Mô típ của thơ Tình yêu - Chia li thường là: Đôi trai gái - Người Tình - Vợ chồng yêu nhau, lấy nhau rồi vì một lý do nào đó phải chia lìa, ly biệt...

Đại thi hào Nguyễn Du - viết Truyện Kiều - cho đôi nhân vật Thúy Kiều - Kim Trọng yêu nhau nhưng phải qua thử thách 15 năm sau, họ mới gặp lại, đoàn viên trong xót xa, mất mát...

Hồng Hà Nữ Sỹ - Đoàn Thị Điểm lấy chồng, yêu chồng nhưng phải xa nhau 3 năm vì chồng bà được nhà vua phái đi Sứ bên Trung Hoa. Một mình vò võ, khắc khoải đợi chờ... bà trút tâm tư tình cảm vào bản dịch Chinh Phụ Ngâm - (từ chữ Hán sang chữ Nôm - nguyên tác của Đặng Trần Côn) của nữ sĩ họ Đoàn trở thành áng thơ tuyệt diệu trong kho tàng văn học Việt Nam.

Bà Nguyễn Thị Hinh - bút danh Bà Huyện Thanh Quan (...) - sinh ra, lớn lên ở cổ thành Thăng Long, được vua Minh Mạng triệu vào kinh làm giáo sư dậy dỗ công chúa, cung nữ. Trên đường từ Thăng Long vào kinh đô Huế thời xa xưa - vời vợi nghìn trùng... bà Huyện Thanh Quan phải lên đường trong tâm trạng nhớ nhà, nhớ người thân thương... (Có thể) Chiều Hôm Nhớ Nhà, Qua Đèo Ngang... - ra đời trong hoàn cảnh này...

Bà Chúa Thơ Nôm - Hồ Xuân Hương với những bài thơ tình, khát khao tình yêu đến cháy bỏng...  Từ những cuộc ’’li biệt ’’của chính mình, nhà thơ đã viết lên những tác phẩm bất hủ, lưu truyền cho hậu thế...

Đầu thế kỉ 20, đề tài Tình yêu được Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu tiếp tục khai thác, nâng lên, đượm mầu sắc cách tân, theo xu hường thời đại. Thề Non Nước củu Tản Đà, là một thí dụ điển hình về thể loại ’’thơ tình’’ mới, tuy nhiên vẫn không khác những cuộc tình của ngưòi xưa: Tình yêu - chia li chỉ mới ở mức độ tạm xa nhau, cả hai đối tượng vẫn nuôi hi vọng ngày gặp lại...

Bước vào những năm ba mươi của Thế kỷ 20, trong phong trào Thơ Mới, xuất hiện những áng thơ li biệt, mà mức độ ’’nước mắt’’ đã gia tăng, điển hình bài thơ Hai Sắc Hoa Tigôn của TTKH, bài đáp lời TTKH, Tồng Biệt Hành của thi sĩ Thâm Tâm, cùng thơ tình của những nhà thơ tiêu biểu: Thế Lữ (Bên sông đưa khách), Thanh Tịnh (Mòn mỏi), Xuân Diệu (Lời kỹ nữ), Huy Cận (Ngậm ngùi), Nguyễn Bính (Cô hàng xóm)... Thơ Tình yêu đã manh nha một  thể loại mới: Thơ vĩnh biệt người tình!

Phải đợi đến gần nửa sau của thế kỉ 20 - giữa cuộc kháng chiến chống Pháp 1949 - Thi Sĩ Hữu Loan mới đẩy đề tài tình yêu trong chia li lên tới mức độ mới: Chia lìa - Vĩnh biệt, thể hiện rõ trong Mầu Tím Hoa Sim. Tác gỉa diễn tả nỗi lòng khi nghe tin người vơ mới cưới ở quê nhà đã chết trong một tai nạn rất đáng tiếc (chết đuối). Nhà thơ đau đớn thốt lên như chất vấn trời xanh: (sao) ’’Không chết người trai khói lửa, mà chết người em gái nhỏ hậu phương’’? Xuyên suốt, bao trùm cả bài thơ là sự đau thương tang tóc đối với người trai ở chiến trường xa. Giờ trở về, chỉ còn biết đến nấm mồ viếng người ’’em gái nhỏ hậu phương’’ đang nằm trong lòng đất lạnh! Những câu thơ như máu thịt, rứt ra từ cơ thể mình, tác gỉa làm người đọc dù không ở trong hoàn cảnh, tự nhiên cũng xót thương, đồng điệu.  Tác giả khóc vợ nhưng người đọc cũng bi lụy’’khóc’’ theo như cảnh ’’Khéo dư nước mắt khóc người đời xưa’’ của nàng Kiều khi viếng mộ Đạm Tiên...

