cho những kẻ lập dị. Tuy vậy, chúng tôi đã hiểu rằng không nên làm sỉ nhục người gác đêm và vợ anh ấy, những người đã rất hào phóng đối với chúng tôi. Qua chương trình học ở nhà trường, chúng tôi đã biết rằng côn trùng là món ăn ưa thích ở nhiều xã hội và đây là một loại thức ăn vô hại. Thấy người gác đêm vẫn còn đứng chờ ở đó, mỉm cười chờ xem chúng tôi sẽ làm gì, chúng tôi thò tay vào đĩa  nyiri lấy một miếng nhỏ. Rồi chúng tôi dùng miếng  nyiri này để xúc lên một chút patê mối, bỏ cả vào miệng nhai và nuốt. Người gác đêm  cười tươi, chúc chúng tôi ngủ ngon và trở về vị trí đứng gác. Chúng tôi nhìn nhau ngạc nhiên thú vị. Món bột lúa miến có một vị hăng hăng dễ chịu, còn món patê mối thì có một vị dìu dịu, tựa như thịt gà, chẳng hề khó chịu tí nào. Về sau chúng tôi viết thư cho gia đình kể lại kinh nghiệm này, và trong thư trả lời của họ, họ cho biết đã kể câu chuyện này cho một người bạn là một nhà nghiên cứu  kinh tế gia đình. Người bạn này chẳng hề bày tỏ một sự ngạc nhiên  nào cả. Cô ấy chỉ nhận xét rằng  mối là một nguồn protein tốt và sạch.

NHÂN HỌC LÀ GÌ ?

            Một số yếu tố chủ yếu của ngành nhân học có thể tìm thấy trong giai thoại kể trên.  Các nhà nhân học muốn tìm hiểu càng nhiều nếp sống khác nhau của con người càng tốt. Dù đối tượng tìm hiểu của họ là những thành viên trong chính xã hội của họ, hay những người sống ở một lục địa khác, hoặc phải được dựng lại từ vết tích của cuộc sống cách đây hàng trăm hay hàng ngàn năm, nhà nhân học đôi khi gặp phải những tập tục làm họ ngỡ ngàng. Tuy nhiên, khi đã chấp nhận sự rủi ro của việc  hiểu biết kỹ hơn những nếp sống như thế, họ thường được đền bù bằng sự thú vị khi khám phá ra  những điều quen thuộc. Sự ngạc nhiên do thấy cái xa lạ biến thành cái quen thuộc--cũng như cái quen thuộc biến thành cái xa lạ--là điều mà các nhà nhân học chờ đợi sẽ xảy ra và đây là một trong những cái thú thật sự của ngành học. Trong cuốn sách này, chúng ta sẽ cùng chia xẻ những khía cạnh khác nhau  trong kinh nghiệm của ngành học với hy vọng rằng các bạn cũng sẽ tìm thấy được sự thú vị, tri thức, và tự khám phá ra mình bằng việc tham gia vào cái xa lạ.

            Nhân học có thể được định nghĩa là một ngành học về bản chất con người, xã hội con người, và quá khứ con người (xem Greenwood và Stini 1977). Đây là một ngành học có mục đích miêu tả thế nào là con người theo một nghĩa rộng nhất có thể có được.

            Nhà nhân học không phải là người duy nhất tập trung sự chú ý của mình vào con người và những sản phẩm do con người tạo ra. Sinh vật học về con người, văn học, nghệ thuật, sử học, ngôn ngữ học, xã hội học, chính trị học, kinh tế học - tất cả những ngành học thuật này và nhiều ngành khác - đều tập trung vào khía cạnh này hay khía cạnh khác của đời sống con người. Nhân học là ngành học độc đáo ở chỗ nó sử dụng những khám phá của các ngành khoa học kia và cố gắng kết hợp chúng với những dữ kiện riêng của mình để tìm hiểu  xem  các yếu tố sinh vật, kinh tế, chính trị, tôn giáo, và thân tộc đã tác động với nhau như thế nào để tạo nên đời sống con người như chúng ta thấy. Điều đó có nghĩa là nhân học là một ngành học toàn diện (holistic); toàn diện là một đặc điểm  trung tâm của quan điểm nhân học.

