Thơ Nguyễn Duy không còn là thứ Thơ theo nghiã thông thường cổ điển: Ngâm, Vịnh. Mà, đã trở thành một tác phẩm văn học có sức thuyết phục như một bài bình luận - chính luận, một thiên Phóng sự, Bút ký, hay nếu xâu chuỗi, hệ thống: Đó chính là một cuốn tiểu thuyết được cô đúc, chắt lọc - ’’Nén - ép’’ lại. Bởi vì, dù chỉ có dăm trăm câu thơ với vài ba nghìn chữ, thi sĩ đã nói được hơn rất nhiều cuốn sách dầy hàng nghìn trang với hàng chục vạn từ...

Phân tích, ca tụng thơ Nguyễn Duy chẳng khác nào hành động ’’đốt đuốc tìm vật mất giữa ban ngày’’! Hãy làm một việc như thế này sẽ có ich hơn: Dạo trên miếng đất hoang, kiếm, tìm thêm thứ cây - khóm hoa qúy hiếm.

Nhưng, khóm hoa to, qúy, phải đào cả cụm.

Cây qúa nhiều rễ ăn sâu vào đất... không thể để đứt rễ nên phải bứng cả đất.

Làm thế nào đây: Chẳng thể có bình, đôn, chậu thông thường chứa được cả Đất - Cây, đành lấy cái vại sành ngoại cỡ của lò gốm sứ Hương Canh - (tuy hình hài vại sành hơi... thô, ráp) - rồi mang đặt cây vào đó, khênh, bưng lên trên bàn Văn Chương Việt - để thỏa mãn sự chiêm ngưỡng của mọi người !

Thứ cây hoa qúy hiếm tìm được trên mảnh đất hoang dã - chính là:

Đánh thức tiềm lực

Nhìn từ xa... Tổ quốc

Kim mộc thủy hoả thổ (1)

07,11. 2007

(1) - Câu kết của bài thơ Kim, Mộc, Thủy, Hoả, Thổ, (đăng trên vanchuongviet.org ngày 8.4.2006 - tìm mục Tác gỉa Nguyễn Duy).

(2) - Tôi nhớ rõ kỉ niệm: Lúc đó cả miền Bắc chỉ có một nhà máy Bia Hà Nội.  Dân ta đưa chuối xanh lên bán cho dân Tầu, mua bia về cung cấp cho nhu cầu của dân nghiện... bia. Ngay lập tức nổi lên dư luận: Trung Quốc chống tăng dân số, sản xuất bia cho thêm, hòa vào chất gì đó, dân ghiền rượu, bia uống bị ’’diệt dục’’, dẫn tới ’’vô sinh’’. Dù vậy những ’’Sâu bia Hà Nội’’ vẫn bỏ ngoài tai bởi bia ’’Tầu’’ thực ra ngon hơn hẳn bia ’’Ta’’.

(3)  - Thơ Huy Cận - Các vị La Hán chùa Tây Phương.

xxx

ĐÁNH THỨC TIỀM LỰC

NGUYỄN DUY:

(Tiễn đưa anh S.D (*) đi làm kinh tế)

Hãy thức dậy đất đai

Cho áo em tôi không còn vá vai

Cho phần gạo mỗi nhà không còn

thay bằng ngô, khoai, sắn...

Xin bắt đầu từ cơm no áo ấm

Rồi đi xa hơn - đẹp và giầu,

và sung sướng hơn.

Khoáng sản tiềm tàng trong ruột núi non

châu bắu vô biên dưới thềm lục địa

rừng đại ngàn bạc vàng là thế

phù sa muôn đời như sữa mẹ

sông giầu đằng sông, bể giầu đằng bể

còn mặt đất hôm nay thì em nghĩ thế nào

lòng đất rất giầu, mà mặt đất cứ nghèo sao?

Lúc này ta làm thơ cho nhau

đưa đẩy làm chi những lời ngọt lạt

ta ca hát quá nhiều về tiềm lực

tiềm lực còn ngủ yên...