Trước MTHS của Hữu Loan, chưa có bài thơ nào có chủ đề về Tình yêu - Chia Li - Vĩnh biệt sâu sắc đến dữ dội như vậy. MTHS như một chất xúc tác, kích thích tình cảm của người thưởng thức (đọc và nghe người khác ngâm thơ), đẩy lên tới cao trào... Sự  đồng cảm của độc gỉa còn bởi câu chuyện đời thực của tác giả - như một câu chuyện đặc trưng - xẩy ra nơi này, nơi khác, đây đó... xuất hiện trong lòng người Việt. Với bi kịch của chính mình, Hữu Loan chỉ việc ghi lại những rung động (dữ dội) của trái tim rồi bằng tài năng diễn đạt, dùng ngôn từ chắt lọc, dân dã, dung dị... MTHS khiến mọi lứa tuổi biết yêu, mọi trình độ, tầng lớp trong xã hội đều cảm nhận, rung động. Thi phẩm đến với người đọc ở hoàn cảnh đất nước đang trong thời tao loạn, đôi lứa rực lửa thanh xuân - phải xa nhau... xa nhau trìên miên trong tâm thức: ’’Cố lai chinh chiến kỉ nhân hồi’’ , ’’Nhât tướng công thành, vạn cốt khô’’ - càng có ý nghĩa nhân văn!

Sự thuyết phục tự nhiên của MTHS, khiến những nhà lãnh đạo tư tưởng (tuyên huấn) đương thời - (kháng chiến chống Pháp) - e ngại. Rồi, khi vào cuộc chiến tranh tiếp theo - (chống Mĩ) - sợ ’’tác động ngược’’, nghĩa là - sợ khi đối tượng  trẻ tuổi đọc bài thơ sẽ không tránh khỏi trạng thái tâm lý bi lụy, làm giảm ’’khí tiết anh dũng’’ cần phải có trong mổi người tham gia cuộc chiến, mà tầng lớp trẻ vốn dĩ rất mẫn cảm - đang là số đông, đóng vai trò chủ chốt. Chính vì vậy, trong suốt thời gian dài, MTHS không được phổ biến. Sau 1954, một phần, có thể do dư âm của sự kiện tác giả ’’liên can’’ đến phong trào Nhân văn giai phẩm. Nhưng cái chính, phần khác - Theo những người lãnh đạo tư tưởng quan niệm: Cái tôi (cá nhân - cái riêng) của bài thơ bao trùm lừng lững. Mà thời đó, chủ trương phải cổ võ hết sức cho ý thức tập thể (cái chung). phải ’’Chống chủ nghĩa cá nhân’’ (cái riêng). Sau này, còn được nâng quan điểm lên, đối diện với ’’Chủ nghĩa cá nhân’’ là chủ nghĩa ’’Anh hùng tập thể’’. Bài thơ lại thêm một lí do cấm phổ biến mặc dù không hề có văn bản chính thức cấm - nào.

(Chỉ khi cuộc chiến kết thúc - sau 1975, MTHS mới được đây đó, (báo chí, xuất bản) dè dặt in, qủang bá,  mọi người biết, đua nhau tìm  đọc).

Bẩy năm sau, khi MTHS ra đời (1949 - 1956), có dịp đến vùng Núi Đôi, nhà thơ Vũ Cao thu lượm, dựa vào những sự kiện có thật ở điạ phương (...), đặc biệt là hình ảnh của những nữ liệt sĩ, anh hùng: Mạc Thị Bưởi, Bùi Thị Cúc, Nguyễn Thị Chiên... đã là nguồn cảm hứng cho ông sáng tác và công bố Núi Đôi (1). Bi kịch Núi Đôi tuy cũng làm người thưởng thức xúc động, nhưng ... dường như người nữ du kích của Vũ Cao chỉ gây cho người đọc chút luyến tiếc vì cái chết của người yêu anh Vệ quôc quân xẩy ra rât bình thường như mọi sự hi sinh khác trong thời chiến tranh.

