Nhiều lần tới thăm, tôi vẫn thấy ông nghiêng nghiêng theo cái thế nằm quen thuộc ấy, gợi nhớ hình ảnh rất huyền ảo trong bài thơ Bên kia sông Đuống tuyệt vời:
Sông Đuống trôi đi
Một dòng lấp lánh
Nằm nghiêng nghiêng trong kháng chiến
trường kỳ...
Tôi từng được nghe ông giải thích rằng đó còn là cái thế chông chênh mà vĩnh hằng của những bãi cát ven bờ sông Đuống quê hương ông. Hình ảnh ấy không bao giờ mờ phai trong ký ức ông, mà kỳ lạ thay, nó lại như là biểu tượng của chính cuộc đời ông vậy. Số phận ông là số phận nghiêng nghiêng. Và, trong cái thế “nằm nghiêng nghiêng”, ông “kháng chiến trường kỳ” chống lại chính số phận...
Lá diêu bông
http://www.vanchuongviet.org/vietnamese/vanhoc_tacpham.asp?TPID=6089&LOAIID=1&LOAIREF=1&TGID=516
Chàng trai tài hoa và đa tình của xứ Kinh Bắc ấy sinh năm 1922, đã đậu tú tài toàn phần năm 1940; từng làm thơ, viết văn, soạn kịch, dịch sách trước khi tham gia lực lượng Thanh niên Cứu quốc của Mặt trận Việt Minh; từng là sáng lập viên Đội Văn nghệ tuyên truyền thuộc chiến khu Việt Bắc (1947), Trưởng Đoàn Văn công Tổng cục Chính trị Quân đội Nhân dân Việt Nam (1952); hội viên sáng lập Hội Nhà văn Việt Nam và được bầu vào Ban Chấp hành khóa 1 (1957)... Vóc dáng ông lồng lộng một thời.
Rồi tai nạn ập đến. Bị cơn bão “Nhân văn Giai phẩm” xô ngã (năm 1958), ông đã cố gượng dậy nhưng số phận bắt ông mang cái dáng “nghiêng nghiêng” từ đó. Từ năm 1959, ông phải chịu kỷ luật “khai trừ khỏi Ban Chấp hành hội..., không được ấn hành tác phẩm..., lương chính bị cắt mất 65%..., lao động chân tay bắt buộc trong 3 năm..., sau đó được tự giác tìm một nơi nào đó lao động chân tay để có thêm tiền bồi dưỡng...” (Tự thuật của Hoàng Cầm – sách Hoàng Cầm – tác phẩm thơ - NXB Hội Nhà văn, 2003, trang 193). Và liên tiếp những nỗi đau đời tư, vợ mất, con gái mất... Năm 1982, lại đột ngột gặp tai nạn nghề nghiệp với tập thơ Về Kinh Bắc...
Trong tình cảnh ấy, ông đã “không mang trong lòng nỗi oán hận hoặc trách móc, hờn giận ai. Đôi lúc, chỉ nghĩ về chính số phận mình, có cay đắng, có xót xa. Nhưng vì “đã mang lấy nghiệp vào thân” như Nguyễn Du nói, cái nghiệp thơ... Hào quang tỏa ra từ tâm linh và từ những câu chữ kỳ diệu đã đem đến cho mình không ít giờ phút say sưa, ngay trong cuộc sống bình nhật cũng không ít hạnh ngộ đẹp. Tôi được gặp nhiều người rất trong sáng, yêu thương mình hết lòng. Dân tộc là thế đấy...” (Tự thuật của Hoàng Cầm – sách đã dẫn).
Âm thầm với cách thế ứng xử của mình, ông lặng lẽ viết Về Kinh Bắc (1959 – 1960) rất đậm “chất” Hoàng Cầm, một tác phẩm đặc sắc của nền thơ Việt Nam, đã được chép tay và truyền khẩu rộng rãi từ trước khi được in thành sách, một hiện tượng hiếm có. Từ 1988, sau khi được phục hồi tư cách hội viên Hội Nhà văn Việt Nam và quyền được công bố tác phẩm, Hoàng Cầm đã cho tái bản và xuất bản hàng loạt sách, trong đó có những tập thơ ông sáng tác liên tục từ 1958 tới những năm đầu thiên niên kỷ mới, như Mưa Thuận Thành, Đến từ hư không...