Tôi lớn lên: bên bờ bãi sông Hồng

trong mầu mỡ phù xa mắu loãng

giặc gĩa từ con châu chấu, con cào cào

mương máng, đê điều ngổn ngang chiến hào

 trang sử đất ngoằn ngoèo trận mạc

giọt mồ hôi nào có gì to tát

bao nhiêu đời mặn chát các giòng sông

bao nhiêu thời vỡ đê trắng đất, mất đồng

thuyền vỏ trấu mỏng manh ba chìm bẩy nổi

khúc dân ca cũng bèo dạt, mây trôi

hột gạo nõn nà hao gầy đi vì thiên tai

đói thâm niên

đói truyền đời

điệu múa cổ cũng chậm buồn như đói...

Tôi đã qua những chặng đường

miền Trung bỏng rát

và dai dẳng

một bên là Trường - sơn - cây - xanh

bên còn lại: Trường - sơn - cát - trắng

đồng bằng hình lá lúa gầy nhẳng,

cơn bão chưa qua, hạn hán đổ tới rồi

ngọn cỏ nhọn thành gai mà trốn không khỏi úa

đất nứt nẻ ngỡ da người nứt nẻ

cơn gío Lào rát ruột, lắm em ơi  !

Hạt giống ở đây chết đi, sống lại

hạt gạo kết tinh như hạt muối

cây luá đứng lên cũng đạp đất đội trời,

Tôi về quê em châu thổ sáng ngời

sông Cửu Long giãn mình ra biển

đất cuồn cuộn sinh sôi và dịch chuyển

cây mắm cây tràm lặn lội mở đường đi

Đất tận sinh ngỡ ngọt ngào trên mặt

lòng còn chát chua nào mặn, nào phèn

mà sung sức và ba cường tráng thế

man mác âu sầu trong câu hát ru em

Đã đi qua những huyền thoại cũ mèm

những đồng lúa không trồng mà gặt

những ruộng cá không nuôi mà sẵn bắt

những gểnh cẳng, vuốt râu làm chơi ăn thật

miếng ăn nào không nước mắt mồ hôi!

Ruộng bát ngát đó thôi, và gạo đắt đó thôi

đất ghiền phân vô cơ như người ghiền á phiện

con rầy nâu khoét rỗng cả mùa màng

thóc bỏ mục ngoài mưa,

thiếu xăng dầu vận chuyển

phà Cần Thơ lê lết người ăn xin

cây đàn hát rong não nề câu vọng cổ

quán rượu lai rai - nơi thừa thiếu trốn tìm

Này, đất nước của ba miền cầy ruộng

chưa đủ no cho đều khắp ba miền

ta ca hát quá nhiều về tiềm lực

tiềm lực còn ngủ yên.

Lúc này tôi làm thơ tặng em

em có nghĩ tôi là đồ vô dụng

vô dụng lấy đi của cuộc sống những gì?

và trả lại được gì cho cuộc sống?

em có nghĩ tôi là con chích chòe

ăn và gại mỏ

Em có nghĩ

tôi là tay chuyên sản xuất hàng gỉa ?

Em có nghĩ tôi là kẻ thợ chữ

đục đẽo nát cả giấy

múa võ, bán cao trên trang viết mong manh?

tình nghĩa nhập nhằng với cái hư danh?...

tờ giấy chép văn thành tờ giấy bạc  ?

Em có nghĩ...

mà thôi  !

Xin em nhìn kìa - người cuốc đất

(tôi cũng từng chai tay cuốc đất)

cái cuốc theo ta đời này, đời khác

lưỡi cuốc nhỏ nhoi liếm sạch cánh đồng rồi

dướn mình cao

chĩa cuốc lên trời

bổ xuống đánh phập

đẹp lắm chứ cái tạo hình cuốc đất!

Xin em nhìn - người gánh phân gánh thóc

(tôi cũng từng gánh phân gánh thóc)

kẽo kẹt hai vai một nhịp cầu vồng

đẹp lắm chứ cái tạo hình gồng gánh

Những cái đẹp thế kia...

em có chạnh lòng không?

cái đẹp gợi về thuở ngày xửa ngày xưa

nhịp theo tiết tấu chậm buồn

cái đẹp ấy lẽ ra không nên tồn tại nữa !

Em có chạnh lòng chăng?

giữa thành phố huy hoàng

bạt ngàn quán nhậu

bỗng hiện lù lù chiếc xe hơi chạy than

vệt than rơi tóe lửa mặt đường

Em có chạnh lòng chăng ?

xích lô đạp càng ngày càng nghênh ngang

Xích lô máy và xe lam chạy dầu

vừa nã đại liên vừa

phun khói độc

người đi bộ vừa đi vừa nghĩ về tiềm lực

tiềm lực còn ngủ yên...