Trong khi cái chết của người vợ trẻ của Hữu Loan trong MTHS là cái chết tức tưởi của cô gái bình dị, được tác gỉa chắt lọc ngôn từ khi diễn đạt, đặt những chi tiết đúng chổ để người sống về chứng kiến cảnh người đã khuất: ’’...Bình hương tàn lạnh vây quanh...Nắng sớm thu về rờn rợn nước sông... cỏ vàng trên mộ chí... vá áo cho chồng’’ - đã đẩy cảm xúc người thưởng thức lên cực điểm, trở thành cảm động đến rơi nước mắt!

Về cấu trúc, Núi Đôi giống Mầu Tím Hoa Sim, tuy có một chi tiết hơi khác:

Mầu Tím Hoa Sim: người vợ trẻ ở quê nhà ngày đêm mong ngóng chàng Vệ quốc đoàn của mình trở về đoàn tụ... một lần ra sông giặt giũ không may chết đuối - nghĩa là gían tiếp bị chiến tranh - hại.

Núi Đôi: Người yêu, ở quê  nhà tham gia du kích chiến đấu chống Pháp. Người con trai ’’vào bộ đội lên Tây Bắc’’, người con gái đau đắu nỗi nhớ nhung, chờ ngày gặp mặt người yêu. Khi chàng trở về mới biết Nàng đã bị quân Pháp giết - trực tiếp bị chiến tranh - hại.

Cả hai chàng Vệ quốc quân trong MTHS và NĐ - đều mất mát, đều từ chiến trường trở về, đến nấm mồ  người thương, ’’khóc’’! 

Lại gần 10 năm sau nữa (1956 - 1965, 1966) , khi cuộc chiến tranh ở Miền Nam trở nên ác liệt, nhà thơ Giang Nam cũng từ những sự kiện đang diễn ra xung quanh - viết lên Quê Hương. Về cấu trúc. Quê Hương hoàn toàn giống Núi Đôi và cùng mô típ MTHS:

Hai người - hai nhân vật chính - đều còn rất trẻ, lớn lên ở cùng miền quê, cùng đi học một trường... bước vào tuổi thanh niên đã phải xa nhau. Chàng lên đường tham gia quân giải phóng, Nàng ở lại quê nhà, vào du kích, rồi cũng bị chiến tranh cướp đi mạng sống... Từ chiến trường trở về thăm người thương, người con gái đã không còn... những kí ức tuổi thơ qúa sâu đậm - phục hiện, trỗi dậy - trong lòng người con trai:

Thuở còn thơ ngày hai buổi đến trường

Yêu Quê hương trên từng trang sách nhỏ

Ai bảo chăn trâu là khổ (2)

Tôi mơ màng nghe chim hót trên cao...

...

Bỏ qua vài tiểu tiết, 3 thi phẩm được 3 tác gỉa viết về Tình yêu - Chia Li - Vĩnh biệt, có cùng một chủ đề, cùng cấu trúc, thấm đậm chất kế thừa... và điều đáng khâm phục: 3 tác gỉa cùng thế hệ, theo thời gian trước sau - của hai cuộc kháng chiến Chống Pháp và chống Mỹ - hơn 17 năm: 1949 - 1956 - 1966 viết lên 3 tác phẩm đạt tời điểm đỉnh của sự thành công, đi vào lòng người thưởng thức với cảm súc sâu sắc, sống động...

Riêng Mầu Tím Hoa Sim có phần thiệt thòi: Suốt nhiều năm Núi Đôi, Quê Hương đưọc phổ biến rộng rãi, được trích dẫn, giảng dậy trong trường học cho các thế hệ trẻ nói tiếp học tập noi theo, trong khi MTHS bị lãng quên, bị ’’khóa chặt’’ bỏ trong rương. Nhưng khi được ’’cởi trói’’ MTHS không thua kém Núi Đôi và Quê Hương về sự ngưỡng mộ của người thưởng thức... Để chứng minh cho nhận định này, tôi kể lại tình tiết một buổi biểu diễn bài thơ Mầu Tím Hoa Sim rất ngẫu nhiên - cách đây hơn 40 năm:

Không lực Hoa kì tấn công Miền Bắc (1965), dân chúng bất ngờ, chưa ai có thể tưởng tượng được cuộc chiến lại diễn ra càng ngày càng ác liêt, nhất là khi R. Nich xon trúng cử tổng thống. (Cuộc chiến leo từng nấc thang cao dần lên. Đỉnh cuối cùng của nó chính là từ 18 - đến 30 tháng 12 năm 1972 - 12 ngày đêm - Mĩ đánh phá Hà Nội bằng máy bay B.52).