            Việc khái quát hóa về bản chất con người, xã hội con người, và quá khứ con người đòi hỏi cứ liệu từ nhiều xã hội khác nhau, càng nhiều càng tốt. Như thế, ngoài tính chất toàn diện, nhân học còn là một khoa học đối chiếu. Ví dụ, sẽ thiếu sót nếu chỉ quan sát xã hội của chính chúng ta và thấy rằng chúng ta không ăn côn trùng rồi kết luận rằng loài người không ăn côn trùng. Khi so sánh chế độ ăn uống của con người trong nhiều xã hội khác nhau, chúng ta thấy rằng ăn côn trùng là điều rất thông thường và nếu người Bắc Mỹ không ăn côn trùng  thì đó chẳng qua chỉ là một tập quán ăn uống riêng của xã hội chúng ta mà thôi.

            Các nhà nhân học cố gắng đưa ra những khái quát hóa có giá trị qua thời gian và không gian về câu hỏi thế nào là con người. Phạm vi so sánh bao gồm tất cả xã hội loài người và mọi thời kỳ lịch sử của con người, từ khi xuất hiện loài linh trưởng giống người cách đây khoảng năm triệu năm cho đến hiện nay. Vì lý do này, nhân học cũng quan tâm đến quá trình tiến hóa sinh vật học của loài người qua thời gian, bao gồm việc nghiên cứu về nguồn gốc con người và các loại gen và di truyền trong các cộng đồng dân cư hiện nay.

            Nếu tiến hóa được hiểu theo nghĩa rộng là sự thay đổi qua thời gian thì xã hội và văn hóa của con người cũng có thể được hiểu là đã tiến hóa từ thời kỳ tiền sử đến nay. Một trong nhũng đóng góp quan trọng nhất của nhân học vào việc nghiên cứu sự tiến hóa của nhân loại là nó đã nhấn mạnh đến những dị biệt quan trọng phân chia giữa tiến hóa sinh vật (liên quan đến những đặc tính và hành vi được truyền qua gen) với tiến hóa văn hóa (liên quan đến những quan niệm và hành vi không được truyền qua gen mà dược truyền qua việc dạy và học). Những chương sau sẽ thảo luận chi tiết hơn về sự khác nhau giữa hai phương thức tiến hóa này; tuy nhiên, chúng tôi muốn nêu lên ở đây rằng loài người, xã hội loài người, và văn hóa loài người tất cả đều thay đổi với thời gian. Vì các nhà nhân học quan tâm đến việc ghi giữ và giải thích những thay đổi này, quan điểm  nhân học trong cốt lõi là một quan điểm tiến hóa.

KHÁI NIỆM VĂN HÓA

            Một  hệ quả của tiến hóa có tác động sâu xa nhất đến bản chất con người và xã hội con người là sự xuất hiện của văn hóa. Văn hóa có thể được định nghĩa là tập hợp những hành vi và quan niệm mà con người học hỏi được với tư cách là thành viên của xã hội. Con người dùng văn hóa để thích ứng với thế giới mà trong đó họ đang sống và để thay đổi nó.

            Văn hóa làm cho chúng ta trở nên độc đáo trong thế giới sinh vật. Con người tùy thuộc nhiều hơn bất cứ loài động vật nào khác vào việc học hỏi để sinh tồn bởi vì chúng ta không có những bản năng tự động bảo vệ chúng ta cũng như tìm thức ăn và chỗ trú ngụ cho chúng ta. Thay vì vậy, chúng ta lại dùng bộ não lớn và phức tạp của mình để học từ những thành viên khác của xã hội những điều cần biết để sinh tồn. Quá trình dạy và học này là trọng tâm chính của thời thơ ấu. Đối với con người, thời kỳ này dài hơn đối với bất kỳ loài động vật nào khác.

            Trong  nhân học, khái niệm văn hóa là khái niệm trung tâm dùng để giải thích tại sao con người là như chúng ta thấy và tại sao họ làm những điều họ đang làm. Các nhà nhân học đã cho thấy rằng sở dĩ những thành viên của một nhóm xã hội cư xử theo một cách nhất định nào đó là bởi vì họ đã học cư xử theo cách đó, chứ không phải vì hành vi của họ đã được chương trình hóa bởi các gen trong người họ. Thông thường người Bắc Mỹ không ăn côn trùng, nhưng hành vi này không phải là kết quả của một sự chương trình hóa các gen. Đúng ra là người Bắc Mỹ đã học xếp loại côn trùng vào thứ "không ăn được" và tránh ăn chúng. Như chính bản thân chúng tôi đã khám phá ra, người Bắc My có thể ăn côn trùng  mà không bị một tác hại nào cả. Như vậy, sự khác nhau này về hành vi xã hội có thể được giải thích bằng những yếu tố văn hóa hơn là bằng những yếu tố sinh vật học.