Danh mục tác phẩm của Hoàng Cầm, kể từ những kịch thơ Hận Nam Quan (1942), Kiều Loan (1942) đến nay, kể cả thơ, văn và kịch đã có hàng chục đầu sách, một số lượng không phải tác giả nổi tiếng nào cũng có được. Quan trọng hơn, chất lượng tác phẩm đã nâng Hoàng Cầm lên ngôi vị những nhà thơ hàng đầu của nền thơ hiện đại Việt Nam. Ông là một trong số không nhiều thi sĩ lớn sống hết với thơ, trang trọng đặt thơ cao hơn chính bản thân mình, bất chấp hoàn cảnh, cứ nghiêng nghiêng mà sáng tác trường kỳ....
Xin kính cẩn nghiêng mình tiễn đưa người đi về phía rạng đông:
bỏ lại sau lưng hoàng hôn ráng đỏ
gậy nghiêng mình chào những sớm mai xanh...
(Đi về phía rạng đông -
thơ Hoàng Cầm, 2002)
Đêm 6-5-2010
Vĩnh biệt thi sĩ Hoàng Cầm!
Nhà thơ Hoàng Cầm, tác giả của những bài thơ nổi tiếng Bên kia sông Đuống, Lá diêu bông... đã qua đời vào lúc 9 giờ 30 phút ngày 6-5 tại Bệnh viện Hữu Nghị (Hà Nội), do bệnh nặng, hưởng thọ 89 tuổi.
Hoàng Cầm tên thật là Bùi Tằng Việt, sinh ngày 22-2-1922, tại xã Phúc Tằng, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang. Quê gốc của Hoàng Cầm ở xã Song Hồ, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh.
Ông xuất thân trong gia đình nhà nho lâu đời. Thân sinh ông dạy học và làm thuốc bắc ở Bắc Giang. Năm 1940, ông đỗ tú tài toàn phần và bước vào nghề văn chương, dịch sách. Từ đó, ông lấy bút danh Hoàng Cầm là tên một vị thuốc đắng trong thuốc bắc.
Năm 1944, ông bắt đầu tham gia Thanh niên Cứu quốc tại quê nhà. Cách mạng Tháng Tám nổ ra, ông về Hà Nội, thành lập đoàn kịch Đông Phương, hoạt động một thời gian rồi giải thể.
Tháng 8-1947, ông tham gia Vệ quốc quân, tham gia thành lập đội Văn nghệ tuyên truyền văn nghệ, đội văn công quân đội đầu tiên. Năm 1952, ông được cử làm trưởng đoàn văn công Tổng cục Chính trị, hoạt động biểu diễn cho quân dân vùng tự do và phục vụ cho bộ đội các mặt trận.
Đầu năm 1955, do đoàn văn công mở rộng thêm nhiều bộ môn, Hoàng Cầm được giao nhiệm vụ trưởng đoàn kịch nói. Cuối năm 1955, ông về công tác ở Hội Văn nghệ Việt Nam, làm công tác xuất bản. Tháng 4-1957, ông tham gia thành lập Hội Nhà văn Việt Nam và được bầu vào Ban Chấp hành. Không lâu sau đó, do vụ “Nhân văn giai phẩm”, ông phải rút khỏi Hội Nhà văn (năm 1958).
Ông về hưu non ở tuổi 48, sống tại căn hộ trong hẻm ở phố Lý Quốc Sư (Hà Nội).
Đầu năm 2007, ông được trao tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật.
Ông có nhiều tác phẩm kịch thơ, truyện thơ, truyện ngắn, truyện vừa, đặc biệt là thơ (3 tập thơ của ông được Nhà nước trao tặng Giải thưởng Văn học nghệ thuật là Bên kia sông Đuống, xuất bản năm 1993; Lá diêu bông, xuất bản năm 1993; tập thơ tình 99 tình khúc, xuất bản năm 1955). Các tác phẩm nổi tiếng của ông về kịch thơ: Hận Nam quan, Kiều Loan, về thơ: Lá diêu bông, Bên kia sông Đuống. Bài thơ Bên kia sông Đuống được chọn đưa vào giảng dạy trong giáo trình THPT.
Ngoài bút danh Hoàng Cầm, ông còn có các bút danh: Bằng Việt, Lê Thái, Lê Kỳ Anh, Bằng Phi.
“... Bao giờ về bên kia sông Đuống/ Anh lại tìm em/ Em mặc yếm thắm/ Em thắt lụa hồng/ Em đi trảy hội non sông/ Cười mê ánh sáng muôn lòng xuân xanh” (Bên kia sông Đuống). Bây giờ ông đã về bên kia sông Đuống!
V.Nghệ
Nhà thơ Hoàng Cầm bên sông Đuống năm 1996. Ảnh: NGUYỄN ĐÌNH TOÁN