Mới vào cuộc chiến (1965 - 1966), để động viên cả xã hội bình tĩnh, tránh gây xáo trộn, hoang mang, Theo chủ trương của Trên, tổ chức Đoàn Thanh Niên Lao động ở mọi cấp, ngoài việc động viên thanh niên tòng quân trực tiếp chiến đấu, còn vận động lớp trẻ tham gia Thanh Niên Xung Phong phục vụ chiến đấu và tăng năng xuất trong lao động. Các đoàn cơ sở chẳng những duy trì nếp sinh hoạt thời chiến, mà còn có phần đẩy mạnh các hoạt động văn hóa lên cao hơn, bằng cách tổ chức các buổi Hội diễn Văn nghệ. Ở vào khoảng đầu những năm 1965 - 1966, máy bay Mỹ chưa  leo thang đến nấc: đánh phá cả ban đêm, các Đoàn thanh niên trong công ty than Hồng Gai đua nhau mở Hội diễn. Đòan mỏ Cọc 6 đi đầu trong chủ trương này. Hội diễn từ chi đoàn, liên chi đoàn, chọn ra 1, hoặc 2 tiết mục đặc sắc nhất về dư đêm chung kết tại hội trường Mỏ.

Buổi chung kết có 2 vở kịch ngắn của kịch tác gia Ngô Y Linh: Diễn Viên Không Chuyên Nghiệp và Đâu có giặc là ta cứ đi, cùng hơn 30 tiết mục: Độc tấu, hoạt cảnh , đơn ca, tốp ca và ngâm thơ. Một cán bộ đoàn có giọng ngâm khá hay, trình diễn bài thơ Núi Đôi của Vũ Cao (ngâm theo cách miền Bắc). Để Ban giám khảo dễ so sánh khi chấm điểm, chương trình bố trí luôn tiết mục ngâm bài thơ thứ 2 - Quê Hương của Giang Nam - ngâm theo giọng miền Nam. Cả 2 tiết mục đều được người xem tán thưởng. Tiếng vỗ tay chưa dứt, ông Vũ Hồng Hải thư kí công đoàn Mỏ - (cán bộ và công nhân Mỏ thường gọi ông ’’Hải Bạc’’ - bởi ông gìa, đầu tóc bạc phơ - để phân biệt với gần chục cán bộ, kĩ sư có tên Hải cùng làm việc ở khối văn phòng).

Ông Hải từ cánh gà tiến ra đón lấy chiếc Micro, đứng vào vị trí trình diễn.

Cã hội trường xôn sao...

Người điều khiển chương trình thoáng bỡ ngỡ vì tình huống này không có trong dự kiến.... hội trường đang ồn ào bỗng im lặng trở lại. Mọi người chưa hiểu vị ’’bộ tứ lãnh đạo’’ sẽ làm gi? Sau ít giây ngần ngừ, ông Hải nói chậm: Các đồng chí vừa nghe 2 bạn trẻ trình bầy 2 bài thơ nói về cuộc tình của đôi trai gái trong chiến tranh... Tôi xin góp vui với các bạn một bài thơ khác, cũng có chủ đề tương tự như Núi Đôi và Quê Hương. Bài này tựa đề là Mầu Tím Hoa Sim.            

Hội trường lao xao...

Ông Hải ngần ngừ giây lát rồi cất tiếng...