            Điều lý thú là các nhà nhân học đã có thể chỉ ra một cách rõ ràng sức mạnh của văn hóa bởi vì họ cũng hiểu biết về sinh vật học. Những học giả được đào tạo trong cả hai lĩnh vực, và đây là truyền thống của nhiều chương trình dạy nhân học ở Bắc Mỹ, vừa  hiểu biết về hoạt động của gen và cơ thể sinh vật vừa có những thông tin đối chiếu về nhiều xã hội loài người khác nhau. Kết quả là họ thực tế hơn trong việc thẩm định sự đóng góp của những yếu tố sinh vật và yếu tố văn hóa vào sự định hình một hành vi nhất định nào đó của con người. Thật vậy, đa số các nhà nhân học không chấp nhận những giải thích nào bắt buộc họ phải chọn lựa giữa nguyên nhân sinh vật và nguyên nhân văn hóa. Thay vì vậy, họ nhấn mạnh rằng con người là một chủng loài sinh vật-văn hóa (biocultural).

Kết cấu sinh vật do gen kiểm soát  bao gồm bộ não, hệ thần kinh, và cấu tạo cơ thể làm cho chúng ta trở thành loài sinh vật có thể sáng tạo văn hóa và sử dụng văn hóa. Không có những tính chất thiên bẩm này, văn hóa như cái chúng ta biết sẽ không hiện hữu được. Đồng thời, sự sinh tồn của chúng ta với tính cách là những cơ thể sinh vật lại tùy thuộc vào những truyền thống văn hóa học hỏi được; những truyền thống này giúp chúng ta tìm thức ăn, chỗ ở và người bạn đời cũng như dạy chúng ta cách nuôi nấng con cái. Sở dĩ như vậy là vì những yếu tố sinh vật bẩm sinh dù phong phú cũng không cung cấp được cho chúng ta những bản năng khả dĩ tự lo liệu các nhu cầu sinh tồn này. Cấu tạo sinh học của con người làm cho văn hóa có thể có được; văn hóa của con người làm cho sự tồn tại về mặt sinh học của con người có thể có được.

            Các nhà nhân học đôi khi phân biệt giữa Culture (với chữ C  viết hoa) và cultures (dùng ở số nhiều với chữ c viết thường). Văn hóa viết hoa được xem là một thuộc tính của nhân loại nói chung--đó là khả năng học hỏi và sáng tạo ra những hành vi và quan niệm để chủng loài có thể tồn tại được như những cơ thể sinh học. Ngược lại, văn hóa viết thường là những truyền thống khác nhau bao gồm những hành vi và quan niệm mà những tập thể người học hỏi được vì họ là thành viên của những xã hội đó. Mỗi truyền thống có thể được gọi là một nền văn hóa riêng, mặc dù biên giới ngăn cách một nền văn hóa này với một nền văn hóa khác thường không dễ xác định.

            Mặc dù có thể nói rằng nhân loại nói chung có Văn hóa viết hoa như là một thuộc tính cơ bản, các nhà nhân học và những người khác chỉ tiếp cận được những nền văn hóa cụ thể. Thông thường, nhà nhân học thu thập thông tin về một nền văn hóa nào đó bằng cách tiếp xúc trực tiếp với nền văn hóa đó.  Dù sống với một nhóm  Fulbe ở bắc Cameroon, khai quật một di chỉ Aztec cổ ở Mexico, hay nghiên cứu sự khác nhau giữa lời nói của nam và nữ ở Alabama, nhà nhân học phải thoát khỏi những quan điểm  mà mình đã quen thuộc. Những  nhà nhân học nghiên cứu loài hắc tinh-tinh hay gôrila trong rừng hoặc tìm cách dựng lại nếp sống của tổ tiên hóa thạch của con người hiện đại và của loài vượn người là những người đã mở rộng biên giới sự hiểu biết của chúng ta về câu hỏi thế nào là con người.