Tôi trót sinh ra nơi làng quê nghèo

quen cái thói hay nói về gian khổ

dễ chạnh lòng trước cảnh thương tâm

Làng tôi xưa toàn nhà tranh vách đất

bãi tha ma không một cái mả xây

mùa gặt hái rơm nhiều, thóc ít

lũ trẻ chúng tôi vầy đất tối ngày

thuở tới trường cũng đầu trần chân đất

chữ viết loằng ngoằng củ sắn ngọn khoai

thầy giáo giảng rằng

nước ta giầu lắm !....

lớp lớp trẻ con cứ thế học thuộc bài

Lúc này

tôi và em không còn là lũ trẻ con nữa

ta biết buồn để biết chuyện lạc quan

và, để nhắn lại sau ta cho lớp lớp trẻ con

(dù sau này dầu mỏ có phun lên)

quặng bô xit cao nguyên

đã thành nồi, thành xoong,

thành tàu bay hay tầu vũ trụ...

dù sau này có như thế... như thế...đi nữa

thì chúng ta vẫn cứ nên nhắn lại rằng:

đừng quên đất nước mình nghèo!

Lúc này

tôi và em chẳng còn là lũ trẻ con nữa

tuổi thanh xuân trọn vẹn cuộc chiến tranh

sau lưng ta là kỷ niệm bi tráng

trước mặt ta vẫn còn đường ghập ghềnh

vẫn trắng trong tấm lòng trung thực

dù có thể lỗi lầm - làm thế nào

mà biết được

dù có sao thì vẫn phải chân thành

Xưa mẹ ru ta ngủ yên lành

để khôn lớn ta hát bài đánh thức

có lẽ nào người lớn cứ rủ nhau

ru tiềm lực ngũ vùi trong thớ thịt.

Tiềm lực còn ngủ yên

trong qủa tim mắc bệnh đập cầm chừng

Tiềm lực còn ngủ yên

trong bộ óc mang khối u tự mãn

Tiềm lực còn ngủ yên

trong con mắt lờ đờ thủy tinh thể

Tiềm lực còn ngủ yên

rong lỗ tai viêm chai màng nhĩ

 Tiềm lực còn ngủ yên

trong ống mũi khò khè

không nhận biết mùi thơm

Tiềm lực còn gủ yên

rong lớp da biếng lười cảm giác

năng động lên nào

từ mỗi tế bào từ mỗi gíac quan

cố nhiên cần lưu ý tính năng động của cái lưỡi

Cần lưu ý

lời nói thật thà có thể bị buộc tội

lời nịnh hót dối lừa

có thể được tuyên dương

đạo đức gỉa có thể thành dịch tả

lòng tốt lơ ngơ có thể lạc đường

Cần lưu ý

có cái miệng làm chức năng cái bẫy

sau nụ cười lởm chởm răng cưa

có cái môi mỏng hơn lá mía

hôn má bên này, bật mắu má bên kia

có trận đánh úp nhau bằng chữ nghĩa

khái niệm bắn ra không biết lối thu về

Cần lưu ý

có lắm sự nhân danh lạ lắm

mượn áo thánh thần che lốt ma ranh

nhân danh thiện tâm làm điều ác đức

rao vị nhân sinh để bán món vị mình

Cần lưu ý

có lắm nghề lạ lắm

nghể mánh mung cứa cổ bóp hầu nhau

nghề chửi đổng,

nghề ngồi lê,

nghề vu cáo

nghề ăn cắp lòng tin và

chẹn họng đồng bào

có cả nghề siêu nghề,

là nghề không làm gì cả

thọc gậy bánh xe cũng một thứ nghề...

xxx

Bộ sưu tập những điều ngang trái ấy

phù chú ma tà ru tiềm lực ngủ yên

xxx

Tôi muốn được làm tiếng hát của em

tiếng trong sáng của nắng và gió

tiếng chát chúa của máy và búa

tiếng dẻo dai đòn gánh nghiến trên vai

tiếng trần trụi của lưỡi cuốc

lang thang

khắp đất nước

hát bài hát

ĐÁNH THỨC TIỀM LỰC...

Thành phố Hồ Chí Minh 1980 - 1982

Nguyễn Duy.

(*) SD - Sáu Dân - bí danh của nguyên thủ tướng Võ Văn Kiệt.