Ông không ngâm như 2 diễn viên vừa trình bầy trước đó, mà đọc, giọng ông dàn trải, lúc chậm rãi, lúc gấp nhanh... âm vang, như tiếng của ông gìa trong đêm khuya, bên bếp lửa hồng bập bùng, kể cho mọi người nghe về một mối tình bi thảm... trước mắt người nghe hiện ra khung cảnh làng quê với con sông nước ngầu đỏ, cuồn cuộn chảy... bải tha ma và nấm mồ đất chưa kịp khô... Đặc biệt, người nghe mường tượng ra - mỗi người một hình ảnh - về người ’’em gái nhỏ’’:

Nàng có 3 người anh đi bộ đội

Nhưng em nàng có em chưa biết nói

Khi tóc nàng xanh xanh

Tôi

Người Vệ quốc quân

Yêu nàng như tình yêu em gái...

Cứ từng đoạn... từng đoạn, ông Hải thay tác giả Hữu Loan diễn đạt nỗi lòng mình...

Gần 1000 người đứng, ngồi chật ních hội trường im lặng lắng nghe. Ho đang theo bước chân của anh Vệ quốc quân với ’’đôi giầy đinh bê bết bùn hành quân’’...từ chiến trường về... bước vào căn nhà... hoang vắng, khói lạnh... chiếc bình cắm hoa ngày cười giờ dùng làm bình cắm hương, tàn hương lạnh vây quanh...

Khi đến đoạn kết thúc, giọng người lính gìa bỗng cao hơn, chuyển thành giọng ngâm:

’’Áo anh sứt chỉ đường tà

Vợ anh mất sớm

Mẹ gìa chưa khâu’’!

Tôi  đứng bên cánh gà nhìn thấy trong mắt của ông gìa long lanh, như ngấn nước. Cả hội trường không một tiếng động… Ông Hải cúi chào khán gia rồi châm chạp đi vào, chưa khuất, mọi người như nhận ra sự vô tâm - đột nhiên vỡ òa giữa âm thanh reo hò, vỗ tay, thổi ’’còi môi’’... Ông Hải lại quay người đi ra, cúi chào…

Khi bóng ông đã khuất, hội trường vẫn rung lên bởi tiếng vỗ tay.

Chương trình chuyển sang vở kịch Diễn Viên Không Chuyên Nghiệp, rồi kết thúc trong không khí phấn khích, nhiệt thành của người xem…

Sáng hôm sau vào thứ 2, đầu tuần, Gíam đốc Mỏ họp giao ban, phổ biến công tác trong tuần. Thành phần họp gồm bộ Tứ lãnh đạo: Giám đốc, Chủ tịch Công đoàn. Bí thư Đoàn Thanh Niên và Chủ tịch Nữ công cùng các phòng ban có liên quan. Cuộc họp thời chiến diễn ra ngăn gọn… Gíam độc tuyên bố kết thúc. Mọi người lục tục đứng dậy nhưng chưa ai ra khỏi cửa, Ông Phó giám đốc phụ trách hành chính, học ở Liên Xô về - mới đưọc bổ nhiệm - tiến đến bắt tay ông Hải, nói: Hôm qua bác trình bầy tiết mục đọc thơ qúa hay. Hình thức trình bầy thơ kiểu này ở châu Âu người ta hay dùng. Bài thơ này bác lấy ở báo nào thế?Có thể cho tôi chép lại được không?

Ông Hải chưa kịp lên tiếng, Trưởng phòng Tổ chưc cán bộ, trả lời thay: Hay thi rât hay nhưng đó là bài thơ bị cấm…

- Sao, sao… có gì đâu mà phải cấm - Phó giám đốc Hành chính phản ứng.

Ông Hải quay sang Trưởng phòng tổ chức vẻ nghiêm nghị: Ở lứa tuổi ông và tôi, trong kháng chiến chống Pháp, ai mà chẳng biết dăm ba câu, nhiều người thuộc cả bài MTHS... Có văn bản nào cấm đâu.

Ngừng lại một chút, như ngẫm nghĩ, mọi người im lặng chờ… ông Hải, tiếp: Mà có gì phải cấm. Anh Vệ quốc quân thương vợ bỏ mình trong một tai nạn khi đang ở chiến trường xa. Trở về, đau buồn trước mất mát, có tâm trạng bi lụy… đó là hành động rất tình, rất  người. Điều quan trọng: Anh không phản chiến ‘’B- quay’’ - tiếp tục lên đường chiến đấu - có sao?

Mọi người xung quanh cười phá lên với vẻ, tán thưởng.

