Được 2 tháng, thành xây xong”.
Thành Phụng hình vuông, có kích thước khoảng 600 x 600 m. Năm 1859, Pháp tấn công Gia Định và chiếm được thành. Các vị quan trấn giữ thành là Án sát Lê Tứ, Hộ đốc Vũ Duy Ninh tự vẫn.
Sau khi chiếm được thành, quân Pháp đốt cháy kho tàng, phá hủy một số công trình của thành Phụng. Sau đó, quân Pháp dùng thành Phụng làm bàn đạp tiến đánh chiếm đồn Kỳ Hòa, rồi tiến đánh chiếm các nơi lân cận… dẫn đến Hòa ước năm Nhâm Tuất 1862, theo đó triều đình Tự Đức nhượng ba tỉnh miền Đông và sau đó là ba tỉnh miền Tây cho Pháp. Điều này cho thấy vị trí quan trọng của thành Gia Định trong việc phòng thủ.
Bài học lịch sử
Thành Phụng bị xóa sổ vào thời gian nào hiện chưa rõ, có tài liệu cho rằng vào năm 1861 sau khi người Pháp xâm chiếm Sài Gòn. Tuy nhiên, căn cứ vào bản vẽ phối cảnh của đại úy hải quân Pháp Favre vào năm 1881, thành Phụng vẫn còn tồn tại và đây là bức phối cảnh sinh động, thể hiện đầy đủ các công trình kiến trúc ở khu trung tâm và là nguồn tư liệu duy nhất hiện nay để chúng ta hình dung được hình ảnh của ngôi thành này. Căn cứ vào bản đồ và không ảnh của người Pháp, hiện chúng ta cũng chỉ xác định nó nằm trong phạm vi giới hạn của các đường: Nguyễn Du (nối dài xuống khu Văn phòng Chính phủ - Vụ công tác phía nam), Mạc Đĩnh Chi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Đình Chiểu (TP.HCM) ngày nay.
Khi thu nhỏ còn bằng 1/3 so với thành Gia Định trước đây, thành Phụng đã gần như hết vai trò lịch sử với tư cách là một thành lũy quân sự. Không tốn nhiều súng đạn, thành Phụng đã nhanh chóng bị người Pháp đánh phá và chiếm giữ chỉ trong vòng vài giờ đồng hồ. Đây là một điều đau lòng đối với lịch sử dân tộc; cũng từ thất bại này, sau đó là trận đại chiến Đồn Kỳ Hòa thất bại, toàn cõi Nam bộ đã trở thành thuộc địa của Pháp. Nguyên nhân quan trọng bên cạnh sự thất bại mang tính tất yếu của lịch sử về sự suy tàn của chế độ phong kiến trước âm mưu của thực dân đế quốc, thì việc triệt hạ hệ thống thành trì, kìm kẹp vùng đất Nam bộ từ thời vua Minh Mạng trở đi cũng là một trong những nguyên nhân mang tính quyết định cho sự sụp đổ của triều Nguyễn. (còn tiếp)