Đế tháp Khánh Vân
Trần Đăng
Tôi gọi điện hỏi một đồng nghiệp trên 40 tuổi, sinh ra và lớn lên ở xã Tịnh Thọ (H.Sơn Tịnh, Quảng Ngãi) rằng có biết núi Tháp ở Khánh Vân không. Bạn ấy cười vang: "Em quê ở đây nhưng chưa nghe tên núi Tháp bao giờ".
Lại hỏi có biết Thành Bàu không? Câu trả lời cũng tương tự. Thế đấy, thời gian như trời chiều, cứ ngả dần vào đêm, nhốt hết những ký ức vào bóng tối.
Núi Tháp
Những ai đi tàu hỏa từ hướng ga Quảng Ngãi ra phía bắc, sắp đến ga Đại Lộc, nhìn về hướng đông sẽ thấy 4 ngọn núi đứng tách biệt nằm dọc theo đường tàu, trải dài chừng 3 - 4 cây số. Ngọn trong cùng gọi là núi Tròn vì nó có hình tròn như chiếc nón úp lên giữa cánh đồng. Ngọn ngoài cùng được gọi là núi Tháp vì trên đỉnh núi này từng có một ngọn tháp của người Chăm. Cũng là cách gọi theo thói quen của người trong vùng, còn các nhà khảo cổ học gọi ngọn tháp trên núi ấy là tháp Khánh Vân vì nằm trong địa phận của thôn Khánh Vân (xã Tịnh Thọ). Vì sao người Chăm chọn ngọn ngoài cùng trong dãy núi này để xây tháp là một câu chuyện khác, chỉ biết rằng đây là ngôi tháp khá quy mô, và gắn với một địa danh không nhiều người biết: Thành Bàu.
Núi Tháp
Những ai đi tàu hỏa từ hướng ga Quảng Ngãi ra phía bắc, sắp đến ga Đại Lộc, nhìn về hướng đông sẽ thấy 4 ngọn núi đứng tách biệt nằm dọc theo đường tàu, trải dài chừng 3 - 4 cây số. Ngọn trong cùng gọi là núi Tròn vì nó có hình tròn như chiếc nón úp lên giữa cánh đồng. Ngọn ngoài cùng được gọi là núi Tháp vì trên đỉnh núi này từng có một ngọn tháp của người Chăm. Cũng là cách gọi theo thói quen của người trong vùng, còn các nhà khảo cổ học gọi ngọn tháp trên núi ấy là tháp Khánh Vân vì nằm trong địa phận của thôn Khánh Vân (xã Tịnh Thọ). Vì sao người Chăm chọn ngọn ngoài cùng trong dãy núi này để xây tháp là một câu chuyện khác, chỉ biết rằng đây là ngôi tháp khá quy mô, và gắn với một địa danh không nhiều người biết: Thành Bàu.
Dựa vào đặc điểm của nó mà người dân trong vùng đặt tên. Thành Bàu nằm phía trên đường tàu, cách ga Đại Lộc chừng 1 km về phía nam. Tuy ở xã Tịnh Thọ nhưng vùng Thành Bàu này lại là công điền của dân Tịnh Hà (tức Hà Nhai - Bàu Ấu xứ). Vùng này có một bàu nước, rộng chừng vài hecta, 4 bên có thành bằng đất. Thực ra nó như một cái ao nhưng diện tích rộng hơn.
Khi tiến hành khai quật đế tháp Khánh Vân, TS Lê Đình Phụng có tiếp cận với địa danh Thành Bàu. Theo TS Phụng, dù mang tên "thành" nhưng đây không phải là nơi đồn trú của quân đội, vì địa thế vùng này không liên quan gì đến phòng thủ hoặc tấn công khi có chính biến. Nhiều người phỏng đoán rất có khả năng, người Chăm đã lấy đất sét vùng này làm gạch xây tháp, nhân thể, họ hình thành luôn đầm nước để tích nước cho mùa khô hạn. Tịnh Thọ là vùng đất cát nhưng Thành Bàu lại là vùng chứa toàn đất cao lanh nên nước tích vào đây sẽ ít bị thất thoát vào mùa khô hạn.
Sau nhiều thế kỷ phơi mình trong mưa nắng, thời gian đã kịp xóa đi tất cả dấu vết của một thời. Thành Bàu bây giờ chỉ còn trong ký ức của lớp người già. Bốn bên thành từng là rừng sim luôn hấp dẫn lũ trẻ chăn trâu vào mỗi ngày hè giờ thành những rừng keo xanh tốt. Còn bàu thì nay gần như thành bình địa vì nước Thạch Nham đã vươn về vùng cát ấy ngót 30 năm rồi nên việc tích nước không còn cần thiết nữa.
Thành Bàu và núi Tháp, những chỉ dấu văn hóa từng rực rỡ một thời của người Chăm giờ chỉ còn là tiếng vọng của quá khứ. Nơi ấy cũng đã từng cất giấu tuổi thơ tôi cùng đám bạn mục đồng. Mỗi khi có dịp đi tàu ngang qua vùng đất ấy, lòng tôi như rộn lên những âm thanh trong trẻo của quá khứ vọng về…