Kết quả công trình nghiên cứu của họ, như các chương sau sẽ minh họa, thường xuyên đòi hỏi chúng ta phải đánh giá lại những ý niệm thông thường của chúng ta về vấn đề chúng ta là ai. Kinh nghiệm "thực địa" là một phần trung tâm của nhân học hiện đại và đã góp phần quan trọng vào quan điểm  học thuật của ngành. Mọi nghiên cứu nhân học đều quay trở về những kinh nghiệm thuộc về tinh thần, tình cảm, và vật chất của những ngày tháng tiếp xúc trực tiếp với một thế giới thường là xa lạ.

MỘT BỘ MÔN LIÊN NGÀNH

            Vì mục đích của nhân học là miêu tả thế nào là con người, nội dung của ngành học này hết sức đa dạng. Tại bất cứ cuộc họp thường niên nào của Hội Nhân học Mỹ (American Anthropological Association) (hội chuyên nghiệp quy tụ đa số các nhà nhân học), bạn sẽ thấy có các báo cáo khoa học về những  chủ đề như kích thước và hình dạng răng của loài linh trưởng hóa thạch được giả định là tổ tiên của con người hiện đại, các dạng thức hôn nhân và ly dị ở châu Âu, những yếu tố sinh học và xã hội liên quan đến bệnh AIDS ở thế giới thứ ba,hoạt động sản xuất lương thực cổ truyền ở châu Phi, và nghề làm chiếu ở Polynesia. Do tính đa dạng về nội dung học thuật, nhân học khó được xếp vừa vặn vào trong bảng phân loại chuẩn các ngành học thuật. Ngành học này thường được liệt kê là một ngành khoa học xã hội, nhưng nó cũng vươn tới các khoa học tự nhiên và nhân văn nữa.

Nhân học hình thể (Nhân học sinh vật)

            Chuyên ngành đầu tiên và sớm nhất trong bộ môn nhân học được gọi là nhân học hình thể (nhân học sinh vật). Vấn đề quan tâm chính của các nhà nhân học hình thể là con người với tư cách là một cơ thể sinh vật. Mục đích của họ là khám phá ra những điểm tương đồng và dị biệt giữa con người và các loài động vật khác.

            Vào thế kỷ 19, khi nhân học phát triển thành một ngành học thuật, nhân học hình thể phát triển mạnh. Sự quan tâm đến lãnh vực này là một sản phẩm phụ của nhiều thế kỷ thám hiểm các nơi trên thế giới. Người Tây Âu lúc đó đã chứng kiến sự đa dạng hết sức phong phú về ngoại hình của các dân tộc trên khắp thế giới và đã từ lâu cố gắng tìm một ý nghĩa cho những dị biệt này. Các nhà nhân học hình thể đã sáng chế ra một số kỹ thuật tinh vi để đo những đặc điểm nhân dạng của các cộng đồng cư dân khác nhau, bao gồm màu da, loại tóc, hình dạng cơ thể, vân vân. Mục đích của họ là tìm những chứng cứ khoa học khả dĩ cho phép họ sắp xếp tất cả các dân tộc trên thế giới vào những loại hình dứt khoát và rõ ràng dựa trên các đặc tính sinh học. Những loại hình như thế được gọi là chủng tộc, và nhiều nhà nhân học hình thể tin rằng họ sẽ tìm ra được những tiêu chí dứt khoát rõ ràng để phân loại chủng tộc nếu họ có thể đo lường được một số lượng lớn người từ nhiều nơi khác nhau trên thế giới.

            Dĩ nhiên, những nghiên cứu đầu tiên này trong chuyên ngành nhân học hình thể không diễn ra trong một môi trường xã hội và lịch sử trống không. Những dân tộc mà các nhà nhân học hình thể tìm cách phân chia thành các chủng tộc phần lớn là những dân tộc ngoài châu Âu, những dân tộc đang càng lúc càng rơi vào sự thống trị về chính trị và kinh tế của những xã hội tư bản Âu Mỹ đang bành trướng. Những dân tộc này khác với người châu Âu "da trắng" không những do màu da sậm hơn của họ mà còn do ngôn ngữ và phong tục xa lạ của họ, và trong phần lớn các trường hợp, do họ có một nền kỹ thuật không thể sánh với sức mạnh của phương Tây đã công nghiệp hóa.