Ông Trưởng phòng tổ chức cũng miễn cưỡng… cười theo.

Thời bấy giờ, dám ’’ngang nhiên’’ đọc bài MTHS trước một hội diễn văn nghệ làm cánh thanh niên trẻ tập tễnh văn thơ, láng máng biết lai lịch của bài thơ MTHS và tác giả - phải ‘’Sờn gai ốc’’.

Ra tới bên ngoài phòng họp, ông trưởng phòng Lao động tiền lương - cùng giới đầu bạc, cùng hàm Đại úy chuyển ngành - tủm tỉm cười, hỏi ’’kháy’’, vui - ’’trêu’’ ông Hải: Sao ông biết, anh chiến sĩ kia không ’’B - quay’’? 

Đây là danh từ hồi đó trở thành phổ biến, chỉ thành phần thanh niên ‘’cầu an, sợ chết’’ - trốn lính. Sau khi nhập ngũ, số thanh niên này trên đường hành quân vào Nam, trước khi vượt giới tuyến đào thoát (quay) trở ra. ’’B… quay’’ là cách nói gọn (4).

Ông Hải hiểu ý bạn, cười xoà: Biết chứ! Vì cậu ấy là bạn cùng đơn vị chiến đấu với mình! 

Có thể lớp cán bộ quân đội cùng trang lứa, chuyển ngành về nắm giữ các chức vụ chủ chốt của Mỏ nên nể, trọng nhau, không ai nghi ngờ ‘’Tư tưởng biến chất’’ của ngưòi cán bộ quân đội đang đứng ở vị trí lãnh đạo có thứ hạng…

Cũng có thể: Đây là khu mỏ, cơ sở sản xuất nằm cách xa Hà Nội - nơi không phải là khu vực ’’Trường Văn - trận Bút’’ nên sau đó… sau đó… không có vấn đề gì xẩy ra tiếp theo.

10.12.2007

(1) . Cựu sinh viên Đại học XDHN - Kĩ sư Vũ Chí Hoàn, bạn tôi, có lần đi an dưỡng ở cùng với nhà thơ Vũ Cao - kể lại: Nhân vật ngoài đời của Núi Đôi thực ra không có như nội dung Vũ Cao miêu tả… (Một trường hợp dân quanh vùng bàn tán: Có 2 người yêu nhau, chàng đi Vệ quốc quân, nàng ở quê nhà. Khi chiến tranh kết thúc, chàng trở về tìm Nàng thì… Nàng đã theo viên sĩ quan ’’Ngụy’’ vào Nam)… Các nhân vật nữ du kích: Mạc Thị Bưởi, Bùi Thị Cúc  - mới là hình tượng thực của Núi Đôi...

(2) Một bài văn trích trong Quốc Văn Gíao Khoa thư:

Ai bảo chăn trâu là khổ? Không, chăn trâu sướng lắm chứ!

(3). Câu khẩu hiệu hàng đầu của thời đó, được kẻ trên  những bức tường, treo khắp nơi trên đất Mỏ - động viên công nhân hăng hái thi đua lao động làm ra nhiều than cho tổ quốc….

(4) - Việt Nam lúc đó chia làm 3 vùng cơ bản, kí hiệu: A - Miền Bắc. B - Chiến trường miền Trung (có B1 và B2…). C - Chiến trường Nam Bộ. Dân Bắc gọi chung: Đi B là vào Nam). B… Quay là hình dung từ dành cho ’’thanh niên chậm tiến’’, thối chí - thời chống Mĩ. Chàng Thanh niên nào rơi vào hành động này coi như ‘’xong đời’’, bi mang đến các trại cải tạo lao đông (một loại tù) mãi sau khi kết thúc chiến tranh, Tội B. Quay mới tự nhiên được xóa.       Cánh lính trẻ đã đặt vè vui về hiện tượng ’’B. quay’’ - này:

Qủang Bình, Hà (tĩnh), Nghệ (an): Lên Đường ngay!

Thanh (hóa), Bắc (thái), Hà nam - ‘’Vút’’  ban ngày

Hà Nội, Hải Phòng - Tối mới ’’lủi’’

Thái (bình), Nam (định), Hải (hưng) Qủang (ninh): Hở là ‘’Bay’’!