Ông cũng là nhà văn người Ê Đê đầu tiên vào Hội Nhà văn VN, được tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật... Nhà văn Y Điêng hiện đã 96 tuổi, đang sống tại buôn Giành, xã Ea Bia, huyện miền núi Sông Hinh (Phú Yên).
Cây kơnia 96 mùa rẫy
Ngày 2.5 vừa qua, Chi hội Nhà văn VN tỉnh Phú Yên đã lên Sông Hinh thăm nhà văn Y Điêng và chuyển quà tặng của Hội Nhà văn VN đến hội viên cao tuổi nhất ở Phú Yên. Nhà văn tuổi 96 sức đã yếu, nghe không còn rõ, chỉ có thể giao tiếp bằng bút đàm. Ông không còn nhận ra ai trong số khách đến thăm. Bà Nguyễn Thị Lưu (vợ nhà văn Y Điêng) thay mặt chồng tiếp khách và kể chuyện về chồng mình.
Các đây mấy năm, tôi có lên thăm nhà văn Y Điêng khi ông vừa chuyển nhà đến buôn Giành. Ngôi nhà một nửa xây xi măng, một nửa nhà sàn Ê Đê. Bà Lưu cho hay ngôi nhà sàn này cất theo ước muốn của ông; có bề ngang 3,5 m, dài 6 m. Bà Lưu say sưa nói về chuyện vừa cất nhà vừa chăm ông chồng nhà văn cao tuổi. Còn trưởng lão Y Điêng thì tỏ ra rất ưng ý, ánh mắt cười nhiều hơn mỗi khi lên xuống mẫu nhà của dân tộc mình, của riêng mình.
Bà Lưu là người vợ thứ hai, nhỏ hơn nhà văn Y Điêng 27 tuổi, sống với nhau từ năm 1980. Bà nói: "Các con đều ở xa, nhà chỉ có vợ chồng già, cạnh xóm mấy đứa cháu. Cách đây mấy năm, ông bị tai biến, mắt yếu nhiều, sức nghe đã lãng. Ổng tự động bỏ rượu đã được vài năm. Thầy thuốc bảo ông phải tránh cảm xúc vui buồn đột ngột". Thế nhưng điều này thật khó cho một tính cách phóng túng, chất nặng suy tư như Y Điêng. Bằng chứng, vẫn dày lên từng chồng bản thảo viết tay những cuốn sách ăm ắp hơi thở núi rừng…
Ông nhấp nháy kéo tôi lên sàn để khoe mấy tập sách sắp in, mấy tập còn dang dở. Đó là tập Truyện cổ Tây nguyên, Những chuyện về hổ Sông Hinh, tập truyện ngắn và ký Người mẹ… Đặc biệt, bản thảo trên 600 trang tập tạp văn Nghe, thấy, nghĩ và viết với 3 phần kể theo thời gian đời ông: "Thời thơ ấu", "Năm tháng làm công tác cách mạng" và "Hoạt động sáng tác văn học".
Sinh ra ở miền núi Phú Yên, đi học ở Đắk Lắk, rồi ông tham gia kháng chiến chống Pháp, trở thành đảng viên chính thức năm 1950. Sau khi tập kết ra Bắc, ông học nghiệp vụ tại Việt Bắc rồi về Hà Nội làm cảnh sát bảo vệ ở khu vực Cửa Nam. Năm 1958, ông học bổ túc văn hóa, tốt nghiệp ông trở thành phóng viên Đài tiếng nói VN. Sau đó ông trở lại miền Nam hoạt động cách mạng. Cuối đời, đại thụ văn hóa Y Điêng còn lại với Tây nguyên như một cõi đi về, không thể bứt ra được…
Già làng văn hóa đọc Tây nguyên
Về sự nghiệp nhà văn Y Điêng, PGS-TS Nguyễn Thị Thu Trang, Chủ tịch Hội Văn nghệ dân gian và Văn hóa các dân tộc tỉnh Phú Yên, nhìn nhận: "Trước 1954, Y Điêng là một trong số rất ít người Ê Đê được học hành căn bản, biết chữ Pháp nên ông có trình độ để tham gia nghiên cứu, bảo lưu các giá trị văn hóa truyền thống. Cuối thập niên 50 của thế kỷ 20, chính ông cùng với một số cán bộ Tây nguyên tập kết ra miền Bắc như Y Yung, K'so Bơliêu và Ngọc Anh đã tập hợp, dịch và công bố tập sách Trường ca Tây nguyên với 7 tác phẩm sử thi tiêu biểu. Tập sách này ra đời đã khiến nhiều người ngạc nhiên trước vẻ đẹp bất ngờ của sử thi Tây nguyên. Ông là bậc trưởng lão của nền văn học miền núi và dân tộc Tây nguyên".
Theo nhà văn Linh Nga Niê Kdam, Y Điêng là người viết văn thuộc thế hệ thứ nhất ở Tây nguyên. Ông là người Ê Đê đầu tiên vượt qua khỏi văn học dân gian truyền miệng để bước tới văn học viết, người đầu tiên viết truyện dài bằng song ngữ Ê Đê - Việt. Đồng thời, Y Điêng cũng là nhà văn người Ê Đê đầu tiên vào Hội Nhà văn VN, được tặng giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật. Sức sáng tạo của cây bút tiêu biểu cho Tây nguyên này, cả về số lượng lẫn chất lượng, hiện vẫn khó có tác giả nào ở khu vực này theo kịp.
Mấy mươi năm gần đây, nhà văn Y Điêng có thêm niềm vui khi giúp cho Đài truyền thanh - truyền hình H.Sông Hinh, rồi Đài PT-TH Phú Yên đào tạo biên dịch, dàn dựng, lên sóng các chương trình thời sự - văn nghệ tiếng Ê Đê.
Nhà văn, nhà báo Phan Xuân Luật, Giám đốc Đài PT-TH Phú Yên, cảm kích: "Bác Y Điêng biết tiếng Pháp, Lào, giỏi tiếng đồng bào Ba Na, Gia Rai, Tày… Riêng tiếng Ê Đê thì ông đắm đuối, không chỉ viết truyện bằng song ngữ Ê Đê - Việt, mà ông còn "muốn cái tiếng Ê Đê của mình vang xa". Mỗi khi anh em cậy nhờ là ông sẵn sàng nhiệt tình giúp đỡ, bất kể sức khỏe, tuổi tác. Y Điêng là hội viên Hội Nhà báo VN từ năm 1962 và vẫn chưa ngừng viết báo. Ông còn là người thầy dạy tiếng Ê Đê tại rất nhiều khóa học của các ngành; là một già làng uy tín trong việc giải tỏa nhiều điểm nóng của buôn làng. Cái tâm chuyên chú với nghiệp đời, nghiệp chữ đã tạc nên một giá trị nhân văn Y Điêng, một tự hào Tây nguyên".