Kết quả là chủng tộc được coi là yếu tố quyết định chẳng những cho nhân dạng bề ngoài của một tập thể người mà còn cho đặc điểm trí tuệ và tinh thần của họ nữa. Các chủng tộc đã được phân chia thứ bậc dựa trên những đặc điểm này. Chẳng có gì đáng ngạc nhiên khi người châu Âu và Bắc Mỹ "da trắng" được xem là thượng đẳng, còn các chủng tộc khác thì thấp kém hơn và thuộc nhiều cấp độ khác nhau. Như thế, các nhà nhân học hình thể của thời kỳ đầu đã giúp vào việc phát triển những lý thuyết có thể dùng để biện minh cho chủ nghĩa phân biệt chủng tộc: sự áp bức có hệ thống những thành viên của một hoặc nhiều "chủng tộc" mà sự xác định lại mang tính chất xã hội, bởi một "chủng tộc" khác mà sự xác định cũng mang tính chất xã hội ; sự áp bức này được biện hộ bằng một giả định về tính ưu việt vốn có về mặt sinh học của những người cai trị và  giả định về sự thấp kém vốn có về mặt sinh học của những người nằm dưới sự cai trị của họ.

            Kỹ thuật nghiên cứu của chuyên ngành nhân học hình thể đã được cải thiện qua thời gian. Các nhà nhân học hình thể đã đo đạc được nhiều đặc điểm  bên trong của cơ thể như loại máu chẳng hạn và họ dùng những dữ kiện mới để bổ sung vào những hiểu biết đã có. Họ đã có được một lượng thông tin lớn về sự đa dạng của cơ thể con người; tuy nhiên, họ đã nhận ra rằng những đặc điểm bên ngoài như màu da chẳng hạn, thường được dùng để phân biệt các chủng tộc, lại không có một tương quan chặt chẽ với những đặc điểm sinh học khác của cơ thể. Sự hiểu biết của họ về các thuộc tính sinh học của các cư dân càng nhiều bao nhiêu thì họ càng thấy rằng không hề tồn tại những chủng tộc với một số thuộc tính sinh học chỉ riêng cho chính chúng nó.

            Đến đầu thế kỷ thứ 20, một số nhà nhân học và sinh vật học đã kết luận rằng khái niệm "chủng tộc" không phản ánh được sự thực của tự nhiên; thay vì vậy, nó là một nhãn hiệu văn hóa do con người tạo ra để phân chia nhân loại ra thành từng nhóm khác nhau. Chẳng hạn, những nhà nhân học như Frank Boas, người đã thành lập khoa nhân học đầu tiên ở Hoa kỳ vào đầu thập niên 1900, từ lâu đã thấy khó chịu với những phân loại chủng tộc trong nhân học. Boas và sinh viên của ông đã dành nhiều công sức để vạch trần những định kiến chủng tộc, vận dụng kiến thức cả về sinh vật học lẫn văn hóa. Khi ngành nhân học phát triển, sinh viên ở Hoa kỳ được đào tạo cả về lãnh vực sinh vật học lẫn lãnh vực văn hóa để được trang bị một công cụ chống lại những định kiến chủng tộc và dân tộc.

            Bác bỏ lối suy nghĩ mang màu sắc chủng tộc của thế kỷ 19, nhiều nhà nhân học hiện đại chuyên nghiên cứu sinh học của con người thích tự gọi mình là nhà nhân học sinh vật. Họ không nghiên cứu "chủng tộc" nữa và thay vào đó họ quan tâm đến những dạng thức dị biệt trong loài người nói chung. Có người truy tìm nhửng tương đồng và dị biệt về mặt hóa học trong hệ thống miễn nhiễm của con người, một xu hướng gần đây đã dẫn đến việc tích cực chống lại bệnh AIDS. Có người nghiên cứu mối tương quan giữa dinh dưỡng và sự phát triển của cơ thể. Thuộc chuyên ngành này còn có những nhà linh trưởng học, những người chuyên nghiên cứu các động vật có họ hàng gần nhất với con người, cũng như có những mhà cổ nhân học, những người tìm tòi dưới mặt đất để kiếm xương và răng hóa thạch của tổ tiên xa xưa nhất của chúng ta. Bằng cách so sánh người hiện đại với các quần thể động vật còn tồn tại hay đã tuyệt chủng, nhà nhân học sinh vật có thể làm sáng tỏ nguyên nhân của sự tương đồng và dị biệt giữa con người và các hình thức sự sống khác.

            Dù họ nghiên cứu về sinh học của con người, các loài linh trưởng, hay xương hóa thạch của tổ tiên chúng ta, các nhà nhân học sinh vật đã vay mượn và phát triển các phương pháp và lý thuyết của các khoa học tự nhiên - chủ yếu là sinh vật học, hóa học và địa chất học. Điều làm cho các nhà nhân học sinh vật khác với những đồng nghiệp ngoài ngành của họ là quan điểm toàn diện, đối chiếu và tiến hóa mà họ đã nhận được từ chương trình học của họ. Quan điểm đó nhắc nhở họ luôn luôn xem công việc của mình chỉ là một phần trong sự nghiên cứu toàn diện về bản chất con người, xã hội con người, và quá khứ con người.

Nhân học văn hóa

            Chuyên ngành thứ hai trong bộ môn nhân học là nhân học văn hóa, đôi khi còn được gọi là nhân học xã hội-văn hóa, nhân học xã hội, hay dân tộc học. Môt khi các nhà nhân học nhận ra rằng không thể dùng yếu tố sinh học hay chủng tộc để giải thích tại sao mọi người trên thế giới không mặc đồ giống nhau, không nói cùng một ngôn ngữ, không cầu nguyện cùng một thần, không phải ai cũng ăn côn trùng vào bữa ăn tối, họ biết rằng phải có một cái gì khác tạo nên những sự khác biệt này. Họ cho rằng "cái gì khác" này chính là văn hóa: tập hợp những hành vi và quan niệm mà con người học hỏi được với tư cách là thành viên của xã hội. Vì con người khắp mọi nơi dùng văn hóa để thích ứng với thế giới họ đang sống  và biến đổi nó, phạm vi của nhân học văn hóa rất là rộng.

            Các nhà nhân học văn hóa có khuynh hướng chuyên nghiên cứu một lãnh vực nào đó trong hoạt động văn hóa của con người. Có người nghiên cứu cách xã hội tổ chức thực hiện công việc tập thể trong các lãnh vực hoạt động như kinh tế, chính trị, tinh thần, v.v.... Lãnh vực nghiên cứu này của nhân học văn hóa rất gần với xã hội học và chính từ đây mà người ta xem nhân học là một ngành khoa học xã hội. Sự thật là xã hội học và nhân học đã được phát triển trong cùng một thời kỳ và có những vấn dề quan tâm giống nhau về tổ chức xã hội.

            Một yếu tố quan trọng đã phân biệt nhân học với xã hội học là sự quan tâm của nhân học đối với việc so sánh các hình thức khác nhau của đời sống xã hội loài người. Trong khung cảnh phân biệt chủng tộc của xã hội châu Âu và Bắc Mỹ vào thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20, có người đã xem xã hội học là ngành nghiên cứu xã hội công nghiệp "văn minh" và nhân học là ngành nghiên cứu tất cả các xã hội khác, gộp chung lại dưới nhãn hiệu xã hội "nguyên thủy." Nhưng các nhà nhân học hiện đại đã quan tâm nghiên cứu tất cả mọi xã hội loài người, và họ bác bỏ nhãn hiệu "văn minh" và "nguyên thủy" với cùng lý do mà họ đã bác bỏ từ ngữ "chủng tộc." Ngày nay, các nhà nhân học thực hiện việc nghiên cứu của mình trong khung cảnh đô thị cũng như nông thôn trên khắp thế giới và trong tất cả mọi xã hội, gồm cả xã hội của chính họ.

            Các nhà nhân học đã nhận thấy rằng nhiều xã hội bên ngoài phương Tây không có hệ thống thư lại, nhà thờ, hay trường học, nhưng họ vẫn tiến hành được một cách thành công mọi hoạt động xã hội vì họ đã phát triển định chế thân tộc, tự tổ chức thành các nhóm xã hội mà tất cả các thành viên đều được coi như "họ hàng" với nhau. Việc nghiên cứu thân tộc đã phát triển rất cao trong ngành nhân học và hiện nay vẫn còn là một trọng điểm nghiên cứu. Ngoài ra, các nhà nhân học đã miêu tả nhiều hình thức tổ chức xã hội không dựa trên thân tộc mà người ta có thể tìm thấy bên ngoài thế giới phương Tây. Những tổ chức này gồm các hội kín, các nhóm tập hợp theo tuổi, và nhiều hình thức tổ chức chính trị khác nhau.

            Các nhà nhân học văn hóa đã tìm hiểu các dạng thức đời sống vật chất tìm thấy trong nhiều nhóm cư dân khác nhau. Một trong những điều gây ấn tượng  nhất là mức độ dị biệt trên khắp thế giới về trang phục, nhà ở, công cụ cũng như kỹ thuật sản xuất lương thực và chế tạo vật dụng. Một số nhà nhân học đi sâu nghiên cứu kỹ thuật của các xã hội hoặc sự tiến hóa của kỹ thuật qua thời gian. Những nhà nghiên cứu quan tâm đến đời sống vật chất cũng đã miêu tả khung cảnh tự nhiên trong đó các nền kỹ thuật đã phát triển và đã phân tích sự tác động qua lại giữa kỹ thuật và môi trường.

            Những nhà nhân học nghiên cứu đối chiếu về ngôn ngữ, âm nhạc, múa, nghệ thuật, thi ca, triết lý, tôn giáo, hay lễ nghi có nhiều mối quan tâm học thuật giống với các chuyên gia trong các ngành mỹ thuật và khoa học nhân văn. Trong tất cả các lĩnh vực này, nghiên cứu về ngôn ngữ con người là một lãnh vực đặc biệt quan trọng trong nhân học văn hóa.

Nhân học ngôn ngữ

            Có lẽ nét văn hóa nổi bật nhất của chủng loài chúng ta là ngôn ngữ: hệ thống biểu trưng thanh âm võ đoán của chúng ta dùng để lập mã kinh nghiệm của mình về thế giới và về lẫn nhau. Người ta dùng ngôn ngữ để nói về tất cả mọi khía cạnh trong đời sống, từ vật chất tới tinh thần. Như vậy, ngôn ngữ là một chìa khóa quan trọng cho sự hiểu biết một nhóm người nào đó và nếp sống của họ. Nhân học ngôn ngữ đã phát triển cao và từ lâu được xem là một chuyên ngành riêng trong nhân học. Nhiều nhà nhân học tiên phong là những người đầu tiên lập nên hệ thống chữ viết cho các ngôn ngữ bên ngoài phương Tây cũng như đã tạo dựng ngữ pháp và từ điển. Các nhà nhân học ngôn ngữ hiện đại đã được đào tạo cả về ngôn ngữ học lẫn nhân học, và nhiều nhà nhân học văn hóa cũng đã được đào tạo về ngôn ngữ học và dây là một phần  phải có trong sự chuẩn bị chuyên môn của họ. Các nhà nhân học ngôn ngữ tìm cách hiểu ngôn ngữ một cách toàn diện trong tương quan với bối cảnh rộng lớn hơn gồm văn hóa, lịch sử, và sinh học.

            Nghiên cứu điền dã   Các nhà nhân học văn hóa, dù lãnh vực chuyên môn của họ là gì, thường thu thập tài liệu qua một thời kỳ dài giao tiếp mật thiết với những người có ngôn ngữ hoặc nếp sống mà họ quan tâm nghiên cứu. Thời kỳ nghiên cứu này được gọi là nghiên cứu điền dã, và đặc điểm chính của nó là sự tham gia của nhà nhân học vào công việc hàng ngày của những người họ đang nghiên cứu. Những người chia sẻ thông tin về văn hóa và ngôn ngữ của họ với nhà nhân học từ lâu nay thường được gọi là người thông tin (informant); tuy nhiên, ngày nay các nhà nhân học ít sử dụng từ này hơn trước đây và thích gọi những cá nhân này là những người thầy hoặc người bạn vì những từ ngữ này nhấn mạnh đến mối quan hệ bình đẳng và hỗ tương. Người nghiên cứu điền dã tìm hiểu một nền văn hóa khác bằng cách cùng tham dư vào các hoạt động xã hội với các thành viên của cộng đồng và đồng thời quan sát những hoạt động đó như là một người ngoài cuộc. Phương pháp nghiên cứu này được biết đến dưới tên gọi quan sát-tham dự, là phương pháp chính của nhân học văn hóa __ và là điểm chủ yếu của giao tiếp giữa con người với nhau nói chung.

            Nhà nhân học văn hóa viết về những điều họ biết dưới hình thức tạp chí chuyên đề hoặc sách và đôi khi cũng quay phim đời sống của đối tượng nghiên cứu. Từ ngữ ethnography (khảo tả dân tộc học) chỉ một công trình miêu tả một nền văn hóa nào đó; ethnology chỉ việc nghiên cứu so sánh nhiều nền văn hóa. Như vậy, các nhà nhân học viết những khảo tả dân tộc học đôi khi được gọi là ethnographers, và các nhà nhân học so sánh tài liệu dân tộc học về nhiều nền văn hóa khác nhau đôi khi được gọi là ethnologists.

Khảo cổ học

            Khảo cổ học, một chuyên ngành lớn khác của nhân học, là một ngành nhân học văn hóa về quá khứ của con người, sử dụng phương pháp phân tích các di tích vật chất. Thông qua khảo cổ học, các nhà nhân học khám phá nhiều điều về lịch sử của con người, đăc biệt là về thời kỳ tiền sử, quãng thời gian dài trước khi có chữ viết. Ngoài kiến thức về nhân học hình thể và văn hóa, nhà khảo cổ học phải có khả năng nhận diện được những hài cốt mà họ phát hiện và giải thích được các di vật khác như các lỗ cột (postholes), những đống rác và mô hình cư trú. Ngoài ra, họ cần biết về địa chất học để có thể xác định đúng thời gian những địa điểm khai quật. Dựa vào vị trí và niên đại của các di chỉ để nghiên cứu, có thể nhà khảo cổ học cũng phải hiểu biết về cách sản xuất công cụ đá,luyện kim, hoặc phân tích phấn hoa.

            Những thông tin do nhà khảo cổ học phát hiện là những thông tin có giá trị đối với nhà nhân học hình thể và nhân học văn hóa. Những bộ xương và răng mà nhà khảo cổ học phát hiện có thể dùng vào việc dựng lại quá trình tiến hóa của loài linh trưởng. Những di tích văn hóa vật chất mà họ tìm thấy có thể làm tăng thêm bề dày lịch sử cho những truyền thống văn hóa nào đó và chỉ ra con đường lan truyền của những phát minh văn hóa qua thời gian từ nơi này sang nơi khác. Nếu họ khai quật những di chỉ gần đây hơn _ "gần đây" có nghĩa là trong vòng vài nghìn năm qua _ họ có thể tìm ra chứng cứ của những hệ thống văn tự cổ để các nhà nhân học ngôn ngữ giải mã và phiên dịch. Một số nhà khảo cổ học hiện đại khai quật những lớp rác do con người thải ra trong hai hoặc ba thập niên vừa qua, đôi khi qua đó phát hiện được những thông tin đáng ngạc nhiên về những dạng thức tiêu thụ của thời hiện đại.

Nhân học ứng dụng

            Trong những năm gần đây, nhân học ứng dụng dã được công nhận là chuyên ngành lớn thứ năm của bộ môn nhân học. Các nhà nhân học ứng dụng sử dụng thông tin thu thập được từ những chuyên ngành nhân học khác để giải quyết những vấn đề thực tiễn có tính chất liên văn hóa. Họ có thể dùng những quan niệm của một nền văn hóa nào đó về sức khỏe và bệnh tật để phổ biến những tập quán y tế công cộng theo cách mà thành viên của nền văn hóa đó có thể hiểu và chấp nhận được. Có nhà nhân học ứng dụng dùng kiến thức về tổ chức xã hội cổ truyền để làm vơi bớt những vấn đề của người tỵ nạn ở vùng đất mới. Có người dùng kiến thức của mình về phương pháp canh tác cổ truyền và nông nghiệp phương Tây để giúp nông dân tăng sản lượng mùa màng của họ. Trước mối quan tâm ngày càng tăng trên khắp thế giới về ảnh hưởng của văn minh kỹ thuật lên môi trường trái đất, nhân học ứng dụng hứa hẹn sẽ là một phương tiện kết hợp khoa học phương Tây với truyền thống ngoài phương Tây để tạo ra những kỹ thuật mới khả dĩ giảm thiểu sự ô nhiễm và thoái hóa của môi trường. Nhân học ứng dụng còn quá mới mẻ và liên quan đến rất nhiều ngành học khác nhau nên nó chưa trở thành một phần bắt buộc của chương trình đào tạo trên đại học, mặc dù càng lúc càng có nhiều trường đại học ở Hoa kỳ giảng dạy các chương trình thuộc chuyên ngành này.  (Còn tiếp)

Phan Ngọc Chiến dịch

Trích từ: Nhân Học - Một Quan Điểm về Tình Trạng Nhân Sinh

NXB Chính Trị Quốc Gia, 2001.